غائله آذربایجان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

غائلهٔ آذربایجان
بخشی از پیامدهای جنگ جهانی دوم، جنگ سرد و منازعه احزاب کرد با دولت ایران

تمبر پستی ایران برای چهارمین سالگرد بازپس‌گیری آذربایجان
تاریخنوامبر ۱۹۴۵ – ۱۵ دسامبر ۱۹۴۶
(۲۴ آذر ۱۳۲۵)
موقعیت
نتایج
  • پیروزی شاهنشاهی ایران
  • سقوط جمهوری خودمختار آذربایجان
  • سقوط جمهوری مهاباد
  • شکست شوروی در تجزیه آذربایجان
طرف‌های درگیر
ایران شاهنشاهی ایران
پشتیبانی:
ایالات متحده آمریکا ایالات متحده آمریکا
 بریتانیا
جمهوری مهاباد
حکومت خودمختار آذربایجان
پشتیبانی:
اتحاد جماهیر شوروی
فرماندهان و رهبران
ایران محمدرضاشاه پهلوی
ایران احمد قوام
ایران علی رزم آرا[۱]

جعفر پیشه وری
احمد کرداری (اسیر)
قاضی محمد اعدام‌شده
مصطفی بارزانی[۱]
احمد بارزانی


اتحاد جماهیر شوروی صلاح‌الدین کاظم‌اف [۱]
اتحاد جماهیر شوروی میرجعفر باقرف[۲]
قوا
ارتش شاهنشاهی ایران

شبه نظامیان آذربایجانی
۱۲٬۷۵۰ پیشمرگه پیاده نظام و سواره‌نظام [۱]

  • قبایل کرد[۱]
تلفات و خسارات

نامعلوم

صدها کشته (گزارش کردها)[۱]
نامعلوم
در مجموع: ۲٬۰۰۰ کشته [۳]

غائلهٔ آذربایجان[۴][۵][۶] که در منابع غربی بحران سال ۱۹۴۶ ایران نامیده شده،[۷] اشاره به رویدادهایی دارد که در میان سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۲۶ خورشیدی در ایران پیش آمد و منجر به تشکیل و سرنگونی حکومت خودمختار آذربایجان و جمهوری مهاباد شد. این بحران یکی از نخستین بحران‌های پس از جنگ جهانی دوم بود.

در پایان جنگ جهانی دوم قرار بر این بود که پس از تسلیم آلمان اشغال ایران توسط شوروی و بریتانیا پایان پذیرد ولی در عمل شوروی ارتش سرخ را از شمال ایران خارج نکرد و دست به تشکیل حکومت خلق آذربایجان و جمهوری مهاباد زد.

قوام السلطنه، نخست‌وزیر وقت ایران به کمک آمریکایی‌ها عملاً دست به فریب استالین زد و با پیش کشیدن امتیاز نفت شمال که به قرارداد قوام-سادچیکف معروف بود و همچنین همزمانی با فشار و تهدید آمریکا، شوروی از خاک ایران عقب نشست و هر دو حکومت با ورود ارتش شاهنشاهی ایران به سرعت سقوط کردند. بعد از خروج نیروهای شوروی از ایران قوام از نخست‌وزیری استعفا نمود و روس‌ها را از تمامی قول‌هایی که به ایشان داده بود بی‌نصیب گذاشت. این بحران از نخستین رخدادهای جنگ سرد به‌شمار می‌رود.

تصویر صفحۀ یکم از متن اصلی فرمان استالین (زبان روسی) به میرجعفر باقرف دربارهٔ اقدام به تشکیل یک حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان و دیگر استان‌های ایران شمالی

اقدام به تشکیل حرکت‌های تجزیه‌طلبانه در ایران[ویرایش]

بر اساس اسنادِ محرمانه که پس از سقوط اتحادیهٔ جماهیر شوروی منتشر شدند، یکی از مهم‌ترین اسناد حزب کمونیست شوروی با برچسب «فوق العاده سرّی» در روز ششم ژوئیهٔ ۱۹۴۵ میلادی، برابر با پانزدهم تیر سال ۱۳۲۴ خورشیدی، در کمیتهٔ مرکزی این حزب برای ایجاد جنبش‌های تجزیه‌طلبانه در آذربایجان ایران و جنوب دریای خزر تصویب شد. همهٔ این اسناد امضای استالین را داشت و او مستقیماً در این موضوع نقش داشته است. در این سند آشکارا گفته شده که برای توسعهٔ حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان، حزبی ملی تشکیل شود و به باقروف، تیمور قلی‌اوف و میرزا ابراهیموف وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی سپرده شده بود که اقدام‌های لازم در این زمینه را انجام دهند. در این سند حتی نام حزب نیز، یعنی «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» پیشنهاد و ذکر شده‌است. از این رو، در میانه تابستان سال ۱۳۲۴ خورشیدی، سران جمهوری آذربایجان به دستور شخص استالین ملزم شدند که خیلی زود دست به کار شوند و در ایران، کسانی را پیدا کنند تا برایشان حزبی با نام «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» تأسیس کنند و جدایی‌طلبی را تبلیغ کنند. همچنین در بندی فرمان اقدامات برای جلب کُردهای شمال ایران جنبش جدایی‌طلبانه شده‌است.[۸][۹]

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام kurdishwarrior وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  2. Ahmadoghlu, Ramin (2019), "Azerbaijani National Identity in Iran, 1921–1946: Roots, Development, and Limits", The Journal of the Middle East and Africa, 10 (3): 253–278, doi:10.1080/21520844.2019.1656455, S2CID 204368556
  3. "Archived copy". Archived from the original on January 21, 2014. Retrieved 2013-11-14.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link)
  4. «قانون عفو عمومی مجرمان غائلهٔ آذربایجان و زنجان مصوب ۲۶ مرداد ماه ۱۳۲۷ مجلس شورای ملی ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۴.
  5. «رفع غائله آذربایجان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
  6. مروری بر غائلهٔ آذربایجان
  7. 1946 in Iran: Iran Crisis of 1946, United Nations Security Council Resolution 3, United Nations Security Council Resolution 5 (به انگلیسی), General Books LLC, 2010
  8. «فرمان استالین: 'فرقهٔ دموکرات آذربایجان' ایجاد شود». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.
  9. «مقاله ای از عباس جوادی». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.

پیوند به بیرون[ویرایش]