دستوری‌شدگی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

دستوری‌شدگی یا دستوری شدن (به انگلیسی: Grammaticalization) یکی از مهم‌ترین فرایندهای تغییر زبانی^{[و ۱]} است که در تاریخ تحول زبان‌ها رخ می‌دهد و طی آن، عناصر واژگانی به سمت گرفتن نقش‌های دستوری پیش می‌روند و کارکرد دستوری پیدا می‌کنند یا واحدهای دستوری موجود، دستوری‌تر می‌شوند.^[۱] این فرایند معمولاً در برابر واژگانی‌شدگی قرار می‌گیرد. از زبان‌شناسان غیرایرانی، برند هاینه، پل هاپر، ویلیام کرافت و کریستین لمان و از زبان‌شناسان ایرانی، مهرداد نغزگوی کهن به تفصیل دربارهٔ دستوری‌شدگی بحث کرده‌اند.

از رهگذر دستوری‌شدگی مقوله‌های اصلی^{[و ۲]} (اسم و فعل) تبدیل به مقوله‌های فرعی^{[و ۳]} (افعال معین، اشاری‌ها^{[و ۴]} و غیره) می‌شوند.^[۲]

نمودار مرحله‌ای دستوری‌شدگی[ویرایش]

خودمختاریِ اجزای زبانی که مشمول پروسه دستوری‌شدگی می‌شود چه از نظر صوری و چه از نظر معنایی کاهش می‌یابد. این تغییر در مسیر خاصی صورت می‌گیرد که می‌توان آنرا با نموداری جهت‌دار به نام نمودارِ مرحله‌ای دستوری‌شدگی^{[و ۵]} بازنمود.^[۳]

جزء واژگانی آزاد -> کلمهٔ نقشی -> واژه‌بست -> وند تصریفی

این نمودار برای همه زبانها به شکل بالا نیست مثلاً برای زبان اسکاندیناوی باستان اینگونه است:

صورت آزاد -> واژه‌بست -> وند اشتقاقی -> وند تصریفی

بر طبق این نمودار پروسه دستوری‌شدگی یک پروسه یک‌جهتی^{[و ۶]} از واژگان به دستور است و حرکت در خلاف آن ممکن نیست. اما پژوهشهای که در دههٔ نود قرن بیستم میلادی انجام گرفت نشان داد که تغییر در جهت مخالف دستوری‌شدگی نیز امری محال نیست و دستوری‌زدایی^{[و ۷]} نیز ممکن است رخ دهد.^[۴]

واژه‌نامه[ویرایش]

منابع[ویرایش]

این یک مقالهٔ خرد مرتبط با زبان‌شناسی است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.