پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

پرواز شمارهٔ ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
	نگاره هواپیمای ساقط‌شده، اکتبر ۲۰۱۹ در فرودگاه بین‌المللی بن گوریون در تل‌آویو، اسرائیل
تاریخ	۸ ژانویه ۲۰۲۰
علت	حمله موشکی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
محل حادثه	نزدیکی شهریار، ایران ; ۳۵°۳۳′۴۰″ شمالی ۵۱°۰۶′۱۴″ شرقی / ۳۵٫۵۶۱۱۱°شمالی ۵۱٫۱۰۳۸۹°شرقی
هواپیما
نوع	بوئینگ ۷۳۷–۸۰۰
شرکت هواپیمایی	هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
شماره پرواز یاتا	PS752
شماره پرواز ایکائو	AUI752
شناسه تماس	UKRAINE INTERNATIONAL 752
شماره دم	UR-PSR
مبدا پرواز	فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، تهران
مقصد	فرودگاه بین‌المللی بوریسپیل، کی‌یف
مسافرین	۱۶۷
خدمه	۹
کشته‌شدگان	۱۷۶ (همه سرنشینان)
مفقودین	۱

پرواز شمارهٔ ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، پروازی مسافربری متعلق به هواپیمایی بین‌المللی اوکراین از مبدأ تهران به مقصد کی‌یف بود که در ۱۸ دی ۱۳۹۸ (۸ ژانویه ۲۰۲۰) هدف شلیک پدافند هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار گرفت و ساقط شد. همهٔ ۱۷۶ سرنشین این پرواز جان باختند.^[۴]^[۵]^[۶] با وجود شواهد بسیاری که حاکی از حمله موشکی سپاه پاسداران بود، حکومت جمهوری اسلامی و سپاه برای سه روز به‌شکل متفق‌القولی شلیک موشک را انکار کردند، اما نهایتاً با افشای مدارک و آثار شلیک موشک ضدهوایی تور و فشارهای مجامع بین‌الملل در ۲۱ دی ۱۳۹۸ مسئولیت آن را برعهده گرفتند.^[۷]^[۵] این تنها سانحه هوایی ساقط کردن هواپیمای تجاری توسط نیروی نظامی کشور مبدأ یا مقصد است.^[۸]

این هواپیما در ۱۸ دی ۱۳۹۸ (۸ ژانویه ۲۰۲۰) ساعت ۶:۱۹ صبح، اندکی پس از برخاستن از فرودگاه بین‌المللی امام خمینی هدف دو موشک قرار گرفت که به فاصلهٔ ۲۴ ثانیه از سامانهٔ موشکی تور پدافند هوایی سپاه پاسداران شلیک شدند. کمی بعد این هواپیما در نزدیکی شاهدشهر استان تهران سقوط کرد و همهٔ ۱۷۶ سرنشین آن جان باختند.^[۵]^[۹]^[۱۰] در روز بعد، مقامات اطلاعاتی آمریکایی اعلام کردند که تصاویر ماهواره‌های شناسایی مادون قرمز مستقر در فضا با اطمینان شلیک و نزدیک شدن دو موشک سطح به هوا به بدنهٔ هواپیما را نشان می‌دهد.^[۱۱]^[۱۲]^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵] مقامات دفاعی انگلیس، ارزیابی آمریکایی‌ها در مورد برخورد موشک را تأیید کردند^[۱۲] و نخست‌وزیر کانادا، جاستین ترودو، اظهار داشت شواهد نشان می‌دهد که این هواپیما توسط یک موشک ایرانی ساقط شده‌است.^[۱۶] نیویورک تایمز با بررسی یکی از فیلم‌های منتشر شده در شبکه‌های مجازی که لحظهٔ برخورد موشک به هواپیما را نشان می‌داد، صحت آن را با نظر کارشناسان خود تأیید کرد.^[۱۷]

سخنگوی دولت ایران اما بی‌درنگ هرگونه برخورد موشک را تکذیب کرد و آن را «عملیات روانی دولت آمریکا» خواند.^[۱۸] حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، در تماسی تلفنی با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین برای «رفع اتهام‌ها» از تشکیل تیم مشترکی از کارشناسان دو کشور و سایر کشورهای مرتبط برای بررسی دقیق علت حادثه خبر داد.^[۱۹] در پی آن هیئت ملی ایمنی حمل و نقل آمریکا در ۲۰ دی در بیانیه‌ای اعلام کرد که در تحقیقات مربوط به سقوط این هواپیما حضور خواهد داشت.^[۲۰]^[۲۱] با وجود تحلیل‌ها و خبرسازی‌های مختلف از سوی جمهوری اسلامی، همچنین پنهان‌کاری‌ها و تکذیب‌های متوالی آن‌ها، در نهایت در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۸، شلیک موشک به پرواز ۷۵۲ توسط ستاد کل نیروهای مسلح ایران تأیید شد. دلیل شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری، در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، «خطای انسانی غیرعمد در تشخیص شیء پرنده» اعلام شده‌است.^[۲۲] با وجود پنهان‌کاری‌های سه روزه، فایل صوتی جواد ظریف، وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی، نشان داد که مقامات سپاه پاسداران بلافاصله پس از واقعه می‌دانستند که هواپیما در اثر شلیک موشکی سپاه سقوط کرده‌است.^[۲۳]

تأیید سرنگونی هواپیما توسط سپاه، منجر به اعتراضات دی ۱۳۹۸ ایران شد. در روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۸، دانشجویان و مردم معترض برابر دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف تهران دست به تجمع و تظاهرات زده و علیه «دروغ‌گویی» و «پنهان‌کاری» مسئولان حکومت شعار دادند و خواستار استعفا و محاکمه علی خامنه‌ای به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح شدند.^[۲۴]^[۲۵]^[۲۶] دانشجویان همچنین تصاویر و بنرهای قاسم سلیمانی را پاره کرده یا به آتش کشیدند.^[۲۷]^[۲۸]^[۲۹]^[۳۰]

تقریباً ۱ سال بعد از سرنگونی، گزارشگر ویژه سازمان ملل در گزارش خود نوشت که توضیحات مقامات ایرانی در خصوص وقایع سرنگونی این هواپیما «مملو از تناقض است. این توضیحات با واقعیت‌ها، ارزیابی‌های فنی بسیاری از کارشناسان، مغایرت دارند.» و «به نظر می‌رسد برخی مدارک مرتبط با آن واقعه نابود شده باشد.».^[۳۱]^[۳۲] آنها همچنین گفتند، حکومت ایران دربارهٔ علت سقوط هواپیما دروغ می‌گوید.^[۳۳] بر اساس حکم دادگاه عالی انتاریو، شلیک سپاه پاسداران به این هواپیما عامدانه و تروریستی بوده و وزارت خارجه کانادا این حکم را به وزارت خارجه جمهوری اسلامی ابلاغ کرده‌است.^[۳۴] در تاریخ ۱۳ بهمن، خبرگزاری اطلاعات و اخبار مستقل اوکراین، یونیان، اقدام به انتشار مکالمات برج مراقبت فرودگاه تهران در روز ساقط شدن هواپیمای اوکراینی کرد که براساس آن برج مراقبت فرودگاه امام خمینی از طریق خلبان پرواز «هواپیمایی آسمان» در همان لحظه در جریان شلیک موشک و ساقط شدن هواپیمای اوکراینی قرار گرفته بوده‌است.^[۳۵]^[۳۶] جاستین ترودو نخست‌وزیر کانادا با صدور بیانیه‌ای در تاریخ ۳ دی ۱۳۹۹، اعلام کرد دولت کانادا ۸ام ژانویه هر سال را به عنوان روز ملی بزرگداشت قربانیان حوادث هوایی تعیین می‌کند.^[۳۷]

این سانحه، مرگبارترین سانحه هوایی بوئینگ ۷۳۷ پس از پرواز ۶۱۰ لاین‌ایر، چهارمین سانحه مرگبار حوادث هوایی ساقط کردن هواپیماهای مسافربری پس از پرواز ۱۷ مالزی ایرلاینز، پرواز ۶۵۵ ایران ایر و پرواز ۰۰۷ کورین ایرلاینز و مرگبارترین سانحه هوایی جهان از اکتبر ۲۰۱۸ تاکنون می‌باشد؛ همچنین تعداد قابل توجهی از مسافران شهروندان کانادا بودند؛ از این حیث این سقوط، بزرگ‌ترین تلفات جانی کشور کانادا در صنعت هوانوردی پس از بمب‌گذاری تروریستی پرواز ۱۸۲ ایر ایندیا (هند) را شامل می‌شود.^[۳۸]

پرواز و سانحه

محل سقوط

موقعیت تقریبی محل سقوط

این پرواز توسط هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، که حامل پرچم و بزرگ‌ترین خط هوایی این کشور است برای سفر از مبدأ فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران به مقصد فرودگاه بین‌المللی بوریسپیل، کی‌یف، پایتخت اوکراین برنامه‌ریزی شده بود. مقامات اورژانس حضور ۱۷۶ سرنشین از جمله ۹ خدمهٔ پروازی و ۹ خردسال را در این پرواز تأیید کرده‌اند.^[۳۹]

پرواز ۷۵۲ قرار بود ساعت ۰۵:۱۵ به وقت محلی تهران (یوتی‌سی ۳:۳۰+) به پرواز درآید، اما با تأخیر مواجه شد. کمتر از ۱ ساعت بعد، این هواپیما از ایستگاه ۱۱۶ خارج شد و در ساعت ۰۶:۱۲ به وقت تهران از باند ۲۹ آر از زمین بلند شد. پیش‌بینی می‌شد که این پرواز ساعت ۸:۰۰ به وقت محلی (یوتی‌سی ۲:۰۰+) به مقصد خود برسد.^[۴۰]^[۴۱]

در ساعت ۰۶:۱۴، یعنی کمتر از ۳ دقیقه پس از برخاستن هواپیما از باند فرودگاه، آخرین داده در سیستم ای‌دی‌اس-بی که یک سیستم نظارتی برای رهگیری هواپیماهاست، ثبت شده، طبق این اطلاعات آخرین ارتفاع ثبت‌شدهٔ هواپیما در ارتفاع ۷٬۹۲۵ فوت (۲٬۴۱۶ متر) بالاتر از سطح دریا با سرعت زمینی ۲۷۵ گره (۵۰۹ کیلومتر بر ساعت) ثبت شده‌است.^[۴۲] با احتساب ارتفاع ۱۰۰۷ متری فرودگاه از سطح دریا، هواپیمای سانحه‌دیده در آخرین اطلاعات ثبت‌شدهٔ خود، ۴٬۶۲۰ فوت (۱٬۴۱۰ متر) از سطح زمین ارتفاع داشته که ناگهان سیستم‌های ثبت‌کنندهٔ ارتفاع و رهگیری هواپیما از کار افتادند^[۴۳]^[۴۴] و این هواپیما در ۱۵ کیلومتری شمال فرودگاه در نزدیکی روستای خلج آباد شهرستان شهریار سقوط کرد.^[۴۵] این سانحه حدود چهار ساعت پس از حملات موشکی تلافی‌جویانهٔ ایران به مواضع ایالات متحده آمریکا در عراق، در انتقام به ترور قاسم سلیمانی، اتفاق افتاد.^[۴۶] در شبکه‌های اجتماعی ویدیوهایی منتشر شده‌است که به‌طور دقیق لحظه سقوط را نشان می‌دهد.^[۴۷] این فیلم‌ها حاکی از آن‌اند که این هواپیما هنگام سقوط در حال آتش‌سوزی بوده و برخی از قسمت‌های آن در آسمان از بدنه جدا می‌شوند^[۴۸] و پس از سقوط، منفجر می‌شوند.^[۴۹] دو موشک به هواپیمای اوکراین برخورد کرد که هواپیما بعد از برخورد موشک اول نیز به پرواز ادامه می‌دهد و بعد از آن درحالی‌که در آتش می‌سوزد در یک مسیر مدور به طرف فرودگاه برمی‌گردد. ویدئوی دیگری که توسط یک رهگذر گرفته شده نشان می‌دهد که هواپیما در ساعت ۶:۱۹ دقیقه به زمین برخورد می‌کند.^[۵۰]

اندکی پس از این حادثه، مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی (اورژانس) با ۲۲ دستگاه آمبولانس، چهار اتوبوس آمبولانس و یک بالگرد وارد عمل شدند اما آتش‌سوزی شدید مانع تلاش برای نجات شد. بقایای هواپیمای سانحه‌دیده در یک منطقه وسیع پراکنده شد و هیچ بازمانده‌ای از آن در محل سقوط با مختصات ۳۵°۳۳′۴۰″ شمالی و ۵۱°۰۶′۱۴″ شرقی مشاهده نشد.^[۵۱]

هواپیما

هواپیمای این پرواز از نوع بوئینگ 737-8KV، با شماره سریال ۳۸۱۲۴ و کد ثبتی UR-PSR بود که در زمان سقوط ۳٫۵ سال عمر داشت. این هواپیما نخستین‌بار در ۲۱ ژوئن ۲۰۱۶ پرواز کرد^[۱] و در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۶ تحویل خط هوایی اوکراین داده شد. هواپیمای مذکور نخستین هواپیمای ۷۳۷ سری نو بود که توسط شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین خریداری شده‌است.^[۵۲]

مسافران و خدمه

به گفته سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری ایران، تعداد دقیق سرنشینان این هواپیما ۱۷۶ نفر است که از این تعداد ۱۶۷ مسافر و ۹ خدمهٔ پروازی بوده‌اند. رسانه‌های دولتی ایران در ابتدا گزارش داده بودند که این هواپیما ۱۸۰ سرنشین داشته‌است. ایسنا دربارهٔ مسافران این پرواز نوشت: بیشتر مسافران این هواپیما ایرانی بودند، با این حال برخی از اتباع خارجی نیز در این پرواز حضور داشته‌اند.^[۵۳] پس از آن مقامات تأیید کردند که حداقل ۱۳۹ نفر در این هواپیما، ایرانی بوده‌اند^[۵۴] که بیشتر آن‌ها پس از تعطیلات زمستانی از طریق اوکراین به کانادا بازمی‌گشتند.^[۵۵]^[۵۶]^[۵۷] نخست‌وزیر کانادا، جاستین ترودو گفته‌است که از ۱۶۷ مسافر، ۱۳۸ نفر قصد سفر به کانادا داشته‌اند.^[۵۵] بسیاری از این مسافران ایرانیان کانادایی بودند که به عنوان دانشجو یا محقق دانشگاه‌های کانادا برای تعطیلات زمستانی به ایران سفر کرده بودند. از این حیث این سقوط، بزرگ‌ترین تلفات جانی کشور کانادا در صنعت هوانوردی از زمان بمب‌گذاری سال ۱۹۸۵ پرواز شماره ۱۸۲ خطوط هوایی هند را شامل می‌شود.^[۵۸]

علاوه بر مسافران، شش مهماندار و سه خلبان در این پرواز حضور داشتند. گروه خلبانی این هواپیما را افراد زیر تشکیل می‌دادند:

کاپیتان ولدیمیر گپوننکو (Volodymyr Gaponenko) با سابقه ۱۱۶۰۰ ساعت پرواز با هواپیمای ۷۳۷ شامل ۵۵۰۰ ساعت پرواز به عنوان کاپیتان
خلبان مربی اولکسی ناومکین (Oleksiy Naumkin) با سابقه ۱۲۰۰۰ هزار ساعت پرواز با هواپیمای ۷۳۷ شامل ۶۶۰۰ ساعت پرواز به عنوان کاپیتان
کمک خلبان سرهی خومنکو (Serhii Khomenko) با سابقه ۷۶۰۰ ساعت پرواز با بویینگ ۷۳۷^[۵۹]

