فیلترینگ هوشمند اینترنت - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

این مقاله نیازمند به‌روزرسانی است. لطفاً این مقاله را به گونه‌ای به‌روز کنید که بازتاب‌دهندهٔ رویدادهای اخیر یا اطلاعات جدیدِ به‌دست‌آمده باشد.

فیلترینگ هوشمند سامانه‌ای پیشنهادی در ایران است که برای حذف محتوای نامناسب در اینترنت پیشنهاد شده‌است و قرار است به صورت خودکار بخش‌های نامناسب از محتوای تبادل شده در اینترنت را تشخیص داده، و آن‌ها را حذف نماید. ایجاد این سامانه پس از درخواست قوه قضائیه برای مسدود کردن نرم‌افزارهای ارتباطی که قوانین ایران را نقض می‌کنند از سوی دولت به عنوان جایگزینی برای مسدودسازی این نرم‌افزارها مطرح گردید. این طرح از آغاز به دلایل فنی از جمله رمزنگاری مورد استفاده در نرم‌افزارهای ارتباطی با انتقادات جدی مواجه و از سوی کارشناسان ناممکن دانسته شد، اما وزارت ارتباطات با سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیارد تومانی^[۱] تلاش کرد این طرح را عملی کند. مطابق برنامه‌ریزی اعلام شده توسط وزارت ارتباطات، این سامانه در پایان خرداد سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری برسد، اما با توجه به عدم امکان فنی پیاده‌سازی، ایجاد این سامانه محقق نشده‌است.

تاریخچه[ویرایش]

در انتخابات سال ۱۳۹۲، یکی از پایه‌های پیروزی حسن روحانی، استفاده مؤثر هواداران او از شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، گوگل+، توییتر و … بود. حسن روحانی به‌طور رسمی در توییتر و فیس‌بوک حساب کاربری ایجاد کرد و از طریق آن توانست موجی از هواداران را در فضای مجازی به خود جلب کند. این حضور مورد توجه رسانه‌های جهانی نیز قرار گرفته و حتی مالک توییتر در گفت‌وگویی توئیتری، ورود روحانی را به این شبکهٔ اجتماعی خوش‌آمد گفته^[۲][۳] و آن را الهام‌بخش خوانده بود.^[۴]

پس از انتخاب روحانی به عنوان رئیس‌جمهور، دولت با دستور قضائی برای مسدودسازی نرم‌افزارهای ارتباطی که قوانین ایران را نقض می‌کنند مواجه شد.^[۵] اما با توجه به اهمیت شبکه‌های اجتماعی اینترنتی برای دولت، و قولی که برای حفظ آن‌ها داده بود، مفهومی به نام «فیلترینگ هوشمند» را به عنوان جایگزین مسدودسازی سایت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی مطرح کرد.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، علی جنتی، در مصاحبه‌ای در دی‌ماه ۱۳۹۳ خبر داد که دستور فیلتر لاین، تانگو و واتس‌آپ فعلاً اجرا نمی‌شود، و به‌طور کلی نظر رئیس‌جمهور این است که شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب نباید مسدود شوند. جنتی این توضیح را دربارهٔ نظر روحانی بیان کرد:

اگر استفاده از این نرم‌افزارها وجود دارد باید با استفاده از روش‌های هوشمند، موارد زیانبخش را فیلتر کنیم، اما اینکه یک بزرگراه را مسدود کنیم به دلیل تخلف دو بزرگوار اشتباه است.

— علی جنتی^[۶]

دولت در طرح فیلترینگ هوشمند پیش‌بینی کرده بود که این سامانه در برخورد با یک صفحه، به جای فیلتر کردن تمام آدرس، بخشی از آن مسدود کند، و دسترسی به سایر صفحات آزاد باشد.^[۷] همچنین در طرح اولیه پیش‌بینی شده بود میان دسترسی‌های افراد، تمایزاتی ایجاد شود و سطحی از دسترسی بیشتر یا دسترسی کمتر، برای افراد متناسب با سن، شغل و تخصص شان، در نظر گرفته شود؛ که برای اجرای این عملکرد، تشخیص هویت افراد لازم است.

