III İvan — Vikipediya

III İvan Vasilyeviç
rus. Иван III Васильевич
bayraq
Bütün Rus dövlətinin hökmdarı və Böyük knyazı
28 mart 1462 – 27 oktyabr 1505
ƏvvəlkiII Vasili
SonrakıIII Vasili
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Moskva, Böyük Moskva knyazlığı
Vəfat tarixi (65 yaşında)
Vəfat yeri Moskva, Böyük Moskva knyazlığı
Dəfn yeri Moskvanın Arxangelski kafedralı
Milliyyəti rus
Fəaliyyəti siyasətçi
Atası II Vasili
Anası Mariya Yaroslavna
Həyat yoldaşları Mariya, Sofiya
Uşaqları oğulları: Dmitri, İvan, Vasili, Yuri, Andrey, Semyon
Ailəsi Rüriklər sülaləsi
Dini pravoslav
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

III İvan Vasilyeviç (rus. Иван III Васильевич) və ya Böyük İvan[1][2] (rus. Иван Великий; 22 yanvar 1440[3][4], Moskva, Böyük Moskva Knyazlığı[5] – 27 oktyabr 1505[3][4], Moskva, Böyük Moskva Knyazlığı[6]) — Böyük Moskva knyazlığının böyük knyazı, bütün Rus dövlətinin hökmdarı (rus. Государь всея Руси).

Xarici siyasəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

III İvanın dövründə, ölkənin xarici siyasətinin əsas məqsədi şimal-şərqi Rusu vahid dövlətə birləşdirmək idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu siyasət çox uğurlu olmuşdur. İvan hökmranlığının əvvəlində Moskva prinsipliyi digər rus hökmdarı torpaqları ilə əhatə olunmuşdu; ölür, o, bu padşahların əksəriyyətini birləşdirən oğlu Vasiliyə təslim etdi. Yalnız Pskov, Ryazan, Volokolamsk və Novqorod-Seversky nisbi (çox geniş deyil) müstəqillik qorudu.

III İvanın hökmranlığından bəri Böyük Litva knyazlığı ilə əlaqələr xüsusilə kəskin olmuşdur. Moskvanın Rus torpaqlarını birləşdirməyə inteqrasiyası Litvanın mənafeyinə zidd idi və sərhədlərarası münaqişələr və sərhəd şahzadələri və boyarların dövlətlər arasında keçid müttəfiqlərinə kömək etməmişdi.

Müstəqil Rus dövlətinin formalaşmasının başa çatması III İvanın dövründə baş verir. Əvvəllər Qızıl Orda üzərində kifayət qədər nominal asılılıq var idi. III İvan hökuməti tatarlar arasında Ordunun opponentlərini qətiyyətlə dəstəkləyir; xüsusilə Krım xanlığı ilə ittifaq quruldu. Xarici siyasətin şərq istiqaməti də müvəffəqiyyətli oldu: diplomatiya və hərbi qüvvəni birləşdirən III İvan, Kazan xanlığına təsir göstərməyə çalışır.

III İvanın dövründə beynəlxalq münasibətlər digər dövlətlərlə, ilk növbədə Müqəddəs Roma imperiyası, Danimarka və Venesiya ilə genişlənmişdir; Osmanlı İmperiyası ilə əlaqələr quruldu.

Rus dövlətinin birləşdirilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

III İvan Rus dövlətinin birləşdirilməsinə əvvəlcə Novqoroddan başladı.

1471-ci il Şelon döyüşündə Novqorod ordusu tamamilə məğlub edildi. Novqorodun zərərləri 12 min nəfər təşkil edirdi, təxminən 2 min adam tutuldu; Dmitri Boretski və üç digər boyar edam edildi. Şəhər mühasirəyə alındıqda, Novqorod vilayətləri arasında III İvan ilə danışıqlara başlayan promoskva partiyası üst tərəfə keçdi. 11.8.1471 tarixində sülh müqaviləsi bağlandı - Korostin sülhü: Novqorod 16 min rubl xərac verməli idi.