به گفتهٔ علی ربیعی، سخنگوی وقت دولت ایران، این هواپیما ۱۷۶ نفر سرنشین داشته که شامل ۷۰ مرد، ۸۱ زن، ۱۵ کودک و یک نوزاد و ۹ خدمه پرواز بودند.^[۶۰] همچنین براساس اعلام وادیم پریستایکو، وزیر امور خارجهٔ اوکراین و لیست پروازی که توسط شرکت هواپیمایی منتشر شد، ۸۲ نفر با تابعیت ایرانی، ۶۳ کانادایی، ۱۱ اوکراینی، ۱۰ سوئدی، ۴ شهروند افغانستان، ۳ آلمانی و ۳ بریتانیایی قربانیان سقوط این هواپیما هستند.^[۶۱]^[۶۲] این در حالی است که وزارت امور خارجه آلمان حضور ۳ شهروند خود را تکذیب کرد. براساس گزارش خبرگزاری آلمان، این سه نفر در آلمان به عنوان پناهجو خود را معرفی کرده بودند اما شهروند آلمان نبودند.^[۶۳]^[۶۴]

اختلاف ظاهری موجود در این گزارش‌ها به این دلیل است که تقریباً نیمی از مسافران تابعیت دوگانه داشته‌اند و ایران هم اتباع دوگانه را فقط به عنوان شهروندان ایرانی می‌شناسد. این مسافران هنگام ورود و خروج از کشور باید از گذرنامه‌های ایرانی خود استفاده کنند و بنابراین به عنوان ایرانی در مراجع مرزی ایران ثبت می‌شوند اما برای سوار شدن به هواپیما پاسپورت غیر ایرانی را به خط هوایی ارائه می‌نمایند.^[۶۵]^[۶۶]^[۶۷]

تلفات^[۶۸]^[۶۹]
ملیت	مسافرها به نقل از اوکراین	مسافرها به نقل از ایران	خدمه
ایران	۸۲	۱۴۶	۰
کانادا	۶۳	۵	۰
اوکراین	۲	۲	۹
سوئد	۱۰	۴	۰
افغانستان	۴	۱۰	۰
بریتانیا	۳	۰	۰
آلمان	۳	۰	۰
جمع	۱۶۷	۱۶۷	۹

تحقیق و بررسی

بررسی اولیه

رضا جعفرزاده، سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری ایران (Iran CAO) اندکی پس از این حادثه گزارش داد که تیمی از بازرسان به محل سقوط فرستاده شده‌اند.^[۵۳] در همان روز، دولت اوکراین اعلام کرد که برای کمک به تحقیقات، کارشناسان خود را به تهران می‌فرستد. ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، به دادستان کل این کشور دستور داد تا تحقیقات دربارهٔ این حادثه را آغاز کند.^[۷۰] دولت اوکراین ۵۳ نمایندهٔ خود را برای کمک به تحقیقات در این زمینه به ایران اعزام کرد که این گروه شامل مقامات دولتی، بازرسان و نمایندگان یوآی‌اِی بودند.^[۷۱] مقامات اوکراینی سپس گفتند که ایران با تأکید بر اینکه علت سقوط «نقص فنی بوده» و «خودمان بررسی کنیم»، قصد نداشته به تیم تخصصی شان اجازه ورود بدهد. چیزی که ایران را مجاب به حضور کارشناسان بین‌المللی کرده، فشار دیپلماتیک و ترس از کنسل شدن همه پروازهای بین‌المللی به تهران بوده‌است.^[۷۲]

طبق مقررات استاندارد سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی و معاهده شیکاگو، ستاد ملی ایمنی و ترابری آمریکا (NTSB) به عنوان تولیدکنندهٔ هواپیما، نمایندگان کشور فرانسه به عنوان تولیدکنندهٔ موتور هواپیما و نمایندگان اوکراین به عنوان کشور مالک هواپیما می‌توانند در این بررسی‌ها حضور داشته باشند. این در حالی است که پس از قوت گرفتن شائبهٔ برخورد موشک به هواپیما و اعلام جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا مبنی بر جدی‌بودن فرضیهٔ برخورد موشک، علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران، اعلام کرد از حضور کشورهای مرتبط دیگر که اتباع آن‌ها در این حادثه جان باخته‌اند در فرایند بررسی علت سانحه استقبال می‌کند.^[۷۳] سخنگوی ایران همچنین از شرکت بوئینگ دعوت کرد تا نماینده خود را برای مشارکت در فرایند بررسی جعبه سیاه به ایران بفرستد.^[۷۴]

کشف جعبه سیاه

پس از کشف دو جعبهٔ سیاه هواپیما، خبرهای مختلفی دربارهٔ کشور بررسی‌کنندهٔ این سانحه مطرح شد. رئیس کمیسیون حوادث در ایران (CAO) گفته‌است قبل از سقوط هیچ‌گونه پیام اضطراری از هواپیما دریافت نشده‌است.^[۷۵]^[۷۶] گزارش شده که جعبه‌های سیاه هواپیما (ضبط‌کنندهٔ صدا کابین خلبانی و ضبط‌کننده اطلاعات پرواز) پیدا شده‌است اما مشخص نیست در کدام کشور این جعبه تحلیل شود.^[۷۷] این در حالی است که پیشتر به نقل از این کمیسیون اعلام شده بود، ایران، جعبه‌های سیاه را به بویینگ یا مقامات آمریکا تحویل نخواهد داد.^[۷۸] در تاریخ ۱۸ دی (۹ ژانویه) بازرسان ایرانی اعلام کردند جعبه‌های سیاه آسیب‌دیده‌اند و برخی از قسمت‌های حافظهٔ آن‌ها از بین رفته‌است اما پس دو روز بعد در یک ویدیو که در سازمان هواپیمایی کشوری ضبط شده بود، اعلام شد هر دو جعبه سیاه سالم هستند.^[۷۹]^[۸۰]

رئیس سازمان هواپیمایی کشوری ایران گفت: «اگر امکان خواندن جعبه سیاه با توجه به امکانات دو کشور نبود، تصمیم دیگری اتخاذ خواهد شد تا اطلاعات این جعبه سیاه در جای دیگری خوانده شود.»^[۸۱] در ۱۸ دی (۹ ژانویه)، کشورهای سوئد و کانادا به‌طور رسمی به تیم بررسی‌کنندهٔ حادثه دعوت شدند^[۸۲] بنا به گزارش‌ها، از شورای امنیت ملی ترابری ایالات متحده نیز برای کمک در تحقیقات دعوت شده‌است.^[۸۳] کارشناسان مربوط به حادثه سرنگونی پرواز شماره ۱۷ هواپیمایی مالزی، در تیم تحقیقات بین اللملی این حادثه نیز حضور دارند. در آن حادثه اعلام شد روسیه با موشک بوک هواپیمای مالزی را سرنگون کرده‌است.^[۸۴]^[۸۵]^[۸۶]^[۸۷]

اظهارات دربارهٔ جعبه سیاه

جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا روز جمعه از ایران خواست که جعبه سیاه را برای تحقیقات به فرانسه بفرستد، او گفت ایران سطح مهارت تکنیکی و تجهیزات لازم برای تجزیه و تحلیل جعبه سیاه را ندارد…^[۸۸]
درحالی‌که پیش‌تر جمهوری اسلامی اعلام کرده بود که جعبه سیاه را به اوکراین می‌فرستد، روز ۲۹ دی ۱۳۹۸ رضایی‌فر، مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری ایران گفت فعلاً هیچ برنامه‌ای برای ارسال جعبه سیاه به اوکراین نداریم.^[۸۹]
ایران از مقامات آمریکایی و فرانسوی درخواست تجهیزات لازم برای دانلود اطلاعات جعبه‌های سیاه را کرد.^[۹۰]
وزیر ترابری کانادا مارک گارنیو از آژانس سازمان ملل خواست تا ایران را بخاطر تأخیر در آنالیز جعبه‌های سیاه هواپیما تحت فشار قرار دهد. ترودو نخست‌وزیر کانادا نیز گفت برای تحقیقات کامل آنالیز جعبه‌های سیاه هواپیما ضروری است.^[۹۱]
فرانسوا فیلیپ شامپاین، وزیر امور خارجه کانادا از مقامات ایران خواست بدون فوت وقت، دو جعبه سیاه را به فرانسه تحویل دهند تا کارشناسان بتوانند محتوای جعبه‌ها را بررسی کنند.^[۹۲] وی همچنین در ۱۴ اسفند ۹۸ از دولت ایران خواست امکان دسترسی به جعبه‌های سیاه را بدون اتلاف وقت بیشتر به اوکراین بدهد.^[۹۳]
رالف گودال مشاور عالی نهادهای فدرال دولت کانادا برای پیگیری عواقب سرنگونی پرواز ۷۵۲ گفت: «شیوع بیماری کووید ۱۹، عذر موجهی برای خودداری ایران از ارسال جعبه‌های سیاه هواپیما نیست».^[۹۴]
گارنو وزیر حمل و نقل کانادا اعلام کرد که کانادا و چهار کشور انگلیس، اوکراین، افغانستان و سوئد برای برخورد با ایران اتحادی با کانادا تشکیل داده‌اند و مقامات ایران را تحت فشار قرار می‌دهند تا ضبط کننده‌های جعبه سیاه را تحویل داده و با یک تحقیق شفاف همکاری کند.^[۹۵]
مارک گارنو، وزیر حمل و نقل کانادا موافقت این کشور را با تصمیم ایران برای ارسال جعبه‌های سیاه هواپیمای سرنگون شده اوکراینی به فرانسه اعلام کرد. وی گفت قویا ایران را تشویق می‌کنیم که این جعبه‌های سیاه را هرچه سریعتر به پاریس بفرستد.^[۹۶]

تشکیل گروه بین‌المللی بررسی سانحه

۲۰ دی ۱۳۹۸ (۱۰ ژانویهٔ ۲۰۲۰) سید عباس موسوی سخنگوی وزارت امورخارجه ایران، اعلام کرد، جمهوری اسلامی ایران تحقیقات درخصوص علت سقوط این هواپیما را طبق استانداردهای بین‌المللی و ضوابط ایکائو آغاز کرده و از کشور اوکراین به عنوان صاحب هواپیما و کمپانی بوئینگ به عنوان سازنده هواپیما برای مشارکت در تحقیقات دعوت به عمل آورده‌است.^[۹۷]

علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران، پس از سخنرانی ترودو، نخست‌وزیر کانادا، اعلام کرد فرضیهٔ برخورد موشک با هواپیما صحت ندارد و این گفته را حاصل یک عملیات روانی و دروغ بزرگ دانست که توسط آمریکا شکل گرفته‌است. او از حضور همهٔ کشورهای مرتبط که اتباع آن‌ها در این حادثه حضور داشته‌اند یا سهمی در ساخت هواپیما داشته‌اند، دعوت کرد تا در فرایند بررسی علت سانحه حضور داشته باشند.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، نیز در تماس تلفنی با هم‌تای اوکراینی خود، از تشکیل گروهی از کارشناسان دو کشور برای یافتن علت حادثه خبر داد.

بررسی ویدیوها

در ۹ ژانویه ویدیویی روی تلگرام و توییتر منتشر شد که به نظر می‌رسید برخورد یک شی پرنده و برخورد آن به یک هواپیما را در شب پیش از صدای یک انفجار مهیب نشان می‌دهد. وبسایت روزنامه‌نگاری تحقیقی بلینگکت با تحلیل ویدئوهای منتشر شده تأیید کردند که آنها در غرب پرند در نزدیکی محل سقوط هواپیما فیلمبرداری شده و نشان دهنده مسیر پرواز پیش از سقوط هستند.^[۹۸]^[۹۹] نیویورک تایمز نیز به‌طور مستقل این ویدئو را تأیید کرد که مورد هدف قرارگرفتن این هواپیما را نشان می‌دهد. در این ویدئو دیده می‌شود که با برخورد موشک به هواپیما انفجار کوچکی به وقوع پیوسته اما هواپیما منفجر نشده و پس از چند ثانیه پرواز در حال آتش‌سوزی به سوی فرودگاه تغییر مسیر داده و در نهایت دچار انفجار می‌شود.^[۱۰۰] از نظر کارشناسان این روزنامه، بررسی موقعیت مکانی و اطلاعات پرواز و جزئیات رهگیریِ هواپیمای اوکراینی نشان می‌دهد که ارتباطات راداری این هواپیما حدود ۳۰ ثانیه قبل از اصابت موشک در این فیلم قطع شده بود.^[۱۰۱]

با انتشار عکس‌ها و ویدئوهای مرتبط در فضای مجازی گروه‌های متعددی از جمله بلینگکت، نیویورک تایمز و رادیو فرانسه آنها را مورد تأیید اصالت، تحقیق و بررسی قرار دادند. این تحقیقات به این نتیجه رسیدند که برخورد موشک چیزی بوده که بر سر این هواپیما آمده‌است. از محل سقوط هواپیما، لحظه برخورد موشک و حتی احتمالاً خود موشک تصاویری منتشر شده که این احتمال را تقویت می‌کرد. رشته سوراخ‌ها و لکه‌های تیره ای روی عکس‌های بدنه هواپیما مشاهده شد که مشابه هواپیمای مالزیایی سقوط کرده در اوکراین بوده‌است.^[۱۰۲] برخی محققان با نظر گرفتن زمان بین برخورد پرتابه به هواپیما و لحظه شنیده شدن صدای انفجار در ویدیو دریافتند محل برخورد موشک با هواپیما در ویدیو همان نقطه ای است که ارتباط برج مراقبت تهران با این هواپیما پایان یافته‌است.^[۱۰۳]

در تاریخ ۲۴ دی، ویدئویی جدید در شبکه‌های مجازی منتشر شد که برخورد دو موشک به هواپیما را نشان می‌داد. سپس نیویورک تایمز، با بررسی کارشناسان خود، صحت این ویدئو را با پیدا کردن تقریبی مکان ضبط و تطبیق آن با دیگر ویدئوها تأیید کرد. در این ویدئو، دو موشک به فاصله ۳۰ ثانیه از یکدیگر به هواپیما برخورد می‌کند؛ بنابراین این ویدئو نشان می‌دهد که اولین فیلمی که از برخورد موشک با هواپیما پیشتر منتشر شده، صحنه برخود دومین موشک و چندین ثانیه پس از برخورد و انفجار اولین موشک بوده‌است.^[۱۴]

شنود و ردیابی مادون قرمز

سازمان‌های اطلاعاتی غربی از طریق اطلاعات ماهواره‌ای و شنود ارتباطات با اطمینان بالا برخورد موشک به هواپیما را تأیید کردند.^[۱۰۴]^[۱۰۵] ماهواره‌های آمریکا که برای نظارت فضایی و رصد موشک‌های شلیک شده از سوی دشمن در سطح جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند پرتاب موشک زمین به هوا را آشکارسازی کردند. این ماهواره‌ها معروف به SBIRS با استفاده از فناوری مادون قرمز سطح زمین را در جستجوی رد گرما که پرتاب پرتابه را نشان می‌دهد اسکن می‌کنند.^[۱۰۶] بنا بر این داده‌ها در زمان آشکارسازی رد فروسرخ دو موشک، این هواپیما دو دقیقه بود که از تهران پرواز کرده بود.^[۱۰۷] کشورهای غربی رویه‌هایی برای تبادل اطلاعاتی نظیر این دارند ولی به دلایل امنیتی و نظامی این رویه‌ها علنی نمی‌شود.^[۳۳]

آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا بعدتر نیز، آنگونه که خود ادعا کردند، توانست با شنود مکالمات در ایران، اطلاعاتی را به دست آورد که تأیید می‌کرد یک موشک، به هواپیمای مذکور برخورد کرده‌است.^[۱۰۸]

انتشار فایل صوتی پرواز همزمان

در تاریخ ۱۳ بهمن، یکی از رسانه‌های اوکراینی، فایل صوتی مکالمه خلبان یکی از پروازهای همزمان با پرواز هواپیمای اوکراینی را منتشر کرد. در این فایل صوتی، خلبان پرواز هواپیمایی آسمان به برج مراقبت می‌گوید که شاهد نور شلیک موشک و همچنین انفجار پس از آن است. سپس برج مراقبت ۹ بار تلاش می‌کند تا با خلبان هواپیمای اوکراینی ارتباط بگیرد ولی پاسخی دریافت نمی‌کند.^[۳۶]