این طرح از آغاز به دلایل فنی از جمله رمزنگاری مورد استفاده در نرم‌افزارهای ارتباطی با انتقادات جدی مواجه و ناممکن دانسته شد.^[۸] اما در نهایت وزارت ارتباطات با سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیارد تومانی^[۱] تلاش کرد این طرح را عملی کند. محمود واعظی وزیر ارتباطات در آبان ۱۳۹۳ خبر داد که با دستور رئیس‌جمهور حسن روحانی، طرح فیلترینگ هوشمند در سه مرحله به اجرا در خواهد آمد^[۹] که فاز اول یک ماه، فاز دوم سه ماه و فاز سوم ۶ ماه طول خواهد کشید.^[۱۰]

اما پس از گذشت نزدیک به یک سال و نیم از آغاز طرح، علی اصغر عمیدیان معاون وزیر ارتباطات از بررسی فیلترینگ هوشمند و انعقاد ۱۱۰ میلیارد تومان قرارداد در این رابطه خبر داده^[۱۱] و وزیر ارتباطات نیز گفته «اجرای این طرح بستگی به کار دانشگاه‌ها در این مورد دارد و زمان خاصی برای این موضوع پیش‌بینی نشده‌است».^[۱۲]

امکان‌پذیری فنی طرح[ویرایش]

سازمان ناسودبر بین‌المللی بنیاد مرزهای الکترونیکی (EFF) که در زمینهٔ آزادی‌های شخصی و حریم خصوصی در رسانه‌های دیجیتال فعالیت می‌کند، نرم‌افزارهای ارتباطی را به لحاظ ویژگی‌های آن‌ها از جمله رمزگذاری پیام‌ها مورد بررسی قرار داده‌است.^[۱۳] نتیجهٔ بررسی EFF که در این گزارش اعلام شده، نشان می‌دهد که بیشتر نرم‌افزارهای ارتباطی مانند وایبر، اینستاگرام، پیام‌رسان گوگل و فیس‌بوک، تلگرام، ارتباطات خود را رمزگذاری می‌کنند، و بنابراین وزارت ارتباطات ایران، نمی‌تواند پیام‌های رد و بدل شده را به لحاظ محتوایی مورد بررسی قرار دهد، و در نتیجه انجام فیلترینگ هوشمند در آن‌ها ممکن نیست.

وضعیت رمزگذاری در برخی نرم‌افزارهای ارتباطی و سرویس‌های تحت وب را می‌توان به صورت زیر خلاصه نمود:

رمزگذاری در نرم‌افزارهای ارتباطی تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی تحت وب

نام سرویس	رمزگذاری ارتباط نرم‌افزار پیام‌رسان	رمزگذاری ارتباطات وب	رمزگذاری وبگاه عمومی نرم‌افزار	وضعیت دسترسی در ایران
تلگرام	Y	Y	Y	فیلتر شده
وایبر	Y	Y	Y	فیلتر شده
فیس‌بوک	Y	Y	Y	فیلتر شده
گوگل پلاس	Y	Y	Y	فیلتر شده
واتس‌اپ	Y	Y	Y	فیلتر شده
توییتر	Y	Y	Y	فیلتر شده
تامبلر	Y	Y	Y	فیلتر شده
لینکدین	Y	Y	Y	در دسترس
فلیکر	Y	Y	Y	فیلتر شده
بلاگر	Y	Y	Y	فیلتر شده
وردپرس	Y	Y	Y	تحریم شده
یوتیوب	Y	Y	Y	فیلتر شده
اینستاگرام	Y	Y	Y	فیلتر شده

وزارت ارتباطات با توجه به اختیاری بودن رمزگذاری در ارتباطات وب اینستاگرام، طرح فیلترینگ هوشمند را روی این شبکه آغاز کرد، و برخی از صفحات آن از دسترس خارج شد.^[۱۴] مدتی پس از این اقدام وزارت ارتباطات، آسوشیتد پرس گزارش داد که اینستاگرام آغاز به رمزگذاری ارتباط بین گوشی‌های هوشمند و سرورهای این شرکت کرده‌است و تقریباً ۹۸۳ صفحهٔ مربوط به خوانندگان و بازیگران غربی که پیش‌تر مسدود شده بودند باز شده، و تمامی صفحات اینستاگرام در دسترس هستند.^[۱۵]