1476-cı ildə Moskva knyazlığı III İvanın başçılığı ilə Qızıl Ordaya vergi ödəməkdən imtina etdi, 1480-ci ildə asılıqdan çıxdığını rəsmən bəyan etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, rus dövlətçiliyinin həlledici məqamlarından sayılan bu dövrdə artıq ağıllı manevrlər edilirdi. İki cəbhədə sıxışacağını görən rus knyazlıqları Litvaya qarşı Krım xanlığı ilə ittifaqa girərək hücumların birindən yayına bildi. Knyaz III İvan isə Əhməd xana qarşı döyüşə hazırlaşdı.

Qızıl Ordanın qüvvəsi qələbəyə iddialı sayılsa da, əlverişsiz hava şəraiti və rus artilleriyasının davamlı atəşi onları geri oturtmuş, hər iki tərəf mövqe savaşına başlamışdı. Bununla da, "Uqra qarşıdurmasıi" başlamışdı. Heç bir tərəf hücuma atılmadı, nəticədə hücum edən Qızıl Orda tərəfi məğlub vəziyyətə düşürdü. 11 noyabrda Əhməd xan qoşunlarını geri qaytardı və qarşıdurma sona çatdı.

Moskva knyazlığının bu münaqişədən uğurla çıxmasında 3 əsas strateji-taktiki planın həyata keçirilməsi mühüm rol oynadı:

  • 1) Qızıl Ordanın müttəfiqi Litvaya qarşı Krım xanlığının yönləndirilməsilə təklənməkdən sığortalanma;
  • 2) III İvan tərəfindən müdafiəsiz qalan Qızıl Orda paytaxtına qoşun göndərməsi ilə rəqibi xoşagəlməz sürprizlə təəccübləndirmək və geriyə qaytarmaq məcburiyyəti yaratma;
  • 3) Mümkün qədər açıq döyüşdən qaçmaqla hücum iddiası ilə gələn monqol-tatar qoşunlarının əzminin qırılması və usanıb, qaçmağa vadar edilməsi.

Görüşün Rusiya tarixində böyük önəmi var. Uqra görüşü nəticəsində rusların monqol-tatarlardan asılılığına son qoyuldu, vergilərin ödənməsi dayandırıldı. Moskva knyazlığı nəinki faktiki, həm də formal qaydada suveren dövlət oldu.

1487-1494-cü illərdə Rus dövləti ilə Litva arasında müharibə baş verdi. Bu zaman Litva knyazı IV Kazimir idi.

1497-ci ildə Qanunnamə (rus. Судебник) qəbul edən III İvan tezliklə 1482-1483-cü illərdə Klin və Yeletsk knyazlıqlarını, 1485-ci ildə Tver knyazlığını, 1500-1503-cü illərdə Rus-Litva müharibəsindən sonra Bryan və Çerniqov knyazlıqlarını da birləşdirdi. III İvanın birləşdirmə siyasəti sonralar III Vasili, IV İvan Qroznı, I Fyodr tərəfindən davam etdirilmişdir.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Elmi[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Иоанн III Васильевич // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Алексеев Ю. Г. Государь всея Руси. — Новосибирск: Наука; Сибир. отд-ние, 1991. — 240 с. — (Страницы истории нашей Родины). — 175 000 экз. — ISBN 5-02-029736-4.
  • Алексеев Ю. Г. Походы русских войск при Иване III. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2007. — 464 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-288-04191-4. (недоступная ссылка)
  • Алексеев Ю. Г. Иван Великий: Первый «Государь всея Руси». — М.: Эксмо, Яуза, 2017. — 320 с. — (Тайны Древней Руси). — 1500 экз. — ISBN 978-5-699-98096-3.
  • Борисов Н. С. Иван III. — М.: Молодая гвардия, 2000. — 644 с. — (ЖЗЛ; вып. 776).
  • Володихин Д. М. Полководцы Ивана III. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2018. — 224 с. — 1000 экз.
  • Зимин А. А. Витязь на распутье: феодальная война в России XV в. — М.: Мысль, 1991. — 10 000 экз. Архивировано 22 июля 2011 года.
  • Зимин А. А. Возрождённая Россия (Россия на рубеже XV—XVI столетий. Очерки социально-политической истории). — М.: Мысль, 1982. — 50 000 экз. Архивировано 22 июля 2011 года.
  • Лурье Я. С. Две истории Руси XV века. Ранние и поздние, независимые и официальные летописи об образовании Московского государства. — СПб., 1994.
  • Скрынников Р. Г. Иван III. — М.: АСТ, АСТ Москва, Транзиткнига, 2006. — 288 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-033263-7, ISBN 5-9713-2144-7, ISBN 5-9587-3862-4.
  • Скрынников Р. Г. У истоков самодержавия // История Российская. IX—XVII вв. — Весь мир, 1997.
  • Чернов О. А. Иван III в трудах Н. В. Чарыкова // Культурно-исторические исследования в Поволжье: проблемы и перспективы. Материалы II Всероссийского научно — методологического семинара. Самара: СГАКИ, 2013. С. 222—226.