نیت از شلیک به هواپیما

ایران شلیک موشک به این هواپیما را غیرعمدی و ناشی از خطای انسانی عنوان کرده‌است. نخست‌وزیر استرالیا این شلیک را غیرعمدی^[۱۰۹] و مقامات کانادایی و آمریکایی آن را احتمالاً تصادفی خوانده‌اند.^[۱۱۰]^[۱۱۱] دفتر دادستان کل اوکراین اعلام کرد در خصوص امکان کشتار و تخریب عامدانه هواپیما نیز تحقیق می‌کند.^[۱۱۲] رئیس هیئت ایمنی حمل و نقل کانادا اعلام کرد تحقیق‌کنندگان این که هواپیما عمداً یا سهواً ساقط شده را مورد بررسی قرار خواهند داد.^[۱۱۳]

اداره هوانوردی مدنی ایران روز دوشنبه ۳۰ دی تأیید کرد که دو موشک به هواپیمای اوکراینی شلیک شده‌بود. پیش از این نیویورک تایمز ویدئویی منتشر کرده‌بود که دو جسم پرتاب شده به سمت هواپیما را نشان می‌داد.^[۱۱۴]

فرضیه عمدی بودن شلیک موشک

محسن اسدی لاری و زهرا مجد از خانواده‌های داغ‌دار گفتند ما شواهدی جمع‌آوری می‌کنیم که این مسئله عمدی بوده‌است، لاری می‌گوید: «من قاضی نیستم. ولی ما واقعاً به این نتیجه رسیدیم که اینها به عنوان سپر انسانی هواپیما را زدند؛ خیلی رک بگویم، چون الان پیچیده و بارها هم گفته‌ایم، شاید می‌خواستند بزنند و بندازند گردن آمریکا. کمااینکه این کار را قبلاً در اقدامات مشابهی هم انجام داده بودند.»^[۱۱۵]

اظهارات رئیس پزشکی قانونی اوکراین

الکساندر رووین رئیس پزشکی قانونی اوکراین و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی اوکراین اعلام کرد که براساس شواهد به‌دست آمده، به دلیل وحشت و اضطرابی که در کابین وجود داشته، مسافران کمربند ایمنی را علی‌رغم چراغ قرمز بسته ماندن کمربند، باز کرده و از صندلی خود بلند شده بودند. او می‌گوید که شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد داخل کابین آتش‌سوزی شده بوده و دود سیاه از منافذ به بیرون آمده بوده‌است. به گفته این مقام اوکراینی، بلافاصله پس از سقوط هواپیما و زمانی که هنوز مردم اجازه داشتند وارد منطقه سقوط هواپیما شوند، نیروهای ایران تمامی تکه‌های هواپیما را از محل سقوط جمع کردند.^[۱۱۶]

احتمال احاله پرونده به دادگاه بین‌المللی

یوین ینین معاون وزیر امور خارجه اوکراین در مصاحبه با رادیو اروپای آزاد گفته‌است، اگر مذاکرات با ایران با هدف تحقیقات بی‌طرفانه، پرداخت غرامت به خانواده‌های قربانیان، شرکت هواپیمایی اوکراین به نتیجه‌ای نرسد، آماده ارجاع به دادگاه‌های داوری بین‌المللی به‌ویژه دادگاه عدالت بین‌المللی می‌باشد.^[۱۱۷]
روز ۲ تیر ۱۳۹۹ ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین، گفته‌است که پنج ماه از حمله موشکی به هواپیمای مسافری اوکراین می‌گذرد، ایران نه تنها جعبه‌های سیاه هواپیمای اوکراینی را تحویل نداده بلکه به تعهدات خود در قبال خانواده قربانیان هم عمل نکرده‌است. بی‌توجهی مقامات جمهوری اسلامی، تنها به عدم تحویل جعبه‌های سیاه محدود نمی‌شود، حتی تا کنون مقامات جمهوری اسلامی ایران رسماً از بابت حمله موشکی خود پوزش نخواسته‌اند. وی افزود چنانچه ایران به این تعهدات عمل نکند، موضوع را به دیوان بین‌المللی دادگستری خواهد برد.^[۱۱۸]

موضع‌گیری‌ها

فرانسوا-فیلیپ شامپاین وزیر امور خارجه کانادا و دومینیک راب وزیر خارجه انگستان روز ۲۸ اوت ۲۰۲۰ ملاقات داشتند، آنها به تعهد خود برای اطمینان از مورد حسابرسی قرار دادن و عدالت برای خانواده‌های قربانیان هواپیمایی بین‌المللی پرواز PS752 تأکید کردند. آنها همچنین روی الزام ایران برای انجام یک تحقیق کامل، شفاف و مستقل مطابق با استانداردهای بین‌المللی، و جبران خسارت به قربانیان و کشورهای آسیب دیده تأکید کردند.^[۱۱۹]
روز جمعه ۱۶ آبان ۱۳۹۹ سازمان هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی (ایکائو)، از جمهوری اسلامی ایران خواست که تحقیقات در مورد سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین را تسریع کند.^[۱۲۰]
رالف گودآل، مشاور نخست‌وزیر کانادا و مسئول کمک به خانواده قربانیان سرنگونی پرواز تهران کی‌یف، با ارائه یک گزارش ۷۹ صفحه‌ای که در ۵ فصل تنظیم شده، اعلام کرد که تحقیقات ایران در رابطه با سرنگون کردن هواپیمای مسافری، نواقص فاحشی دارد. در این گزارش آمده‌است که ایران تحقیق در مورد این تراژدی را به‌درستی انجام نمی‌دهد و بسیاری سؤالات بی‌جواب مانده‌اند.^[۱۲۱]^[۱۲۲]
گندوز ممدوف، معاون دادستان کل اوکراین روز دوشنبه ۱۴ دسامبر ۲۰۲۰ پس از جلسه‌ای با سفیر جمهوری اسلامی در کی‌یف اعلام کرد ایران هنوز به وعده خود مبنی بر تحویل دادن قطعاتی از هواپیمای سرنگون‌شده عمل نکرده‌است. پیش از این جمهوری اسلامی وعده داده بود که علاوه بر نتایج تحقیقاتش دربارهٔ سرنگونی هواپیما، برخی شواهد، از جمله تبلت یکی از خدمه، را در اختیار کی‌یف بگذارد.^[۱۲۳]
روز سه‌شنبه ۵ اسفند ۱۳۹۹ کارشناسان سازمان ملل متحد گفتند جمهوری اسلامی ایران با هدف قرار دادن هواپیمای اوکراینی و اقدامات پس از آن، به‌طور مکرر حقوق بشر را نقض کرده‌است. آنها همچنین ایران را متهم کرده‌اند که توضیحات رسمی متناقضی با هدف ایجاد «سردرگمی حداکثری» و «روشن‌گری حداقلی» طراحی کرده‌است.^[۱۲۴] گزارشگران سازمان ملل گفتند حکومت ایران دربارهٔ علت سقوط هواپیما دروغ می‌گویند.^[۳۳]
روز چهارشنبه ۲۴ مارس ۲۰۲۱ یوگنی ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین در تماس تلفنی با رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران اظهار داشت که تحقیقات فنی نهایی ایران به درستی انجام نشده‌است. رابرت مالی نیز ضمن ابراز همبستگی با خانواده قربانیان سانحه در مورد حسابرسی از ایران اعلام پشتیبانی کرد.^[۱۲۵]
روز پنجشنبه ۲۵ مارس ۲۰۲۱ یوگنی ینین از حمایت آمریکا در رسیدگی عادلانه و تشکیل دادگاه علیه ایران، در خصوص سرنگونی هواپیمای مسافری اوکراین با موشکهای سپاه پاسداران، خبر داد.^[۱۲۶]
جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا روز جمعه ۲ آوریل ۲۰۲۱ گفت ما به تلاش برای تحقق وعده‌ای که به خانواده‌ها داده‌ایم ادامه می‌دهیم تا ایران مسئولیت خود را در قربانی شدن این همه انسان بپذیرد.^[۱۲۷]
آندره میلن، کارشناس مشاور پرونده پرواز ۷۵۲ با انتشار گزارشی اعلام کرد که سپاه پاسداران، قبل از شلیک موشک، دستگاه موقعیت‌یاب (جی‌پی‌اس) پرواز ۷۵۲ را از کار انداخته بود. براساس گزارش وی سپاه پاسداران همچنین با از کار انداختن همزمان سیستم ارسال فرکانس اضطراری برای نشان دادن محل سقوط هواپیما، توانست به سرعت نیروهای خود را به محل سقوط برساند. پس از روشن شدن نتایج تحقیقات اوکراین در حال بررسی امکان شکایت از ایران در دادگاه جنایت علیه بشریت به علت شلیک عمدی موشک به این هواپیمای مسافری می‌باشد.^[۱۲۸]^[۱۲۹]
روز جمعه ۳۰ آوریل ولادیسلاو کریکلی، وزیر زیرساخت‌های اوکراین در دیدار مجازی خود با عمر الغبراء، وزیر حمل و نقل کانادا، ایران را متهم کرد که علل واقعی سرنگونی هواپیمای مسافربری را لاپوشانی کرده‌است.^[۱۳۰]

چهار کشور کانادا، سوئد، بریتانیا و اوکراین، ایران را به اهمال و پنهان‌کاری در گزارش نهایی متهم کردند، آنها شکایتی علیه جمهوری اسلامی اقامه کرده و خواسته‌اند، ایران ضمن عذرخواهی رسمی و محاکمه و مجازات عاملان انهدام هواپیمای مسافربری، به خانواده‌ها غرامت بپردازد.^[۱۳۱]

علت رویداد

دیلی میل در ۸ ژانویه، با انتشار تصاویری از بدنهٔ هواپیمای سقوط کرده که روی آن تعدادی حفره دیده می‌شد و با اشاره به وقوع این حادثه پس از حملهٔ موشکی ایران به پایگاه الاسد عراق، فرضیهٔ برخورد این هواپیما با شی مانند یک پهپاد نظامی یا راکت جنگی را مطرح کرد.^[۱۳۲]

سفارت اوکراین در تهران، در ساعات نخست پس از سانحه، در بیانیه‌ای اعلام کرد هواپیما به دلیل خرابی موتور سقوط کرده و در حال حاضر فرضیهٔ حمله تروریستی یا موشکی منتفی است. اما این پیام قبل‌ازظهرِ چهارشنبه، از وبگاه سفارت اوکراین حذف و با بیانیهٔ تازه‌ای جایگزین شد که در آن گفته شد دلایل این سانحه در دست بررسی است.^[۱۳۲] ۱۹ دی ۱۳۹۸ (۹ ژانویهٔ ۲۰۲۰) اولکسی دانیلف (Oleksiy Danylov) وزیر امنیت ملی و شورای دفاع اوکراین گفت ۴ فرضیه برای چرایی سقوط هواپیمای اوکراین در ایران مطرح است، که این فرضیه‌ها حملهٔ موشکی و تروریسم را نیز شامل می‌شود.^[۱۳۳]

جاستین ترودو نخست‌وزیر کانادا در ۹ ژانویه ۲۰۲۰ با رسانه‌ها گفتگو می‌کند

سازمان‌های اطلاعاتی در ابتدا معتقد بودند دلیل حادثه عیب در موتور بوده.^[۱۰۲] ۸ ژانویه رویترز گزارش داد تحلیل نخست سازمان‌های اطلاعاتی غربی این است که این سانحه به دلیل نقص فنی و نه برخورد موشک رخ داده‌است.^[۱۳۴] اما در ادامه با بررسی مبسوط داده‌ها این نظر تغییر کرد. ۹ ژانویه سی‌بی‌اس نیوز و سایت نیوزویک گزارش‌هایی را به نقل از دو مقام آمریکایی منتشر کردند که گفته‌اند هواپیمای اوکراینی به احتمال زیاد، به صورت تصادفی توسط ایران ساقط شده‌است.^[۱۳۵] نیوزویک به نقل از دو مقام آمریکایی و یک مقام امنیتی عراق نوشت که سیستم پدافند هوایی ایران احتمالاً پس از حملهٔ موشکی سپاه فعال شده‌است تا از آمادگی کافی برای واکنش احتمالی آمریکا به حمله موشکی برخوردار باشد و ساقط کردن هواپیمای مسافربری به اشتباه توسط این سیستم انجام شده‌است.^[۱۳۶] همچنین سی‌ان‌ان از قول یک مقام آمریکایی گزارش داد این هواپیما با برخورد دو موشک زمین به هواپیمای اس‌ای-۱۵ منفجر شده‌است.^[۱۳۷]^[۱۳۸] دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در ۹ ژانویه که هنوز علت سقوط این هواپیما مشخص نبود، گفت باور ندارد که اختلال مکانیکی باعث سقوط آن شده، «این هواپیما در محله ناجوری پرواز می‌کرده» و احتمال دارد «کسی اشتباهی مرتکب شده باشد.»^[۱۳۹]^[۱۴۰]^[۱۴۱] در ۹ ژانویه ویدیویی روی تلگرام و توییتر منتشر شد که به نظر می‌رسید برخورد یک شی پرنده و برخورد آن به یک هواپیما را در شب پیش از صدای یک انفجار مهیب نشان می‌دهد. وبسایت روزنامه‌نگاری تحقیقی بلینگکت با تحلیل ویدئوهای منتشر شده تأیید کردند که آنها در غرب پرند در نزدیکی محل سقوط هواپیما فیلمبرداری شده و نشان دهنده مسیر پرواز پیش از سقوط هستند.^[۹۸]^[۹۹] نیویورک تایمز نیز به‌طور مستقل این ویدئو را تأیید کرد که مورد هدف قرارگرفتن این هواپیما را نشان می‌دهد. در این ویدئو دیده می‌شود که با برخورد موشک به هواپیما انفجار کوچکی به وقوع پیوسته اما هواپیما منفجر نشده و پس از چند ثانیه پرواز در حال آتش‌سوزی به سوی فرودگاه تغییر مسیر داده و در نهایت دچار انفجار می‌شود.^[۱۰۰] مقامات اطلاعاتی غربی در ۹ ژانویه اعلام کردند ردگیری ارتباطات توسط رادار نشان می‌دهد ایران به تصور این که این هواپیما یک هدف نظامی است به آن شلیک کردند ولی پس از سقوط آن به اشتباه خود پی بردند.^[۹۸] موشک‌اندازها معمولاً توسط یک تیم سه تا چهار نفره هدایت می‌شوند که با استفاده از رادار پروازها را ردگیری می‌کنند اما تشخیص دادن پروازهای نظامی از غیرنظامی نیاز به مهارت دارد و اشتباه ممکن است رخ بدهد.^[۱۴۲] جاستین ترودیو، نخست‌وزیر کانادا روز پنجشنبه ۱۹ دی ۱۳۹۸ در یک کنفرانس خبری اعلام کرد هواپیمای اوکراینی که بامداد چهارشنبه در ایران سقوط کرد، در اثر شلیک یک موشک زمین به هوای ایران سرنگون شده‌است.^[۱۴۳]^[۱۴۴]^[۱۴۵] بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا در این مورد گفت: مجموعه شواهد حاکی از آن است که هواپیمای اوکراینی با برخورد موشک پدافند ایرانی ساقط شده‌است.^[۱۴۶] اسکات موریسون نخست‌وزیر استرالیا در ۹ ژانویه گفت اطلاعات رسیده به این کشور نشان می‌دهد دو موشک به هواپیما برخورد کرده گرچه به نظر نمی‌رسد این اقدام عمدی بوده باشد.^[۱۴۷]