آنچه تاکنون انجام گرفته‌است، پردازش تصویرهای تبادل شده و تشخیص برخی تصاویر هرزه‌نگاری به صورت تقریبی بوده‌است که این شامل تمام تصاویری که مطابق قوانین ایران نامناسب تلقی می‌شوند نخواهد بود. وبگاه اینترنتی رادیو زمانه نمونه‌هایی از تصاویری که در ایران نامناسب تلقی می‌شوند را به یک نرم‌افزار خارجی تشخیص دهنده هرزه‌نگاری داده، و نشان داده‌است که این نرم‌افزارها که بر اساس تشخیص رنگ پوست انسان عمل می‌کنند، برای تشخیص تصاویر نامناسب کارایی ندارد و صرفاً برای جلوگیری از تصاویر کاملاً عریان قابل استفاده است. این وبگاه نتیجه بررسی‌اش را در مطلبی با عنوان فیلترینگ هوشمند، رؤیای امنیتی ناتمام چنین بیان کرده‌است: «الگوی مورد نظر جمهوری اسلامی برای رتبه‌بندی تصاویر با الگوی عمومی که این نرم‌افزارها شناسایی می‌کنند تفاوت‌های بسیاری دارد.».^[۱۶]

آقامیری عضو کارگروه فیلترینگ نتیجهٔ فیلترینگ هوشمند اینستاگرام را این‌چنین بیان کرده‌است: «این پروژه زمانی که هنوز بحث HTTPS نبود و ارتباطات به بستر HTTP بود قابل اجرا بود که با تغییر بستر به HTTPS اکنون پروژه دیگر کار نمی‌کند».^[۱۷] اعلام رسمی عدم توانایی فنی برای فیلترینگ هوشمند اینستاگرام این واقعیت را تأیید می‌کند که در شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر وب که از پروتکل‌های ارتباطی رمزگذاری شده مانند HTTPS استفاده می‌کنند، امکان اجرای فیلترینگ هوشمند وجود ندارد. افزون بر این، در نرم‌افزارهای پیام‌رسان نظیر وایبر، اینستاگرام، پیام‌رسان گوگل و فیس‌بوک، تلگرام و سایر پیام‌رسان‌ها که ارتباطات خود را به‌طور کامل رمز می‌کنند، انجام فیلترینگ هوشمند اساساً ممکن نیست. تنها راه کنترل، قطع کامل دسترسی به این شبکه‌هاست.

هزینهٔ طرح[ویرایش]

مرتضی براری، معاون امور دولت، مجلس و استان‌ها در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در مهر ماه ۱۳۹۴، سرمایه‌گذاری انجام شده برای فیلترینگ هوشمند در سال ۱۳۹۳ را ۲۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد.^[۱] علی اصغر عمیدیان، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در بهمن ماه ۱۳۹۴، مجموع مبلغ قراردادهای منعقد شده در زمینهٔ فیلترینگ هوشمند را بالغ بر ۱۱۰ تومان اعلام نمود.^[۱۱]

هزینهٔ گزاف انجام این طرح و بی‌اثر بودن آن، انتقاد برخی رسانه‌ها را برانگیخته است.^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]}

مجریان طرح[ویرایش]

روابط عمومی مرکز ملی فضای مجازی در مهر ۱۳۹۳، پژوهشکدهٔ فضای مجازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان تبلیغات اسلامی (مؤسسهٔ اطلاع‌رسانی تبیان) را به عنوان مجریان اولیه طرح معرفی کرده‌است.^[۲۲] مسئول وقت هر دو مؤسسه، دکتر علیرضا طالب‌پور بوده‌است.^[۲۳][۲۴] طالب‌پور در مهر ۱۳۹۴ با حکم حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید مهدی خاموشی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی کنار رفت و حجت‌الاسلام سید محمدرضا آقامیری جایگزین او شد.^[۲۵] با این وجود او همچنان در هیئت‌مدیرهٔ تبیان حضور دارد.

