مفاتیح الارزاق - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

مفاتیح الارزاق یا «کلید در گنج‌های گهر»، عنوان کتابی در سه جلد دربارهٔ کشاورزی به قلم محمد یوسف نوری (متوفی ۱۳۰۲ق)^[۱] از مستوفیان دوره ناصری است.

مفاتیح الارزاق در سال ۱۲۶۳ش/۱۸۸۴م تألیف شده‌است. این کتاب در سال ۱۳۸۱ توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در تهران منتشر شده‌است.

منابع کتاب[ویرایش]

فهرست منابع این اثر ۹۸ کتاب را شامل می‌شود. از این جهت، آشنایی نویسنده با آثار علمی دانشمندان طراز اول جهان روشن است و استناد به گفته‌های دانشمندان یونانی، رومی و اندلسی مانند: افلاطون، ارسطو، دیوسکوریدوس، هیپوکراتوس، قسطوس، گالینی پوتس، گولوس و انطاکی نیز مؤید این امر است.

اهمیت کتاب[ویرایش]

هوشنگ ساعدلو در مقدمه کتاب، آن را شناسنامه و برگ هویت کشاورزی ایران دانسته‌است. این کتاب را، جامع جمیع کلیه کتب کهن کشاورزی ایران و دانشنامهٔ میراث گذشتگان خوانده‌اند. برای آشنایی با کتاب قسمت‌هایی از هر مجلد آورده می‌شود.

از جلد اول[ویرایش]

حفظ بذر از آفات[ویرایش]

• در تدابیر مذکوره که باعث حفظ حاصل شود. اگر از پوست کفتار غربالی سازند، هر جنسی را که به آن غربال نمایند، زرع آن را هیچ آفت ضرر نرساند.
• و اگر از پوست خارپشت غربالی سازند و بذر را به آن غربال نمایند سالم می‌ماند از هر آفتی.
• اگر ضفدع (قورباغه) که در بیرون آب بود بگیرند و همچنان زنده در ظرفی نهند و آن ظرف را در وسط زمینی مزروع دفن کنند و یک ساعت بگذارند و بعد از آن بیرون آورند که از آفت‌ها محفوظ باشد و طعم و ریع آن نیکو بود.
• هر مرض که ماده آن در شتا (زمستان) ساکن بود، در فصل بهار غلیان و هیجان نموده، نضج یافته، مندفع گردد.

از جلد دوم[ویرایش]

دفع آفات[ویرایش]

• اگر «شاهدانج» (شاهدانه) با شاخ بز ماده و کفشک آن، و براده عاج که بیخ مهلک است، در باغ تاک دود کنی، سباع (درندگان) نزدیک آنجا نیایند.
• اگر بیخ تاک را قطران بمالی، از کرم و عفونت سالم می‌ماند.
• اگر گوگرد، پشگل بز و تراشه چوبی که از اره بریده باشند، در بیخ تاک دود کنند، از غنچه و کرم محفوظ ماند.
• اگر خاکستر چوب انجیر با زرنیخ در بیخ درخت تاک نمایند، از کرم محفوظ ماند.
• علاج زنگ و چرک از تاک: اگر روغن زیتون را در دهن نمایند، بر شاخه و ثمر تاک بپاشند، نفع کلی نماید.
• اصحاب فلاحت رومیه را در ماه ایلول (شهریور)، در زرع و غرس اهتمام تمام است. خاصه در علاج ناخوشی تاک، که آن را «یرقان» گویند، خاصه همین ماه است. در سایر ایام نه نافع است و نه مضر. علاج آن است که بگیرند از موی سیاه و سفید بز و فتیله نمایند بر ساق و شاخه‌های تاک ببندند، رفع شود؛ و نیز در همین ماه ایلول بروی تاک‌هایی که یرقان دارد، آب سرد بپاشند که شاخه‌ها تر و شسته شود. اگر بعد از آن باد بوزد و آن را خشک کند، به زودی آن مرض زائل شود.

از جلد سوم[ویرایش]

در اموری که بار درخت محفوظ ماند و نریزد[ویرایش]

• اگر سرگین کبوتر را در آب کنند و آن بیخی که نزدیک زمنی بود شقه کنند و سنگ دراز در آتش نهند و (در آن شقه گذارند) و بعد از آن خاک بر روی آن ریزند، میوه آن درخت سالم ماند.
• و اگر کاه باقلا را در آب کنند و یک هفته بگذارند و بعد از آن گرد درخت خرد باشد، و اگر بزرگ باشد، سه سبوی آب تا سه روز بدین دستور عمل نمایند، بار آن درخت ساقط نشود.
• و اگر کاه باقلا را در زیر درخت میوه، در هنگام ظهور شکوفه آن بخور نمایند، آن را و ثمر آن را محفوظ می‌دارد.

جستارهای وابسته[ویرایش]

• تاریخ ایران
• محصولات کشاورزی
• قلمه زدن
• بیماری‌های گیاهی
• کود

منابع[ویرایش]

نوری، محمد یوسف (۱۳۸۱). مفاتیح الارزاق. ج. ۳–۱. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.