مقامات سازمان هواپیمایی کشوری و دولت در ابتدا سقوط به خاطر برخورد موشک را رد می‌کردند. سردار ابوالفضل شکارچی سخنگوی ارشد نیروهای مسلح ایران در ۱۹ دی شلیک موشک به هواپیما را تکذیب کرده و آن را «جنگ روانی» گروه‌های مخالف ایران خوانده بود. شکارچی گفته بود «اکثریت مسافران این هواپیما جوانان ارزشمند ایرانی بودند» و این مضحک است که گفته شود هواپیما هدف قرار داده شده.^[۱۴۸]^[۱۴۹]^[۱۵۰] قاسم بی‌نیاز، رئیس مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی وزارت راه و شهرسازی، برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی را رد کرده و علت این حادثه را آتش‌سوزی در قسمت موتور هواپیما اعلام کرد.^[۱۵۱] علی عابدزاده، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری، علت حادثه را آتش‌سوزی درون هواپیما عنوان کرد و گفت اساساً امکان انفجار این هواپیما بر اثر شلیک موشک از لحاظ فنی وجود ندارد.^[۱۵۲]^[۶۸] او گفت: «سازمان بین‌المللی هواپیمایی، رابطه ساختارهای نظامی و غیرنظامی را برای کشورها مشخص کرده‌است و ارتباط ما با ساختارهای نظامی کشور تابع مقررات سازمان بین‌المللی هواپیمایی است.» وی در ادامه افزود: «شاهدان دیده‌اند که آتش در هواپیما وجود داشته و یک دقیقه در هواپیما بوده‌است، درحالی که اگر به هواپیما موشک می‌خورد بلافاصله منفجر می‌شد و همچنین هواپیما درحالی که رو به شمال می‌رفته، اما رو به جنوب شرقی سقوط کرده‌است و این نشان می‌دهد هواپیما می‌خواسته به فرودگاه برگردد.»^[۱۵۳]^[۱۵۴] ۲۰ دی ۱۳۹۸ رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی در نشست خبری، علت تأخیر ۱ ساعتهٔ پرواز را «زیاد بودن بار مسافران» خواند و افزود «در این شرایط خلبان باید تصمیم بگیرد یا بخشی از سوخت را تخلیه کند یا بار و مسافر را کاهش دهد؛ که خلبان تصمیم می‌گیرد و از عوامل فرودگاهی درخواست می‌کند مقداری از بار مسافر کم شود.» وی تأکید کرد بروز این تأخیر به علت مشکل فنی نبوده‌است.^[۱۵۵]

در ۱۰ ژانویه محل سقوط این هواپیما از وجود هر گونه بقایای هواپیما پاکسازی شد. معمولاً متخصصین علوم قانونی از سازمان‌های بزرگ تحقیقاتی پیش از انتقال لاشه هواپیماهای سقوط کرده به یک منطقه امن، آن را مورد بررسی بسیار دقیق قرار می‌دهند تا آن را در وضعیت طبیعی اش ببینند.^[۱۵۶] در زمان مراجعه خبرنگار سی‌بی‌اس در روز بعد از پاک‌سازی محل، در محل حادثه مشاهده شده که «افراد عادی در حال جمع کردن باقیمانده هر چیزی که در محل سقوط بوده هستند و هیچ حفاظتی و نگهبانی از منطقه صورت نمی‌گیرد. دور محل سقوط حصاری نصب نشده و هیچ محققی هم در محل سقوط هواپیما دیده نشده‌است.»^[۱۵۷]^[۱۵۸] به اعتقاد بلینگکت، اثبات قطعی برخورد موشک زمین به هوا به هواپیما با بولدوزر انداختن محل سقوط غیرممکن است.^[۱۰۲]

نخست‌وزیر هلند در ۱۰ ژانویه اعلام کرد سرویس اطلاعات و امنیت نظامی هلند اطلاعاتی دارد که نشان می‌دهد احتمالاً موشک ضدهوایی ایرانی باعث سقوط هواپیما شده‌است.^[۳۳] وزیر دفاع هلند اعلام کرد واکنش بعدی اتحادیه اروپا به واکنش ایران به نتایج تحقیقات بستگی دارد.^[۱۵۹] وزیر امور خارجه اوکراین در ۱۰ ژانویه اعلام کرد این کشور در دیدار رئیس‌جمهور اوکراین با مسوولین سفارت آمریکا در کی‌یف اطلاعات مهمی را از آمریکا دریافت کرده‌است.^[۱۶۰] خبرگزاری اینترفاکس به نقل از ایوان باکانوف، رئیس دستگاه امنیتی اوکراین گزارش کرد که احتمال دو دلیل در میان دلایل احتمالی سقوط هواپیمای مسافربری اوکراین اولویت دارد، یکی برخورد موشک و دیگری اقدامی تروریستی است.^[۱۶۱] این درحالی بود که ایران در آن زمان، هرگونه برخورد موشک را رد کرده بود. قاسم بی‌نیاز، رئیس مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی وزارت راه و شهرسازی، برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی را رد کرده و علت این حادثه را آتش‌سوزی در قسمت موتور هواپیما اعلام کرد.^[۱۵۱] ۱۴ ژانویه ویدئوی جدیدی منتشر شد که به تأیید نیویورک تایمز رسید و نشان می‌دهد بین پرتاب دو موشک به سوی این هواپیما ۳۰ ثانیه فاصله بوده‌است. پس از اصابت موشک اول ترانسپوندر (فرستنده سیگنال) هواپیما از کار افتاد.^[۴۵]^[۱۶۲]

در تاریخ ۱۳ بهمن، یکی از رسانه‌های اوکراینی، فایل صوتی مکالمه خلبان یکی از پروازهای همزمان با پرواز هواپیمای اوکراینی را منتشر کرد. به اعتقاد زلنسکی، انتشار فایل صوتی مکالمات خلبان دوم شرکت هواپیمایی آسمان، حاکی از آن‌است که هنگام اصابت موشک به هواپیما مسئولان جمهوری اسلامی نسبت به آن مطلع شده بودند.^[۱۶۳] بهرام پارسایی سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ مجلس گفت: این فایل صوتی «صراحتاً نشان می‌دهد سازمان هواپیمایی از دلایل وقوع حادثه خبر داشته و ابهامی در این موضوع وجود ندارد».^[۱۶۴]

حسن نوروزی عضو کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۳۹۹ در طی یک مصاحبه با روزنامه همدلی ضمن ستودن عمل ساقط کردن هواپیما توسط نیروی نظامی، ادعا کرد که این پرواز «مشکوک» بوده و بازداشت کردن افراد دخیل در این پرونده را «بی‌معنا» خواند. نوروزی گفت کسی در ارتباط با این پرونده بازداشت نشده‌است. نوروزی در این مصاحبه مدعی شد هواپیمای اوکراینی یک هفته پیش از سقوط در اسرائیل بوده، در آنجا دستکاری شده و «تحت کنترل آمریکا» قرار گرفته‌است. نوروزی در این رابطه گفت: «از آنجا که کنترل این هواپیما از دسترس ما خارج شده بود و توسط کشورهای دیگر در حال هدایت بوده‌است، لذا نیروهای نظامی ما وظیفه خود را به‌خوبی انجام داده‌اند.»^[۱۶۵]^[۱۶۶]^[۱۶۷] معاون نخست‌وزیر اوکراین خواستار «توضیح فوری» حکومت ایران در رابطه با اظهارات نوروزی شد.^[۱۴۷]

بنابر گزارش شبکه سی بی سی کانادا یک فایل صوتی ۹۱ دقیقه ای حاوی مکالمه یکی از اقوام قربانیان سانحه با حسن رضایی‌فر رئیس کمیته تحقیقات ایران نشان می‌دهد که مقام‌های ارشد ایران در ۱۸ دی ۱۳۹۸ به این دلیل آسمان این کشور را پروازممنوع اعلام نکردند، تا حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه‌های آمریکا در عراق فاش نشود.^[۱۶۸]

اولکسی دانیلوف، دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین که بر تحقیقات دولت این کشور دربارهٔ سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی نظارت دارد، در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۴۰۰، اظهار داشت معتقد است جمهوری اسلامی این هواپیما را عمداً سرنگون کرده تا احتمالاً از یک چرخه تنش نظامی با آمریکا جلوگیری کند. این اظهارات به تأیید وزارت خارجه این کشور نیز رسیده‌است.^[۱۶۹]

اطلاع مسئولان از ساعات اولیه حادثه

در ۱۹ تیرماه ۱۳۹۹، بی‌بی‌سی فارسی در گزارشی ادعا کرد که به یک فایل صوتی دست پیدا کرده که نشان می‌دهد مقام‌های کشوری از ساعات اولیه سرنگونی هواپیما به دست سپاه پاسداران خبر داشتند اما به دلایل امنیتی دستور داشتند چیزی نگویند. این خبرگزاری گفته در این فایل صوتی حسن رضافی‌فر در مکالمه تلفنی می‌گوید او در ساعت ۶:۳۰ دقیقه صبح از سقوط خبردار می‌شود و ۵ دقیقه بعد با مسئولان سپاه تماس می‌گیرد و از فرمانده هوا-فضای سپاه می‌پرسد که آیا «عملیات موشکی» اتفاق افتاده یا خیر؟ رضایی‌فر در این مکالمه می‌گوید که از این فرمانده شنیده که «عملیات موشکی» رخ داده اما به دلایل امنیتی اطلاع‌رسانی نشده‌است. (در این مکالمه به‌طور مشخص به هواپیمای اوکراینی اشاره نشده اما چون حمله به پایگاه عین الاسد قبل از سرنگونی هواپیما انجام شده بود به احتمال زیاد «عملیات موشکی» به برخورد موشک به بدنه هواپیما اشاره دارد)^[۱۷۰]

پنهانکاری‌ها

ایران بلافاصله پس از سقوط هواپیما، علت را نقص فنی اعلام کرد. در مقابل کارشناسان بنابر شواهد فرضیه برخورد موشک را مطرح کردند. اما ایران برخورد هرگونه موشک به این هواپیما را انکار کرد.^[۱۷۱] سپس در همان روز، ابوالفضل شکارچی، سخنگوی نیروهای مسلح ایران، این ادعا را «دروغ محض» خواند و تأکید کرد که «این موضوع توسط خط نفاق به نفع آمریکایی‌ها دنبال می‌شود و توطئه‌ای دیگر در حوزهٔ جنگ روانی» است.^[۱۷۲]

در رسانه‌های رسمی و خبری در ایران نیز، کارشناسان، تحلیلگران و عده‌ای تحت عنوان متخصصان هوا فضا، احتمال شلیک موشک به هواپیما را «یک شایعه»، «دروغ»، «شیادی آمریکا»، «جنگ روانی» و «سناریوسازی دروغین غرب» توسط «دشمنان»، «معاندین» و «ضدانقلاب» برای «دشمنی»، «به حاشیه بردن حمله به پادگان عین الاسد» یا «تلاش شرکت بوئینگ برای جلوگیری از سقوط سهام و سرپوشی بر روی مشکلات فنی هواپیمای خود» معرفی کردند و احتمال شلیک پدافند و همچنین سقوط هواپیما با این شلیک را از لحاظ علمی رد کردند.^[۱۷۳]^[۱۷۴]^[۱۷۵]^[۱۷۶]^[۱۷۷]^[۱۷۸]^[۱۷۹]^[۱۸۰] روز ۲۰ دی نیز، خبرگزاری نسیم، نزدیک به سپاه پاسداران، براساس «منابع آگاه خود» در فرودگاه امام خمینی و «طبق فرم موجود اجازهٔ پرواز» اعلام کرد که در شب حادثه هواپیما دچار اشکال فنی بوده و مهندس ایرانی که پیش‌بینی حادثه را می‌کرده اجازهٔ پرواز را نداده بود، اما مهندس اوکراینی ایرلاین مخالف کرده‌است و از این رو «فقط همان موتور هواپیما آتش گرفته‌است.»^[۱۸۱]

پذیرش مسئولیت سرنگونی

سرانجام در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۸، سه روز پس از وقوع حادثه، ستاد کل نیروهای مسلح ایران طی بیانیه‌ای شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری را تأیید کرد و دلیل آن را «خطای انسانی غیرعمدی» اعلام کرد. در این بیانیه آمده‌است که در ساعات بعد از حمله به ایران به پایگاه هوایی عین الاسد، «پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی حرکت نموده و درهنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک‌شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می‌گیرد که در این شرایط بر اثر بروز خطای انسانی و به‌صورت غیرعمد، هواپیمای مذکور مورد برخورد قرار گرفته‌است.»^[۴]^[۵]^[۲۲]

در بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح، علت شلیک پدافند چرخش و نزدیک‌شدن به یک مرکز حساس نظامی سپاه ذکر شده‌است که در نهایت منجر به خطای انسانی شلیک می‌شود.^[۴] در برابر ادعای چرخش و انحراف هواپیما، به گفته اطلاعیه سازمان هواپیمایی ایران «هیچ‌گونه انحراف پروازی از سوی هواپیمای سانحه دیده به اثبات نرسیده‌است، البته این موضوع باید با استفاده از اطلاعات جعبه‌های سیاه هواپیما نیز مورد تأیید قرار گیرد.»^[۱۸۲] این اطلاعیه کمی بعد از انتشار از وبگاه این سازمان حذف شد.^[۱۸۳] مقامات اوکراینی نیز، برخلاف نظر تهران گفتند که این هواپیما هیچ گونه انحراف از مسیر نداشته و از همان مسیری پرواز کرده که از نوامبر ۲۰۱۸ تا روز حادثه حرکت می‌کرد.^[۱۸۴] وبسایت فلایت رادار ۲۴ نیز، با انتشار تصاویر و نقشه‌های خود، مسیر حرکت هواپیما اوکراین کاملاً طبیعی و بدون چرخش یا خارج شدن از مسیر یا حرکت به جای دیگر بوده و در مسیر همیشگی پروازهای فرودگاه بوده‌است.^[۱۸۵]

سپس فرماندهان سپاه پاسداران اعلام کردند که هواپیمای مسافربری اوکراین را با یک موشک کروز اشتباه گرفته‌اند و دلیل چرخش یا انحراف هواپیما نبوده‌است. فرمانده نیروی هوافضای سپاه با بیان اینکه اگرچه در آن شب نیروهای پدافندی ایران در بالاترین سطح هشدار بوده‌اند، اما «به خاطر برخی ملاحظات» منطقه پرواز ممنوع اعلام نمی‌شود. حاجی زاده می‌افزاید که «اپراتور هواپیما را کروز تشخیص می‌دهد و موظف بوده‌است در چنین شرایطی تماس بگیرد و تاییدیه را بگیرد، خبط اپراتور هم همین است اما ظاهراً سیستم ارتباطی‌اش با اختلال روبه‌رو بوده‌است و نمی‌تواند تماس بگیرد که شاید به دلیل شلوغ بودن شبکه یا جمینگ (نوعی اختلال جنگ الکترونیک بر ضد رادار) بوده‌است که در نهایت او ۱۰ ثانیه فرصت داشته‌است که تصمیم بگیرد. حاجی‌زاده تصریح کرد: او در این شرایط این تصمیم بد را می‌گیرد و موشک را شلیک می‌کند.»^[۱۸۶]^[۱۸۷] مجله فوربز، در مقاله ای تحقیقی با بررسی شرایط مختلف هواپیما و پدافند، نشان می‌دهد که اپراتور پدافند هوایی، حداقل ۱ دقیقه و ۵۳ ثانیه و حداکثر ۳ دقیقه و ۳۹ ثانیه برای تصمیم‌گیری پیش از شلیک به هواپیما را داشته‌است.^[۱۸۸]

حسن روحانی در نخستین اظهار نظر رسمی، برخلاف آنچه که فرمانده‌های سپاه پاسداران اشتباه فردی اعلام کردند، تأکید کرد که در این داستان سقوط هواپیما، فقط یک فرد نمی‌تواند مقصر باشد و فقط کسی که شاسی را فشار داده مقصر نیست، دیگرانی هم هستند. او همچنین اضافه کرد که علاقه‌مند است که این مسئله با صداقت برای مردم بیان شود.^[۱۸۹]

مقامات اوکراینی معتقدند اگر تیم بررسی اوکراینی شواهد کافی نیافته بودند، ایران مسئولیت سرنگونی این هواپیما را برعهده نمی‌گرفت. به گفته این مقامات آنچه ایران را مجبور به اعتراف به نقش نظامیانش در سرنگونی هواپیما کرد شواهد آشکار مبنی بر برخورد موشک به آن بود که کارشناسان اوکراینی از زمان رسیدن به محل سقوط در روز پنجشنبه ۹ ژانویه، جمع‌آوری کردند.^[۱۹۰]