یک سال و نیم پس از آغاز طرح و پس از ناکامی در دستیابی به اهداف تعیین شده، وزیر ارتباطات با دعوت همگانی به فیلترینگ هوشمند گفته: «امید است این موضوع توسط دانشگاهیان دنبال شود و در این کار هم هیچ محدودیت مالی نداریم».^[۲۶] این سخن به لحاظ ابهامات دربارهٔ اصل طرح، هزینهٔ آن و عدم شفافیت در هدف‌گذاری مورد انتقاد رسانه‌ها قرار گرفته‌است.^[۲۷]

معاون وزارت ارتباطات از همکاری ۱۱ دانشگاه در بررسی این طرح خبر داده‌است^[۱۱] که این فعالیت موازی نیز با توجه به عدم امکان فنی اجرای طرح، به ابهامات در سرنوشت طرح دامن زده‌است.

نتیجهٔ طرح[ویرایش]

مطابق برنامه‌ریزی اعلام شده توسط وزارت ارتباطات، قرار بود این سامانه در پایان خرداد سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری برسد.^[۲۸] واعظی در بهمن ۱۳۹۳ از پایان گرفتن مرحلهٔ نخست فیلترینگ هوشمند و آغاز مرحلهٔ دوم آن خبر داد.^[۲۹] اینستاگرام، به عنوان نخستین محل آزمایش فیلترینگ هوشمند معرفی شد، اما پس از مدتی کوتاه، اینستاگرام ارتباط بین گوشی‌های هوشمند و سرورهای این شرکت را رمزگذاری کرد و فیلترینگ هوشمند در عمل متوقف شد.

بنابر گفتهٔ وزیر ارتباطات، قرار بوده‌است نرم‌افزار فیلترینگ هوشمند صد در صد بومی باشد و طراحی آن در داخل انجام بپذیرد. یکی از دلایلی نیز که تاکنون این طرح اجرایی نشده‌است، دشواری طراحی بومی آن بوده‌است.^[۳۰] اما با توجه به رمزگذاری داده‌های تبادل شده در نرم‌افزارهای ارتباطی، به لحاظ فنی امکان پیاده‌سازی این سامانه وجود ندارد،^[۸] و پس از گذشت ۱۵ ماه، ایجاد این سامانه محقق نشده‌است.

روزنامهٔ فناوران که نشریه‌ای تخصصی در حوزهٔ فناوری اطلاعات است، دربارهٔ ادعاهای متناقض مسئولین وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات چنین نوشته‌است:

آقای وزیر سال گذشته گفت فیلترینگ هوشمند در سه فاز اجرا خواهد شد. پایان فاز اول را هم بعد از مدتی خبر داد و گفت وارد فاز دوم شدیم. بعد آمد گفت قرار است مناقصهٔ فیلترینگ برگزار کنیم تا این پروژه اجرا شود. بعد آمد گفت از دانشگاه‌ها دعوت کردیم پژوهش کنند. من این سیر اطلاع‌رسانی و عملکرد آقای وزیر را رصد کردم و به این نتیجه رسیدم که ایشان برای ما تست آلزایمر گذاشته. خبر را مثل سیب می‌چرخاند و هی یک گام به عقب می‌رود ببیند ما یادمان هست که فاز اول این پروژه اجرا شده بود یا خیر؟ ایشان قطعاً می‌خواهند دقت ما را بسنجند ببینند برای ما سؤال پیش می‌آید که پروژه‌ای که فاز اولش اجرا شده و به گفته معاون ایشان ۱۱۰ میلیارد تومان هم پول بالایش رفته، چطور دوباره به مناقصه و دعوت به همکاری گذاشته می‌شود؟ … اصلاً مناقصه برگزار شد یا نه؟ یا تازه داریم پژوهش می‌کنیم که سیستم فیلترینگ هوشمند را تعریف و پروژه را اجرا کنیم!^[۳۱]

پس از اعلام اشکالات فنی طرح توسط آقامیری عضو کارگروه فیلترینگ، این نشریه در مطلبی دیگر، نتیجهٔ طرح را این‌چنین توصیف می‌کند: «اکنون فیلترینگ هوشمند به پروژه‌ای تبدیل شده که آیندهٔ آن مبهم است و نه زمان مشخصی برای پایان آن تعیین شده و نه کسی مسئولیت آن را برعهده می‌گیرد».^[۲۱]

جستارهای وابسته[ویرایش]

• رمزنگاری
• شبکه اجتماعی
• فیلترینگ اینترنت در ایران
• اینترنت ملی ایران
• کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه
• پروپاگاندا
• سکوبگری

منابع[ویرایش]