Bədii[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Балашов Д. М. Марфа-посадница. Исторический роман. — М.: Советская Россия, 1972. — 432 с.
  • Гордеева Л. И. Иоанн III Великий: В 2 т. — М.: Терра, 1998. — 416 с. + 304 с. — Серия «Тайны истории в романах, повестях и документах». — ISBN 5-300-01879-1.
  • Иванов Вс. Н. Иван Третий // В кн.: Иванов Вс. Н. Императрица Фике. Исторические повести. — М.: Правда, 1988. — С. 5-110.
  • Лажечников И. И. Басурман. — М.: Художественная литература, 1989. — 368 с.: ил. — Серия «Классики и современники». — ISBN 5-280-00499-5.
  • Лощилов И. Н. Предтеча. Историческая повесть. — М.: Воениздат, 1987. — 256 с.: ил.
  • Лощилов И. Н. Высвобождение. Исторический роман. — М.: Воениздат, 1991. — 384 с.: ил. — ISBN 5-203-01016-1.
  • Сегень А. Ю. Державный. Роман. — М.: Вече, 2006. — 672 с.— Серия «Всемирная история в романах». — ISBN 5-9533-1676-3.
  • Язвицкий В. И. Иван III — государь всея Руси. Исторический роман: В 2 т. — М.: Эскмо; Фолио, 1994. — 1360 с. — ISBN 5-7150-0110-2.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "Иван III Васильевич". «Русская Цивилизация». 2005-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 августа 2008.
  • "Так создавалась империя… Агония & Государь всея Руси. 1481-1507". Русь и Орда: как это было? 265 лет вместе (1237-1502). Точка зрения. Новый Геродот. 2011-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 августа 2008.
  • Володихин Д. "Создатель Третьего Рима". АПН. 2011-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 августа 2008.
  • Письмо («ярлык») хана Ахмата Ивану III Arxivləşdirilib 2017-08-28 at the Wayback Machine. 1480 год. Проект Российского военно-исторического общества «100 главных документов российской истории».

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Каргалов В. В. Конец ордынского ига. Глава 12. Военный деятель эпохи образования Российского государства Arxivləşdirilib 2008-09-15 at the Wayback Machine. — М.: Наука, 1980
  2. ↑ Русский биографический словарь — Изд. под наблюдением председателя Императорского Русского Исторического Общества А. А. Половцова. — Санкт-Петербург: тип. Гл. упр. уделов, 1897 [2]. — Т. 8.
  3. ↑ 1 2 Чечулин Н. Иоанн III Васильевич (rus.). // Русский биографический словарь СПб: 1897. Т. 8. С. 193–228.
  4. ↑ 1 2 Военная энциклопедия (rus.). СПб: Иван Дмитриевич Сытин, 1913. Т. 11.
  5. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #118711032 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  6. ↑ Иван III Васильевич // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=III_İvan&oldid=7272760"