ابعاد حقوقی

بر اساس کنوانسیون هوانوردی بین‌المللی شیکاگو، «کشورها باید از توسل به زور علیه هواپیماهای غیرنظامی در حال پرواز خودداری کنند». ایران عضو کنوانسیون شیکاگو است و بایستی شرکت‌های هوایی غیرنظامی را از خطرات بالقوه که در آسمان ایران است آگاه می‌کرد و این نشان می‌دهد که قبل از اینکه خطای انسانی عامل سقوط هواپیما باشد، نقض کنوانسیون شیکاگو می‌تواند موجب مسئولیت بین‌المللی جمهوری اسلامی شود، بی اطلاع نگهداشتن شرکت‌های هوایی غیرنظامی از خطرات بالقوه در آسمان ایران بوده‌است. در صورتی که جمهوری اسلامی ایران مسئولیت خود را طبق کنوانسیون شیکاگو انجام می‌داد، به احتمال فراوان شرکت‌های هواپیمایی، ورود به آسمان ایران را تا زمان عادی شدن شرایط متوقف می‌کردند.^[۱۹۱]

در مورد نحوه جبران خسارات وارده و غرامت جانباختگان طبق بند ۱ ماده ۲۰ کنوانسیون ورشو که هر دو کشور ایران و اوکراین عضو آن هستند «اگر متصدی حمل و نقل ثابت کند که خود و عاملان او کلیه تدابیر لازم را برای جلوگیری از بروز خسارت اتخاذ نموده‌اند یا آن که اتخاذ چنین تدابیری برای او و عاملان او مقدور نبوده‌است مسئول نخواهد بود.» از آنجا که انتظار نمی‌رود شرکت هواپیمایی اوکراینی از خطرات موجود در آن روز و عملیات تلافی جویانه ایران بخاطر مطلع بوده باشد طبعاً شرکت هواپیمایی اوکراینی مسئولیتی برای جبران خسارت ندارد. کنوانسیون مونترال هم با توجه به اینکه دولت ایران به آن نپیوسته در این قضیه قابل اجرا نیست؛ بنابراین بازماندگان می‌توانند علیه دولت (سازمان هواپیمایی ایران، ارتش یا سپاه) در دادگاه‌های ایران دعوا طرح کنند و مسافران تبعه خارجی در صورت عدم پرداخت خسارت می‌توانند با حمایت دیپلماتیک دولت خود از طریق مراجع بین‌المللی موضوع را پیگیری نمایند.^[۱۹۲]

فرانسوا-فیلیپ شامپین، وزیر امور خارجهٔ کانادا، هشدار داد که خودداری ایران از تحویل‌دهی جعبه سیاه مغایر با تعهدات این کشور در معاهده هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی است.^[۱۹۳] وی همچنین گفت: «ما می‌خواهیم سلسله مراتب فرماندهی و این که چه کسی فرمان داده‌است را پیدا کنیم تا عدالت در مورد او اجرا شود.»^[۱۹۴]

وادیم پریستایکو وزیر امور خارجهٔ اوکراین، خواستار شناسایی همه افراد دخیل در شلیک موشک به هواپیما شد.^[۱۹۵] وی گفت موضوع این نیست که «یک سرباز در شلیک موشک عجله کرده و واکنش بیش از حد نشان داده‌است. ما می‌خواهیم سلسله مراتب فرماندهی و این که چه کسی فرمان داده‌است را پیدا کنیم تا عدالت در مورد او اجرا شود.»^[۱۴۷]

دادگاه کانادا

در روز ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰ دادگاه تورنتو براساس شکایت خانواده‌های قربانیان سقوط هواپیما پرونده‌ای گشوده‌اند و شکایتی علیه سیدعلی خامنه‌ای و فرماندهان ارشد سپاه و از جمله امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه را گشوده‌است.^[۱۹۶] تیم حقوقی کانادایی به‌دنبال دریافت دست کم یک میلیارد و یکصد میلیون دلار غرامت از حکومت جمهوری اسلامی است.^[۱۹۷]

حکم دادگاه عالی انتاریو

روز پنجشنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ دادگاه عالی انتاریو در کانادا به دنبال رسیدگی به شکایت بستگان قربانیان پرواز ۷۵۲ شلیک به هواپیمای اوکراینی را «عمدی و اقدامی تروریستی» دانست. چهار شاکی این پرونده علی خامنه‌ای و فرماندهان سپاه و ارتش را متهم کرده‌اند.^[۱۹۸]

تهدید خانواده قربانیان

جواد سلیمانی، همسر الناز نبیئی، یکی از قربانیان سرنگونی هواپیما که در کانادا زندگی می‌کند خبر داده‌است که مأموران امنیتی ایران خانواده قربانیان را تهدید به تجاوز جنسی کرده و گفته‌اند «آنچه با پدر پویا بختیاری کردیم، با شما می‌کنیم»، خانواده او برای برگزاری چهلم فراخوان عمومی داده بودند ولی توسط وزارت اطلاعات بازداشت شدند.^[۱۹۹]

رسیدگی به پرونده در ایران

در ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ غلامعباس ترکی، دادستان وقت نظامی تهران در مراسم معارفه دادستان نظامی جدید تهران اعلام کرد که کیفرخواست ۲۰۰ صفحه‌ای پرونده هواپیمای اوکراینی برای ۱۰ نفر از متهمان صادر شده‌است.^[۲۰۰]^[۲۰۱]جلسه اول رسیدگی به پرونده در دادگاه نظامی یک تهران به ریاست قاضی ابراهیم مهران‌فر در ۳۰ آبان ۱۴۰۰ تشکیل شد.^[۲۰۲] جابجایی مداوم سامانه در طول شب، بدون انجام هماهنگی لازم با پست فرماندهی، عدم اشراف کافی به مفاد دستورالعمل‌های پدافندی مربوط، عدم تنظیم ناوبری یا شمال‌یابی سامانه بعد از جابجایی و خاموشی سامانه، اعلام آمادگی عملیاتی سامانه بدون تأمین لایه‌های ارتباطی پایدار، ضعف و عدم تلاش مؤثر برای برقراری ارتباط با پست فرماندهی به منظور شناسایی هدف کشف شده قبل از شلیک اول و دوم، توجیه ننمودن کارکنان عملیاتی سامانه به محیط پیرامونی و کریدورهای هوایی، از جمله اشتباهاتی است که درخصوص متهم ردیف اول این پرونده ذکر شده‌است و پس از ۲۰ جلسه در ۲۷ فروردین ۱۴۰۲ حکم بدوی متهمان بدین شرح صادر شد:

متهم ردیف اول (فرمانده سامانه پدافند هوایی تور ام ۱) = ۳ سال حبس تعزیری به جرم مباشرت در قتل غیرعمد و ۱۰ سال حبس تعزیری به جرم لغو دستور ابلاغی و همچنین پرداخت دیه و مجازات تکمیلی؛
متهمان ردیف دوم و سوم (پرسنل سامانه پدافند هوایی تور ام ۱) = ۱ سال حبس؛
متهم ردیف چهارم (مسئول میز سامانه‌های پدافند هوایی تور ام ۱) = ۳ سال حبس؛
متهم ردیف پنجم (مسئول پست فرماندهی سامانه دفاعی تور ام ۱) = ۳ سال حبس؛
متهم ردیف ششم پرونده (فرمانده وقت پایگاه پنجم پدافند هوایی تهران) = ۲ سال حبس؛
متهم ردیف هفتم پرونده (افسر شیفت مرکز کنترل عملیات منطقه‌ای تهران) = ۲ سال حبس؛
متهم ردیف هشتم (فرمانده وقت مرکز کنترل عملیات منطقه‌ای تهران) = ۱ سال و نیم حبس؛
متهم ردیف نهم (فرمانده وقت منطقه پدافند هوایی تهران) = ۱ سال حبس؛
متهم ردیف دهم (فرمانده وقت پدافند هوایی نیروی هوا و فضای سپاه پاسداران) = ۱ سال حبس.^[۲۰۳]

صدور این احکام در حالی است که سیدمحمود علیزاده طباطبایی که وکالت برخی از خانواده‌های قربانی را در این پرونده بر عهده داشت در ۱۲ اسفند ۱۴۰۱ اتهام سه متهم اول این پرونده را محاربه و از احتمال صدور حکم اعدام برای آنان خبر داده بود.^[۲۰۴]

مذاکرات

دمیترو کولِبا، وزیر خارجه اوکراین، روز سه‌شنبه ۳۱ تیر ۱۳۹۹، در توئیترش نوشت که طرف ایرانی پذیرفته‌است «برای بحث دربارهٔ غرامت»، هفته آینده نمایندگانی را به اوکراین بفرستد. او با تأکید بر اینکه این دیدار برای پیشرفت و همچنین تحقق عدالت «بسیار مهم» است نوشت: انتظار دارم طرف ایرانی در هفته جاری زمان سفر و اعضای هیئت را مشخص کند.^[۲۰۵] همزمان با انتشار این توئیت، محسن بهاروند، معاون حقوقی و امور بین‌الملل وزارت خارجه جمهوری اسلامی، هم تأیید کرد که هیأتی از ایران روزهای هشتم و نهم مرداد ۱۳۹۹ به اوکراین سفر خواهد کرد. همچنین او گفت که ریاست این هیئت را وی برعهده خواهد داشت و «به هر صورتی که توافق انجام شود، خسارت هم پرداخت می‌شود.».^[۲۰۶]^[۲۰۵]

روز دوشنبه ۶ مرداد ۱۳۹۹، وزیر خارجه اوکراین مرداد تأیید کرد که هیاتی از ایران، روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه جهت مذاکره دربارهٔ غرامت به این کشور سفر خواهند کرد. دیمیترو کولبا، وزیر خارجه اوکراین طی نشستی خبری قبل از سفر به ورشو، اظهار کرد: «با توجه به آنچه اتفاق افتاده کاملاً ایجاب می‌کند که از ایران بخواهیم بیشترین بها را به خاطر کاری که کردند، پرداخت کنند.». او تأکید کرد که اوکراین در طول این مذاکرات نماینده تمام کشورها و گروه‌هایی خواهد بود که از این سانحه تأثیر پذیرفته‌اند. وی گفت: «من نمی‌توانم رقم نهایی غرامت را فاش کنم… ارقام پس از مشورت‌های لازم به دست می‌آید.».^[۲۰۷]

دور اول

روز پنج‌شنبه ۹ مرداد ۱۳۹۹، خبرگزاری‌ها در ایران از سفر یک هیئت از وزارت خارجه جمهوری اسلامی به کی‌یف، خبر دادند. این هیئت، برای تبادل نظر دربارهٔ «ابعاد مختلف فنی و حقوقی حادثه» سرنگون شدن هواپیما به این کشور سفر کرده و روز پنج‌شنبه وارد کی‌یف شده‌است. محسن بهاروند ریاست هیئت اعزامی را بر عهده دارد.^[۲۰۸]^[۲۰۹]

دور دوم

دومین دور مذاکرات ایران و اوکراین در خصوص سقوط هواپیمای اوکراینی دوشنبه ۲۸ مهر ۱۳۹۹ با حضور محسن بهاروند معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه در مرکز تحقیقات و اموربین‌الملل وزارت خارجه برگزار شد.^[۲۱۰] رایزنی‌ها دربارهٔ سه کارگروه تخصصی –هواپیمایی، نظامی و بازرسان جنایی و کارشناسان دادگستری خواهد بود.^[۲۱۱]

یوگنی ینین، سرپرست هیئت مذاکره‌کنندگان اوکراینی، دربارهٔ مسائل پرواز ۷۵۲ پیش از عزیمت به تهران به رادیو فردا گفت که تقاضای اوکراین از ایران روشن و تغییرناپذیر است: «غرامت پس از حقیقت» و گفت:

«به تلاش‌هایمان برای پیشبرد مذاکرات با ایران ادامه می‌دهیم. طی دور نخست، پرسش‌هایی را که به نظر ما همچنان بی‌پاسخ مانده مطرح کردیم و انتظار داریم طی دور دوم پاسخ آن‌ها را بشنویم. متأسفانه مذاکرات به‌سختی پیش می‌رود و وعده‌های طرف ایرانی همیشه عملی نمی‌شود. طی دور دوم مذاکرات دربارهٔ غرامت بحث نخواهیم کرد. هدف اصلی ما، یافتن حقیقت است. باید بدانیم طی آن شب چه اتفاقاتی رخ داد. باید حقیقت را بدانیم هرچقدر تلخ و وحشتناک باشد.»
— یوگنی ینین، در مصاحبه با رادیو فردا

گوندوز مامدوف، معاون دادستان کل اوکراین، جمعه به خبرنگاران گفت هدف از دور دوم مذاکرات بهبود همکاری با تهران برای روشن شدن جزئیات سانحه پرواز ۷۵۲ است:^[۲۱۱]

«دستیابی به حقیقت اولویت ماست اما تاکنون پیشرفت ما کند بوده. پنج استعلام به طرف ایرانی فرستادیم اما به هیچ‌یک از سؤالات‌مان پاسخ روشن ندادند. استعلام ما دربارهٔ هویت شش فرد تحت پیگرد قانونی که تهران دربارهٔ آنها خبر داد از ماه ژانویه بی‌پاسخ مانده. در مذاکرات پیشنهاد ارتباط مستقیم و تبادل اطلاعات بین نهادهای مرتبط در اوکراین و ایران را مطرح خواهیم کرد. راهی که تاکنون پیش رفته‌ایم، جواب نمی‌دهد.»
— گوندوز مامدوف، معاون دادستان کل اوکراین

یوگنی ینین، سرپرست هیئت مذاکره‌کنندگان اوکراینی پس از اتمام مذاکره دوم به رادیو فردا گفت به مسئولان ایرانی گفته شده تحت هیچ شرایطی نمی‌پذیرند در ازای لاپوشانی حقیقت، پول دریافت کنند. وی تأکید کرد که این هدف تنها از آن او به عنوان سرپرست هیئت اوکراینی نیست، بلکه خانواده‌های آسیب‌دیده هم این تقاضا را دارند.^[۲۱۲]

«به طرف ایرانی صراحتاً گفتیم هدف اصلی‌مان نه دریافت غرامت، بلکه رسیدن به حقیقت است. تحت هیچ شرایطی نمی‌پذیریم در ازای لاپوشانی حقیقت پول دریافت کنیم. اول باید حقیقت را بدانیم و سپس بسته به جزئیات رویدادهایی که منجر به سرنگونی هواپیمای اوکراینی شد، غرامت را محاسبه خواهیم کرد.»
— یوگنی ینین، در مصاحبه با رادیو فردا

تجمع خانواده قربانیان

برخی از اعضای خانواده قربانیان هواپیمای اوکراینی، صبح روز سه‌شنبه ۲۹ مهرماه ۹۹، در مقابل مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه ایران تجمع کردند. آنها خواستار حضور یافتن یک نفر به نمایندگی از اعضای خانواده قربانیان در مذاکرات بین اوکراین و ایران پیرامون این پرونده و دیدار با اعضای هیئت اوکراینی شدند.^[۲۱۳]

در ویدئوهایی که از تجمع امروز منتشر شد، محسن بهاروند، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه ایران به حاضران در تجمع توضیح می‌دهد که در مورد این پرونده کوتاهی نخواهد شد و «گزارش سانحه و بررسی‌ها آماده شده‌است». اعضای خانواده قربانیان در واکنش به این مقام ارشد وزارت خارجه ایران می‌گویند که این گزارش‌ها «دروغ است» و فرد دیگری هم به او می‌گوید که به مقام‌های جمهوری اسلامی اعتماد ندارند و خواستار دیداری کوتاه با اعضای هیئت اوکراینی که این موضوع را پیگیری می‌کنند، هستند. یکی از اعضای حاضر در محل می‌گوید سرنگون کردن این هواپیما، «سانحه نبوده» و «جنایت علیه بشریت» بوده و فرد دیگری به اینکه مقام‌های جمهوری اسلامی قربانیان این ماجرا را «شهید» خوانده، اعتراض می‌کند. خانواده قربانیان همچنین تأکید دارند که عاملان این ماجرا را «نمی‌بخشند» و اول باید محاکمه صورت بگیرد، بعد غرامت به خانواده‌ها پرداخت شود.^[۲۱۳]

گزارش رسمی سازمان هواپیمایی کشوری ایران

در گزارش ۱۷ صفحه‌ای سازمان هواپیمایی کشوری ایران که روز شنبه ۲۱ تیر ۱۳۹۹ منتشر شد، روند رویدادهای روز سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی به ترتیب زمانی ذکر شده‌است.^[۲۱۴]^[۲۱۵]^[۲۱۶]

خلاصه‌ای از گزارش سازمان هواپیمایی کشوری ایران^[۲۱۷]

حدود ساعت ۴ بامداد ۱۸ دی ۹۸ بخش نظامی به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع داد که فقط پروازهای دارای مجوز از شبکه پدافند مجاز به برخاستن از باند فرودگاه‌ها هستند
پس از هماهنگی‌های متعدد بین «واحد مراقبت پرواز»، «مرکز کنترل فضای کشور» و «مرکز هماهنگی شبکه پدافند»، سرانجام این مجوز در ساعت ۶:۱۰:۲۰ به اطلاع هواپیمای اوکراینی می‌رسد و این هواپیما پرواز می‌کند
یکی از سامانه‌های دفاع هوایی تهران، «پس از جابجایی»، به دلیل «خطای انسانی» و فراموش کردن اجرای مراحل الزامی بعد از جابجایی، دچار خطایی برابر با ۱۰۷ درجه می‌شود
این سامانه در ساعت ۶:۱۳:۵۶ هواپیمای مسافربری را هدفی تشخیص می‌دهد که «در حال نزدیک شدن به سمت سامانه پدافند» است
«کاربر سامانه» در ساعت ۶:۱۴:۲۱ مشخصات هدف را «بر روی بستر ارتباطی» به مرکز هماهنگی مربوط اعلام می‌کند اما اطلاعات ثبت‌شده نشان می‌دهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده‌است
این مسئول ضدهوایی بدون دریافت پاسخ از مرکز هماهنگی، در ساعت ۶:۱۴:۴۱ اولین موشک را شلیک می‌کند و «فیوز رادیویی» آن در ۶:۱۴:۵۹ فعال می‌شود [منفجر می‌شود]
در این زمان، هواپیما در ارتفاع و موقعیت عادی و در مسیر صحیح پروازی خود قرار داشت
از این لحظه دریافت اطلاعات از هواپیما قطع می‌شود
مسئول ضدهوایی موشک دوم را در ساعت ۶:۱۵:۰۶ به سمت هواپیما شلیک می‌کند
پس از آن، پیام «موفقیت‌آمیز نبودن عملکرد موشک» در سامانه نشان داده می‌شود و پس از اندکی، هواپیما از قفل راداری سامانه خارج می‌شود
شواهد نشان می‌دهد حدود ساعت ۶:۱۶:۱۱ آتشی در هواپیما شکل گرفته و اندازه آن گسترش می‌یابد
هواپیما در ساعت ۶:۱۸:۲۳ در منطقه خلج‌آباد، در نزدیکی شاهدشهر، در یک زمین بازی به زمین برخورد می‌کند و انفجاری رخ می‌دهد و پس از آن نیز در چند مرحله دیگر به زمین برخورد می‌کند
احتمال داده می‌شود فقط یکی از دو موشک توانایی وارد آوردن آسیب مؤثر به هواپیما را داشته‌است

این گزارش می‌گوید که علت اصلی شلیک موشک «خطای انسانی» به دلیل فراموش کردن مراحل الزامی «تنظیم مجدد راستای شمال» در یکی از سامانه‌ها بوده‌است که باعث «خطای ۱۰۷ درجه‌ای» این سامانه شد.^[۲۱۴]

سازمان هواپیمایی کشوری ایران در گزارش خود گفته‌است ساعت ۴ بامداد آن روز «بخش نظامی به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور» اطلاع داد فقط پروازهایی مجاز به برخاستن از باند فرودگاه‌ها هستند که «از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آنها توسط این شبکه صادر شده باشد». بنابر این گزارش، مجوز پرواز هواپیمای اوکراینی پس از هماهنگی با مراجع متعدد، سرانجام در ساعت ۶ و ۱۰ دقیقه به این هواپیما ابلاغ می‌شود. به نوشته سازمان هواپیمایی کشوری ایران، مسئول سامانه ضدهوایی که پس از «جابجایی» مراحل الزامی تنظیم شمال را «فراموش کرده» بود، در ساعت ۶ و ۱۳ دقیقه هواپیما را «هدف در حال نزدیک شدن به سامانه پدافند» تشخیص داد.^[۲۱۴]^[۲۱۵]^[۲۱۵]

شماری از مقام‌های جمهوری اسلامی پیش از این گفته‌اند مسئول سامانه پدافند تلاش کرد با مسئولان رده‌های بالاتر تماس و مجوز شلیک بگیرد. با این حال در گزارش سازمان هواپیمایی کشوری آمده‌است: کاربر سامانه ضدهوایی «بر روی بستر ارتباطی، به مرکز هماهنگی مربوط اعلام نمود» اما «اطلاعات ثبت‌شده نشان می‌دهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده‌است». این مسئول ضدهوایی سرانجام بدون دریافت پیامی، در ساعت ۶:۱۴:۴۱ یک موشک به سوی هواپیما شلیک می‌کند و موشک دوم نیز در ساعت ۶:۱۵:۱۱ شلیک می‌شود. با این حال به نوشته سازمان هواپیمایی کشوری، ثانیه‌هایی پس از شلیک موشک دوم پیام «موفقیت‌آمیز نبودن عملکرد موشک» در سامانه نشان داده می‌شود اما کمی بعد، هواپیمای مسافربری «از قفل راداری سامانه خارج می‌شود».^[۲۱۴]^[۲۱۵]

خواندن جعبه سیاه

ارسال جعبه سیاه

روز شنبه ۲۸ تیرماه ۱۳۹۹، محسن بهاروند، معاون حقوقی وزارت امور خارجه ایران، خبر داد که جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی روز جمعه ۲۷ تیرماه ۱۳۹۹ به فرانسه ارسال شده‌است. او در گفتگویی کوتاه با روزنامه اعتماد گفت «عملیات خوانش» جعبه سیاه در فرانسه از روز دوشنبه ۳۰ تیرماه شروع می‌شود. به گفته معاون وزیر خارجه ایران، جعبه سیاه توسط مسئولان سازمان هواپیمایی و «یک نفر از قضات» به پاریس برده شده‌است. او جزئیات بیشتری ارائه نداد.^[۲۱۸]^[۲۱۹]
ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین از انتقال جعبه سیاه به فرانسه استقبال کرده و گفت: «آنان که مقصر این حادثه هستند باید پاسخگوی آن باشند» وی افزود نمایندگانی از اوکراین نیز بر خواندن جعبه سیاه نظارت و همکاری خواهند کرد.^[۲۲۰]

بیانیه انجمن جان باختگان

انجمن خانواده‌های جان باختگان، با اشاره به بازخوانی جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی در فرانسه، خواستار انجام تحقیقات بی‌طرفانه و جامع دربارهٔ جنایت سرنگونی این هواپیما شد. همچنین در بیانیه‌ای این انجمن اشاره شده که خانواده قربانیان این هواپیما خواستار حضور یک نماینده از طرف خویش در جریان بازخوانی اطلاعات جعبه سیاه شده‌اند ولی با این درخواست موافقت نشده‌است. در بخش دیگری از بیانیه انجمن خانواده‌های جان باختگان پرواز ۷۵۲ با اشاره به کارشکنی‌های ایران در بازخوانی جعبه سیاه و همچنین طرح بحث تعمیر جعبه سیاه در ایران، تأکید شده‌است که حکومت ایران «تمام تلاش خود را کرد که راز جنایتش را به جعبه سیاه تقلیل دهد».^[۲۲۱]

خانواده قربانیان تأکید کرده‌اند که بازخوانی جعبه سیاه «اولین قدم در انجام تحقیقات نسبت به این جنایت است» و آنها اطلاعاتی که از این مسیر به دست می‌آید، «دل خوش» نکرده‌اند. این انجمن با اشاره به شواهدی چون «بازگذاشتن آسمان ایران در شرایط خطیر جنگی، اجازه دادن به پرواز هواپیمای خطوط هوایی اوکراین، شلیک چندین موشک به هواپیما، تخریب سریع صحنه سقوط و ترساندن شاهدان و سرکوب خانواده‌ها» تأکید کرده‌است که آنها صرفاً به اطلاعاتی که از طریق جعبه سیاه به دست می‌آید، «دل خوش» نکرده‌اند.^[۲۲۱]

پایان خواندن جعبه سیاه

روز پنج شنبه ۲ مرداد ۱۳۹۹، دفتر بررسی و تحلیل ایمنی هواپیمایی کشوری فرانسه از اتمام فراینده بازخوانی جعبه سیاه خبر داد و همزمان با این خبر، صفحه توئیتر سفارت ایران در فرانسه با تأیید این موضوع از قول بهرام قاسمی، سفیر تهران در پاریس، اعلام کرد «هیأتی متشکل از مدیران سازمان هواپیمایی کشوری و تعدادی از متخصصان ایرانی که به منظور بازخوانی جعبه‌های سیاه هواپیمای سانحه دیده اوکراینی در مرکز دفتر بررسی و تحلیل ایمنی هواپیمایی کشوری فرانسه کار بازخوانی و تحلیل یافته‌های بازیابی شده را آغاز کرده بودند، امروز پس از چند روز تلاش فشرده به کار خود پایان دادند». بهرام قاسمی گفت، جعبه‌های سیاه پس از خوانش در اختیار طرف ایرانی قرار دارد و طبق استانداردهای بین‌المللی و تخصصی متعارف، متعاقباً اقدام‌های لازم بعدی صورت خواهد پذیرفت.^[۲۲۲]
کارشناسان دفتر تحقیقات و بررسی امنیت ترابری غیرنظامی فرانسه (BEA) صدای داخل کابین خلبان (CVR) و داده‌های دستگاه ثبت اطلاعات فنی پرواز (FDR) را بررسی کرده‌اند.^[۲۲۳] عملیات بازخوانی توسط یک تیم بیست نفره انجام شده‌است.^[۲۲۴]
یوگنی ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین می‌گوید، جعبه سیاه این هواپیما «با موفقیت رمزگشایی» شده و «دخالت غیرقانونی» در این پرواز تأیید شده‌است.^[۲۲۵]

گزارش ایران از جعبه سیاه

پس از گذشت ۷ ماه از حادثه، تورج دهقانی زنگنه، رئیس سازمان هواپیمایی ایران، در روز ۲ شهریور ۱۳۹۹ خبر از بازخوانی جعبه سیاه (FDR و CVR) داد و گفت فرایند ثبت اطلاعات در جعبه سیاه ۱۹ ثانیه پس از برخورد موشک اول متوقف شده (پیش از برخورد موشک دوم) و مکالمات در کابین پرواز هنگام برخورد موشک اول، نشان دهنده بروز «مشکل الکترونیکی» در هواپیما است.^[۲۲۶]^[۲۲۷]^[۲۲۸] او گفت:

«ثبت اطلاعات و ضبط کننده داده‌های پروازی در زمان ۶:۱۴:۵۶ (۱۹ ثانیه پس از برخورد موشک اول) متوقف شده‌است. تا این زمان تمام متغیرهای پروازی ثبت شده شرایط عادی داشته و هواپیما تا قبل از این شرایط در شرایط پروازی فنی نرمال بود و در پروفایل پروازی پیش‌بینی شده قرار داشته‌است. جعبه سیاه ضبط کننده صدای درون کابین تا ۱۹ ثانیه پس از انفجار موشک مکالمات را ضبط کرده‌است. در کابین پرواز سه نفر گروه پرواز حضور داشتند که یکی از آنها معلم بوده که هر سه متوجه شرایط غیرعادی بودند و متناسب با صدای غیرعادی کابین تا آخرین لحظه مشغول کنترل و هدایت هواپیما بودند. معلم خلبان درون کابین برخی راهنماییهای لازم را می‌دهد از این مکالمه می‌توان نتیجه گرفت که هواپیما دچار مشکل الکتریکی شده که باعث می‌شود گروه پروازی واحد برق کمکی را روشن بکند و معلم خلبان تشخیص خود مبنی بر فعال بودن هر دو موتور هواپیما را در ثانیه‌های پس از انفجار به خلبانان اعلام می‌کند.»

وی اضافه کرد «انفجار موشک اول باعث آسیب قابل توجهی به هواپیما شده و برخورد قطعاتی ناشی از آن به هواپیما باعث قطع FDR و CVR در مدت زمان ۱۹ ثانیه بعد از آن شده‌است»:^[۲۲۶]

«هیچ صدا یا نشانه ای از وضعیت کابین مسافران در صداها و اطلاعات ضبط شده وجود ندارد و نحوه صحبت و واکنش گروه پروازی نشان از سلامت جسمانی آنها در این لحظات بوده‌است. با توجه به اینکه ضبط صدای کابین در ۱۹ ثانیه بعد از انفجار متوقف شده‌است و حداقل ۲۵ ثانیه بعد از انفجار اول موشک دوم به مجاورت هواپیما رسیده‌است تحلیلی دربارهٔ عملکرد و آثار موشک شلیک شده دوم از اطلاعات جعبه سیاه به دست نیامد.»

در نهایت دهقانی گفت «گزارش نهایی سانحه هواپیمای اوکراینی یک سال دیگر اعلام می‌شود.».^[۲۲۶]

در روز ۱۰ام دی ماه ۱۳۹۹، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزرات امور خارجه ایران اعلام کرد پیش‌نویس نهایی گزارش ایران از این حادثه را به کشورهای ذی‌ربط ارسال کرده‌اند و طبق قوانین بین‌المللی آن‌ها دوماه فرصت دارند این پیش‌نویس را بررسی کرده و نظرات و سوالات خود را در رابطه با آن مطرح کنند. بعد از گذشت این دو ماه، این گزارش در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.^[۲۲۹]

واکنش‌ها نسبت به گزارش ایران

وزارت امنیت ترابری و وزارت امور خارجه کانادا در بیانیه‌ای این گزارش را «گزینش‌شده» و «ناقص» خواندند و گفتند ایران تنها «اطلاعاتی را تأیید کرده که ما خود می‌دانستیم». در ادامه آمده: «ما از جمهوری اسلامی ایران انتظار داریم روشن کند که چرا در زمانی که آسمان کشور باز بوده، به سوی هواپیما دو موشک شلیک کرده‌است. این همان مسئله مهمی است که کانادا، مردم کانادا و به ویژه خانواده‌های قربانیان بی گناه حادثه می‌خواهند بدانند». آنها گفتند جمهوری اسلامی به پرسش‌های زیادی پاسخ نداده‌است و خواستار انجام تحقیقات شفاف و کامل با تعهدات بین‌المللی شدند.^[۲۳۰]^[۲۳۱]
«انجمن خانواده‌های جان باختگان پرواز ۷۵۲» با انتشار بیانیه‌ای گفت: «پرسش مهم ما در این مورد دلایل مربوط به تأخیر در روند پرواز و مکالمات خلبان‌ها در آن یک ساعت، که باید در گزارش لحاظ شود همچنان آشکارا، بی پاسخ مانده‌است».^[۲۳۲]^[۲۳۳]

مراسم‌های یادبود و گرامیداشت

پس از سقوط پرواز شماره ۷۵۲ تهران-کیف و درگذشت تمامی سرنشینان این هواپیما، جهت همدردی با خانواده‌های جان‌باختگان، مراسم‌هایی در ایران، کانادا^[۲۳۴] و آلمان برگزار شد. پس از انجام آزمایش تشخیص هویت و تحویل پیکرهای شناسایی شده به خانواده‌ها، در برخی از شهرها مراسم تشییع برگزار شد.^[۲۳۵] پس از شش روز از حادثه از سوی بنیاد شهید، جانباختگان این پرواز شهید محسوب شدند.^[۲۳۶]

در این رابطه شهرهای مختلفی از ایران شاهد مراسم‌های یادبود به شکل‌های مختلف بود. از جمله ساری، بابل، پیشوا، اردبیل، بروجرد، ملایر، یزد، مهریز، قم، رشت، کرمانشاه، مشهد، کرج، شیراز،^[۲۳۷] قزوین،^[۲۳۸] دماوند،^[۲۳۹] گرگان و هیئت‌های مذهبی تهران. همچنین در کانادا نیز خانواده‌ها، همکاران و دوستان جانباختگان برای قربانیان حادثه مراسم برگزار کردند از جمله در شهر ادمونتون و دانشگاه تورنتو.^[۲۴۰] در آلمان نیز در مسجد امام علی هامبورگ مراسم یادبود از سوی مرکز اسلامی هامبورگ برگزار می‌شود.^[۲۴۱]

تجمعات اعتراضی

روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۸ در پی تأیید رسمی نقش سپاه پاسداران در ساقط کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی، دانشجویان و مردم معترض برابر دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف تهران در اعتراض به حادثه شلیک موشک سپاه پاسداران به هواپیمای مسافری اوکراین و پنهان‌کاری مقامات جمهوری اسلامی دست به تجمع و تظاهرات زده و علیه «دروغ‌گویی» و «پنهان‌کاری» مسئولان حکومت شعار دادند^[۲۴]^[۲۵]^[۲۶] و خواستار استعفای علی خامنه‌ای به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح شدند.^[۲۶] به جز تهران در شهرهای ساری، اصفهان، رشت، همدان، کرمان، شیراز، بابل و ارومیه تجمعات اعتراضی برگزار شد.^[۱۸۷]^[۲۴۲]
روز ۲۲ دی ۱۳۹۸ در اعتراض به سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی توسط سپاه پاسداران، یک تجمع اعتراضی در شهر آمل در مقابل ساختمان مرکزی سپاه پاسداران برگزار شد که ۱۴ نفر از آنها دستگیر شده بودند، دادگاه انقلاب شهر آمل پنج نفر از آنها را در مجموع به ۳۰ ماه زندان محکوم کرد.^[۲۴۳]
خانواده‌های قربانیان سقوط هواپیما در شهرهای ادمونتون، تورنتو، مونترال، وینی پگ و کالگاری دست به حرکت اعتراضی زده و خواهان اجرای عدالت شدند، حامد اسماعیلیون که همسر و فرزندش از قربانیان است گفت این تحقیق بایستی مستقل از دخالت ایران انجام شود.^[۲۴۴]
در دومین سالگرد سرنگونی هواپیمای اوکراین توسط سپاه پاسداران، شماری از خانواده‌های قربانیان این حادثه با تجمع در فرودگاه خمینی و محل حادثه در شاد شهر تجمع کرده و نسبت به روند پیگیری پرونده سرنگونی این هواپیما اعتراض کردند، آنها با لباس مشکی و چشمان اشک‌بار شاخه‌های گل در دست داشتند و گفتند: «عدالت قابل مبادله نیست. ما محکم ایستاده‌ایم تا جنایتکاران را در دادگاه بی‌طرف محاکمه کنیم».^[۲۴۵]

پیامدها

به دنبال وضعیت ایجاد شده به دلیل عملیات نظامی ایران و همچنین سقوط هواپیمایی اکراین، صنعت توریسم ایران دچار بحرانی جدی شد، بطوریکه بر اساس آمارها ۷۰ درصد تورهای آسیایی و ۱۰۰ درصد تورهای اروپایی که قصد سفر به ایران را داشتند، سفر خود را لغو کرده‌اند.^[۲۴۶]^[۲۴۷]
ترافیک هوایی ایران به شدت دچار افت شد و بسیاری از ایرلاین‌ها یا پرواز به مقصد ایران را لغو کردند، یا مرزهای هوایی ایران را دور زدند. این امر باعث کاهش درآمد ایران از محلِ گذر هواپیماهای عبوری شد.^[۲۴۸]
فدراسیون فوتبال آسیا اعلام کرد که بازی‌های باشگاه‌های ایرانی در لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۲۰ به دلیل آنچه ناامنی کشور خوانده شده، باید در زمین بی‌طرف و کشور ثالث برگزار شود.^[۲۴۹] با اعلام برنامهٔ مسابقات مرحلهٔ دوم جام جهانی ۲۰۲۲، که یکی از آن‌ها در ورزشگاه آزادی تهران برگزار خواهد شد، این محدودیت در عمل به پایان رسید.^[۲۵۰]
به دنبال سرنگونی هواپیمای اوکراینی، لوفت‌هانزا (شرکت هواپیمایی آلمان) و آسترین ایرلاینز (شرکت هواپیمایی اتریش) پروازهای خود به مقصد تهران را تا ۹ فروردین (۲۸ مارس) تعلیق کردند. لوفت هانزا طی بیانیه‌ای وضعیت نامشخص ایمنی در اطراف فرودگاه تهران و حریم هوایی ایران را دلیل اتخاذ تصمیم اعلام کرد.^[۲۵۱]

واکنش‌ها

واکنش ابتدایی به سقوط

این رویداد تنها چند ساعت بعد از بحران سیاسی شدید بین ایالات متحده و ایران رخ داد. درست پس از زمانی که ایران اعلام کرد در پاسخ به حمله هوایی آمریکا به فرودگاه بین‌المللی بغداد به پایگاه هوایی عین‌الاسد که مقر نیروهای آمریکایی در کشور عراق است، ۱۵ موشک شلیک کرده‌است، سانحهٔ پرواز ۷۵۲ رخ داد. پس از این حمله اداره هوانوردی فدرال ایالات متحده، در یک نوتام، پرواز همه هواپیماهای غیرنظامی آمریکایی را در آسمان ایران، عراق، دریای عمان و خلیج فارس ممنوع اعلام کرد.^[۲۵۲]^[۲۵۳] اگرچه هشدار آمریکا در مورد هواپیماهای غیرآمریکایی الزام‌آور نیست، اما بسیاری از خطوط هوایی هنگام تصمیم‌گیری در مورد ایمنی پرواز، به‌ویژه پس از سقوط پرواز شماره ۱۷ هواپیمایی مالزی در سال ۲۰۱۴، به آن توجه می‌کنند.^[۸۴]^[۸۶]^[۲۵۴] به همین خاطر تعدادی از خطوط هوایی از جمله هواپیمایی سنگاپور،^[۲۵۵] کا ال ام،^[۲۵۶] ایرفرانس،^[۲۵۷] ایر ایندیا^[۸۴] و کانتاس^[۸۴] در پروازهای خود بازنگری کردند. همچنین برخی شرکت‌های هواپیمایی فعال در منطقه، مانند لوفت‌هانزا، هواپیمایی امارات و فلای‌دبی بخشی از پروازهای خود را به فرودگاه‌های ایران و عراق لغو کرده یا تغییرات عملیاتی دیگری را انجام دادند.^[۸۶]^[۲۵۸]^[۲۵۹]

مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای ضمن اعلام آمادگی برای ارائه هرگونه کمک احتمالی به اوکراین خواستار همکاری کامل برای هرگونه تحقیق دربارهٔ علت این سانحه شد.^[۲۶۰]
شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین (UIA) اندکی پس از این حادثه پروازهای خود را به مقصد تهران متوقف کرد و پروازهای دیگر این شرکت نیز معلق اعلام شد.^[۲۶۱] اوکراین پرواز کلیهٔ هواپیماهای ثب‌شده با کد رجیستر اوکراینی را در حریم هوایی ایران ممنوع اعلام کرد.^[۲۶۲] پس از این سقوط شرکت‌های هواپیمایی دیگری همچون ایر آستانه و اسکات ایرلاینز پروازهای خود را در آسمان ایران متوقف کردند که به دنبال منع صادر شده برای شرکت‌های هواپیمایی قزاقستانی رخ داد.^[۲۶۳]^[۲۶۴]^[۲۶۴]
ایر کانادا نیز مسیر پرواز تورنتو به دبی را که از آسمان ایران انجام می‌شد را به آسمان مصر و عربستان منتقل کرد.^[۲۶۵]
ایران یک روز پس از حادثه ۱۸ دی (۹ ژانویه) را به خاطر کشته‌شدگان این پرواز و نیز درگذشتگان در مراسم تشییع و خاکسپاری پیکر قاسم سلیمانی به عنوان عزای عمومی اعلام کرد.^[۲۶۶]
ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، نیز به بستگان قربانیان تسلیت گفت.^[۲۶۷] مقامات اوکراین نیز از کوتاه‌شدن سفر رسمی ولودیمیر زلنسکی به عمان خبر دادند. رئیس‌جمهور اوکراین بعداً اعلام کرد که هواپیماهای متعددی در کی‌یف برای سفر به تهران و انتقال پیکر کشته‌شده‌ها آماده شده‌است.^[۷۰] دولت اوکراین ۹ ژانویه را به عنوان عزای عمومی اعلام کرد و پرچم‌های این کشور به حالت نیمه‌برافراشته درآمد.^[۲۶۸]
با توجه به تابعیت کانادایی تعداد زیادی از مسافران این پرواز، فرانسیس-فیلیپه شامپان، وزیر امور خارجه کانادا، و مارک گارنو، وزیر ترابری این کشور، هر دو با بازماندگان قربانیان حادثه ابراز همدردی کردند. گارنو اعلام کرد که کانادا به تحقیقات در زمینهٔ علت حادثه کمک می‌کند.^[۲۶۹]
وزارت امور خارجه انگلیس نیز اعلام کرد که آن‌ها از فقدان پیش‌آمده بسیار متأثر است.^[۲۶۱] وزارت امور خارجه ترکیه نیز در بیانیه‌ای به خانواده‌های جان‌باختگان و همچنین به «دولت‌ها و مردم اوکراین و ایران» تسلیت گفت.^[۲۷۰]
رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، نیز برای ایران و اوکراین پیام تسلیت صادر کرد.^[۲۷۱]^[۲۷۲]
هایکو ماس وزیر خارجه آلمان به ایران هشدار داد ایران نباید دربارهٔ دلایل سقوط پنهان‌کاری کند، چراکه پنهان کردن دلایل سقوط موجب بدتر شدن فضای بی‌اعتمادی موجود در منطقه می‌شود.^[۲۷۳]
حسام‌الدین آشنا، مشاور حسن روحانی، روز پنجشنبه در توییتر خود نوشت: «به کارگزاران ایرانی‌تبار رسانه‌های فارسی‌زبان هشدار داده می‌شود از مشارکت در جنگ روانی مربوط به هواپیمای اوکراینی و همکاری با ایران‌ستیزان خودداری کنند.» فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران و گزارشگران بدون مرز، تهدید روزنامه‌نگاران ایرانی خارج از کشور توسط مشاور رئیس‌جمهور را محکوم کردند.^[۲۷۴]^[۲۷۵]

پس از پذیرش مسئولیت سرنگونی

ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، با صدور بیانیه ای اعلام کرد: «پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی (ره) حرکت نموده و در هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می‌گیرد که در این شرایط بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیرعمد، هواپیمای مذکور مورد برخورد قرار گرفته که متأسفانه موجب به شهادت رسیدن جمعی از هموطنان عزیز و جان باختن تعدادی از اتباع خارجی می‌گردد. ستاد کل نیروهای مسلح ضمن عرض تسلیت و اظهار همدردی با خانواده‌های داغدار هم وطن و جان باختگان اتباع سایر کشورها و عذرخواهی به خاطر خطای انسانی پیش آمده، اطمینان کامل می‌دهد با پیگیری انجام اصلاحات اساسی در فرایندهای عملیاتی در سطح نیروهای مسلح امکان تکرار این گونه خطاها را غیرممکن ساخته و بی‌درنگ مقصر آن را به سازمان قضایی نیروهای مسلح معرفی نماید تا با خطاهای صورت گرفته برخورد قانونی صورت گیرد.»^[۲۷۶]
حسن روحانی در پی تأیید شلیک به هواپیما از سوی سپاه پاسداران، بیانیه‌ای صادر کرده و اعلام کرد که «جمهوری اسلامی ایران از این اشتباه فاجعه‌بار، بسیار متأسف است». وی در بیانیه‌اش «از سوی جمهوری اسلامی ایران»، به خانواده‌های قربانیان تسلیت گفت. روحانی همچنین خواستار تحقیقات بیشتر در خصوص علل رخ دادن حادثه شد.^[۲۷۷]^[۲۷۸]
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، پس از انتشار خبر برخورد موشک‌ها با هواپیما و سقوط آن، در پیامی «همدردی عمیق و تسلیت صمیمانه» خود را به خانوادهٔ کشته‌شدگان ابراز کرد. در این نامه، به ستاد کل نیروهای مسلح برای «پیگیری کوتاهی‌ها یا تقصیرهای احتمالی در این حادثهٔ دردناک» دستور داده شده و «مراقبت و پیگیری‌های لازم برای عدم امکان تکرار چنین سانحه‌ای» از «مدیران و مقامات ذی‌ربط» خواسته شده‌است.^[۲۷۹] وی بدون اشاره به نقش سپاه پاسداران و بدون عذرخواهی، حملهٔ سپاه به این هواپیما را ماجرایی مبهم خواند و از فرماندهان سپاه بابت اطلاع‌رسانی در مورد آن تشکر کرد. او همچنین اشارهٔ کوتاهی به اعتراضات مردمی پس از این حادثه کرد و آن را ناشی از فریب «دشمن» نامید و با برشمردن اقدامات سپاه، از مردم ایران خواست که «صبور» و «شاکر» باشند.^[۲۸۰]^[۲۸۱]
امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوا فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در نشست خبری شنبه ۲۱ دی ماه به تشریح جزئیاتی از حادثه پرداخت. در ابتدا او ابراز کرد که پس از شنیدن این حادثه «آرزوی مرگ» کرده و با اشاره به جریان بررسی پرونده در مراجع بالاتر و قوه‌قضاییه تصریح کرد که «گردن ما از مو باریک‌تر است و همه مسئولیت این حادثه را می‌پذیریم، هرگونه تصمیمی که مسئولان بگیرند ما مطیع اجرای آنیم.» در توضیح این که چرا دیر اطلاع‌رسانی شده‌است وی ابراز کرد در زمان حادثه در غرب ایران بوده و با توجه به تقارن سقوط هواپیما و گزارش شلیک از پدافند، به صورت تلفنی اطلاع می‌دهد که به احتمال زیاد هواپیمای خودی مورد هدف واقع شده‌است و به سمت تهران حرکت می‌کند. در تهران از طرف ستاد کل نیروهای مسلح یک گروه بررسی حادثه تشکیل می‌شود که ستاد مذکور «هم اعضای تیم تحقیق و هم عوامل دخیل در حادثه را قرنطینه» می‌کند و حاجی‌زاده می‌گوید ما اجازه انتشار خبری نداشتیم و در دفاع از نهادهایی که برخورد موشک را رد کرده‌اند وی افزود آن‌ها مقصر نیستند چرا که بر اساس اطلاعات خودشان اظهار نظر می‌کردند و تصریح کرد که «هیچ اشکالی به بخش هواپیمایی کشوری و سایر بخش‌های دولتی و کشوری وارد نیست و هر خطا و مشکلی که بوده در بخش نیروهای مسلح است.»^[۲۸۲]
مهدی کروبی در نامه‌ای به سید علی خامنه‌ای نوشت «جنابعالی به عنوان فرمانده کل قوا مسئولیت مستقیم این امر را بر عهده دارید.» کروبی با بررسی این حادثه تأکید کرد که سید علی خامنه ای بدون شک هیچ‌یک از شرایط و صفات احراز مسئولیت رهبری را ندارد.^[۲۸۳]
رضا پهلوی در پیامی توییتری نوشت: «این خطای انسانی نیست؛ جنایت علیه بشریت است؛ و رهبری که فرمان آتش به اختیار می‌دهد، مسئول مستقیم آن. دیگر بس است. خامنه‌ای و رژیمش باید بروند.»^[۲۸۴]^[۲۸۵]^[۲۸۶]
پس از اعتراف جمهوری اسلامی در سرنگونی هواپیما، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در این بیانیه اعلام کرده که خواستار تحقیقات کامل و شفاف، اجرای عدالت در حق عاملان، بازگرداندن اجساد، پرداخت غرامت، پذیرش کامل گناه و عذرخواهی رسمی از طریق مجرای دیپلماتیک از سوی ایران شد.^[۲۸۷]
جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا اعلام کرد که اگر تنش بین ایران و آمریکا بالا نمی‌گرفت قربانیان این حادثه اکنون زنده بودند. به گزارش العربیه انگلیسی، ترودو مراقب بود که دونالد ترامپ را برای ترور سلیمانی متهم نکند، افزود که او انتظار یک هشدار شفاف را پیش از دستور ترامپ برای قتل سلیمانی داشته (با توجه به این که به گزارش العربیه کانادا نیروهایی در قالب مأموریت آموزشی ناتو در عراق دارد) او گفت اگر نزاع‌های اخیر در منطقه نبود آن کانادایی‌ها الآن در خانه و کنار خانواده‌شان بودند، این چیزی است که هنگام نزاع و جنگ بر بیگناهان تحمیل می‌شود. او ابراز کرد که یک عصبانیتی نسبت به ایران وجود دارد که شنبه اعلام کرد که با یک اشتباه مرگبار هواپیما ساقط شده‌است. او درخواست اجرای عدالت را مطرح کرد که باید با نهایت دقت از سوی دولت ایران مورد توجه قرار گیرد.^[۲۸۸] نخست‌وزیر کانادا این حادثه را یک تراژدی ملی خواند و خواستار «شفافیت و اجرای عدالت» برای همه خانواده‌ها و بازماندگان قربانیان شد. همچنین کانادا از تشکیل یک گروه بین‌المللی «هماهنگی و پاسخگویی» به‌خانواده‌های قربانیان خبر داد.^[۲۸۹]
سناتور تد کروز گفت مسافران هواپیمای اوکراینی قربانی «بی‌کفایتی» مسئولان جمهوری اسلامی شدند.^[۲۹۰]
در پی اعتراضات مردم ایران به سرنگونی هواپیمای مسافربری پرواز تهران – کی‌یف، که با شلیک موشک سپاه پاسداران سقوط کرد، ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا خطاب به مردم ایران گفت: ما اعتراضات شما را از نزدیک دنبال می‌کنیم. شجاعت شما الهام‌بخش است و دولت من همچنان در کنار شما خواهد ایستاد.^[۲۹۱]
زهرا خاتمی‌راد، از مجریان صداوسیمای جمهوری اسلامی در اعتراض به سقوط هواپیمای اوکراینی استعفا داد و در صفحه اینستاگرام خود نوشت: «مردم سلام، ممنون که تا امروز منو به عنوان مجری پذیرفتید. دیگه هرگز به تلویزیون باز نخواهم گشت. حلال کنید.»^[۲۹۲]
آژانس ایمنی پرواز اتحادیه اروپا روز شنبه ۲۱ دی با صدور اطلاعیه‌ای از کلیه شرکت‌های هواپیمایی اروپایی خواست تا اطلاع ثانوی از ورود به حریم هوایی ایران خودداری کنند.^[۲۹۳]
عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه گفت جمهوری اسلامی تابعیت دوگانه را برای جان‌باختگان هواپیمای سرنگون شده اوکراینی به رسمیت نمی‌شناسد.^[۲۹۴]
کریستیا فریلند، معاون نخست‌وزیر کانادا بر لزوم شفافیت و بررسی مستقل جعبه‌های سیاه هواپیما تأکید کرد و گفت: ما به یک تحلیل مستقل واقعی جعبه سیاه نیاز داریم و باید بدانیم که دقیقاً چه اتفاقی افتاد و چه کسی مسئول است؟ وی تأکید کرد که تا دستیابی به حقایق سرنگونی هواپیما از پا نمی‌نشینیم.
اکسانا زولوتاریوا (Oksana Zolotaryova)، رئیس بخش حقوق بین‌الملل در وزارت خارجهٔ اوکراین گفت چنانچه در مراجعه به نهادهای بین‌المللی، ایران همکاری نکند، به دادگاه بین‌المللی شکایت خواهیم کرد.^[۲۹۵]
حامد اسماعیلیون پزشک و نویسنده ایرانی که همسر و فرزندش را دراین اتفاق از دست داد، با انتشار ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی از تشکیل «انجمن خانواده‌های PS752» برای «دادخواهی این جنایت» خبر داد.^[۲۹۶]
جواد سلیمانی که همسرش را در سرنگونی هواپیما از دست داده‌است در واکنش به اظهارات امیرعلی حاجی‌زاده که گفته بود سپاه قصد داشت ۴۰۰ نقطه از مواضع آمریکا را موشک‌باران کند و به همین دلیل حریم هوایی را نبسته بودند گفت «این نشانه جنایت شماست.»^[۲۹۷]

پرداخت غرامت

طبق بند ۱ ماده ۲۰ کنوانسیون ورشو که هر دو کشور ایران و اوکراین عضو آن هستند، اوکراین مسئولیت این سقوط را بر عهده ندارد و ایران باید غرامت‌های لازم به خانواده‌ها پرداخت کند. این ماده می‌گوید: «اگر متصدی حمل و نقل ثابت کند که خود و عاملان او کلیه تدابیر لازم را برای جلوگیری از بروز خسارت اتخاذ نموده‌اند یا آن که اتخاذ چنین تدابیری برای او و عاملان او مقدور نبوده‌است مسئول نخواهد بود.»

بیمه مرکزی ایران نیز با اشاره به اینکه هواپیما سقوط نکرده و ساقط شده‌است، وظیفه پرداخت خسارت هواپیما و غرامت به خانواده‌ها را بر عهده ایران و نه شرکت‌های بیمه‌ای که هواپیما و پرواز را بیمه کرده بودند، عنوان کرده‌است.^[۲۹۸]

دولت ایران قرار است مبلغ ۱۵۰ هزار دلار را به خانواده‌ها و وراث همه جان‌باختگان این پرواز پرداخت کند. این مبلغ پرداختی برای همه جان‌باختگان مستقل از ملیت، تابعیت و جنسیت یکسان است.^[۲۲۹] این مبلغ در لایحه بودجه ۱۴۰۰ از صندوق ذخیره ارزی تأمین شده‌است. با توجه به اینکه پرداخت این غرامت بازگشت سرمایه ندارد، برداشت این مبلغ از صندوق ذخیره ارزی، عملاً انحراف از اهداف تعریف شده برای صندوق توسعه است.^[۲۹۹] علاوه بر پرداخت غرامت به خانواده‌ها، دولت ایران باید غرامت هواپیمای سرنگون شده را به اوکراین نیز پرداخت کند. این غرامت به همراه غرامت پرداختی به خانواده‌ها حدود ۲۰۰ میلیون یورو برآورد شده‌است. تمام این غرامت از صندوق مذکور برداشت خواهد شد.^[۲۹۸]

خانواده‌های قربانیان این حادثه تأکید دارند اول باید محاکمه انجام شود و سپس غرامت به خانواده‌ها پرداخت شود.^[۲۱۷] حامد اسماعیلیون، نماینده خانواده‌های قربانی از طرف خانواده‌ها گفت: «دولت ایران به عنوان پیمانکار سپاه پاسداران عمل می‌کند، یکی می‌کشد و دیگری غرامت می‌دهد. اما اینبار متفاوت است. همه خانواده‌ها متحد و یک‌صدا هستند. ما قبل از حقیقت، دادگاه و عدالت غرامت نمی‌خواهیم.»^[۳۰۰]

کانادا، بریتانیا، سوئد و اوکراین، ایران را به ایجاد مانع در جبران خسارت برای خانواده قربانیان هواپیمای اوکراینی متهم کردند. وزرای خارجه این چهار کشور در بیانیه ای مشترک ناامیدی عمیق خود را از اینکه جمهوری اسلامی ایران درخواست‌های متعددشان برای مذاکره در مورد غرامت را نپذیرفته‌است ابراز کردند.^[۳۰۱] گروه همآهنگی و واکنش بین‌المللی برای قربانیان پرواز PS۷۵۲ در بیانیه خود گفتند در صورتی که ایران به اجتناب از مذاکره با این گروه ادامه دهد، گروه همآهنگی چاره‌ای جز بررسی جدی سایر اقدامات و تدابیر برای حل این موضوع در چارچوب حقوق بین‌الملل نخواهد داشت.^[۳۰۲]

آثار هنری

در رابطه با سقوط هواپیمای تهران کیف در دیماه ۱۳۹۸ آثار هنری متفاوتی از سوی هنرمندان تولید و منتشر شد از جمله تصاویر گرافیکی که منتشر شد و همچنین اشعاری که در این زمینه سروده شد.^[۳۰۳]^[۳۰۴]

آثار تصویری و حجمی

موشن پوستری با عنوان «آه از غمی که تازه شود با غمی دیگر» منتشر شد.^[۳۰۵] به گزارش خبرگزاری فارس، دیوارنویسی میدان ولی عصر تهران نیز به مناسبت ایام سقوط هواپیمای اوکراینی تغییر کرد که حاوی این بیت شعر نوشت شده بود «آه از غمی که تازه شود با غمی دگر/ جز همدلی نباشدمان مرهمی دگر» در این دیوارنگاره اسامی جانباختگان نیز در زمینه مشکی درج شده‌است.^[۳۰۶]

آثار موسیقایی

مهدی یراحی خواننده پاپ در آستانهٔ سالگرد سانحهٔ پرواز ۷۵۲ هواپیمای اوکراینی، موزیک و موزیک ویدئوی «عکس شد» را با این مضمون و به یاد قربانیان این سانحه منتشر کرد.^[۳۰۷]^[۳۰۸]

علی عظیمی در سالگرد این حادثه، موزیک ویدئوی «خونه باهار» را به یاد قربانیان این حادثه منتشر کرد. این موزیک ویدئو از کنارهم گذاشته شدن ویدئوهای کوتاهی از قربانیان این حادثه ساخته شده‌است.^[۳۰۹]

شاهین نجفی و بابک امینی در سالگرد این حادثه، ترانه ای به نام «پرواز» را به یاد قربانیان این سانحه منتشر کردند. نجفی و امینی همچنین چند روز قبل از انتشار موزیک، دموی این ترانه را به صورت زنده اجرا کردند و در توضیحات آن این ترانه را به بازماندگان این حادثه تقدیم کردند.^[۳۱۰]^[۳۱۱]

سینما

حسین رجبیان فیلمساز و زندانی سیاسی در پی سانحه پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین فیلم خود «تحت عنوان آفرینش بین دو سطح» را برای همراهی با مردم ایران و داغداران حادثه هواپیمای اکراین به‌صورت رایگان در اینترنت منتشر نمود.^[۳۱۲]

فیلم مستند ۷۵۲ یک عدد نیست ساختهٔ بابک پیامی، که به زندگی حامد اسماعیلیون پس از حادثه می‌پردازد، در جشنواره بین‌المللی فیلم تورنتو ۲۰۲۲ اکران شده‌است.^[۳۱۳]

نکات

سانحهٔ پرواز ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، نخستین سانحهٔ این شرکت از زمان آغاز فعالیت‌هایش محسوب می‌شود^[۳۱۴]
این حادثه یکی از مرگبارترین سوانح هوایی ایران در دههٔ ۹۰ و مرگ‌بارترین حادثه مربوط به هواپیمای بویینگ ۷۳۷ سری ۸۰۰ است. همچنین به لحاظ تعداد تلفات حادثه، در بین همه سوانحی که برای هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ در مدل‌های مختلف رخ داده‌است پس از پرواز ۶۱۰ لاین‌ایر، دومین سانحهٔ مرگبار این هواپیما به‌حساب می‌آید. همچنین بزرگ‌ترین تلفات جانی کشور کانادا در صنعت هوانوردی از زمان بمب‌گذاری سال ۱۹۸۵ پرواز شماره ۱۸۲ خطوط هوایی هند را شامل می‌شود.^[۳۱۵]^[۳۱۶] در ایران پس از سقوط هواپیمای ایلیوشن-۷۶ سپاه در سال ۱۳۸۱، حادثه‌ای با این تعداد تلفات رخ نداده بود.
در سال ۲۰۱۲، نیویورک تایمز در مقاله‌ای بر پایه یک گزارش طبقه‌بندی‌شده از پنتاگون که به حوادث ناخواسته سامانه‌های پدافندی در جهان می‌پرداخته، بیان کرده بود که پدافند هوایی و نیروی هوایی ایران دفعات متعددی به اشتباه علیه اهداف ناشناخته یا بی‌خطر و به‌غلط شناسایی‌شده اقدام کرده‌اند. در این گزارش آمده‌است که پایین بودن و ناکافی بودن سطح ارتباطات در نیروهای نظامی ایران، و نیز مشکلات آموزش نیروها به قدری زیاد است که این حوادث در آینده نیز ادامه خواهد یافت.^[۳۱۷]
دانشگاه تورنتو برای گرامیداشت یاد جان‌باختگان، بورسیه تحصیلی جدیدی برای دانشجویان ایرانی علاقه‌مند به تحصیل در این دانشگاه یا افراد علاقه‌مند به تحصیل در رشته‌های ایران‌شناسی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد راه‌اندازی کرد. هشت نفر از قربانیان، از جمله ۶ دانشجو، عضوی از جامعه دانشگاه تورنتو بودند.^[۳۱۸]

اظهارات

فرمانده سپاه پاسداران در جلسه غیرعلنی مجلس دربارهٔ رسیدن خبر اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی در شب عملیات علیه پایگاه‌های آمریکا گفت:^[۳۱۹]^[۳۲۰]
«ما خودمان منشأ این فرضیه بودیم که موشک ما، هواپیما را ساقط کرده‌است. اگر ما مطرح نمی‌کردیم هیچ‌کس نمی‌توانست متوجه شود».
ویدیوی تقطیع‌شدهٔ سخنان او چند ساعت پس از برپایی جلسهٔ غیرعلنی مجلس، در تلویزیون ایران پخش شد^[۳۱۹]
نادر طالب زاده در صدا و سیما در واکنش به شلیک موشک پدافند سپاه پاسداران به هواپیمای مسافربری اوکراین گفت: از این اتفاق ۱۰ تای دیگر هم بیفتد در برابر اتفاق اصلی (حمله موشک‌های ایران به پایگاه آمریکا در عراق) هیچ است.^[۳۲۱]
حامد اسماعیلیون که فرزند و همسرش را در سرنگونی این هواپیما از سوی سپاه از دست داده‌است، خبر داد که وسایل باقیمانده از سرنشینان و قطعات باقی‌مانده از هواپیما را جمع‌آوری و از بین برده‌اند و تا به حال سه بار وسایل و حتی چمدان‌ها و لباس‌های باقیمانده عزیزان ما را در بیابان‌های شاهدشهر به آتش کشیده‌اند.^[۳۲۲]
رضا علیجانی در مصاحبه با یورونیوز رهبر ایران سید علی خامنه‌ای را در رابطه با سقوط هواپیما مقصر دانست، وی گفت مسئولان رده بالای جمهوری اسلامی به‌ویژه خامنه‌ای از همان لحظات اول حقیقت را می‌دانستند و در واقع سه روز دروغ گفتند.^[۳۲۳]
دمیترو کولِبا، وزیر خارجه اوکراین، صبح سه‌شنبه ۳۱ تیر ۱۳۹۹، در نشستی خبری گفت: ایران باید با جزئیات توضیح بدهد چه پیش آمد. «در جهان مدرن، ساقط کردن هواپیما فراتر از قدرت یک نفر است؛ حتی اگر آن یک نفر به‌شدت زیرک، با استعداد و سرشار از انگیزه‌های شرورانه باشد». وزیر خارجه اوکراین همچنین تأکید کرد کشورش می‌خواهد جزئیات را دربارهٔ ساقط کردن هواپیمای غیرنظامی صلح‌آمیز بداند و چرا هواپیمای اوکراینی، و نه دیگر هواپیماهایی که آن زمان در آسمان ایران بودند؟^[۲۰۵]
در ۶ اکتبر ۲۰۲۰ آلیز میلز، سخنگوی خانواده‌ها و نزدیکان قربانیان هواپیمای اوکراینی گفت که آنها خواستار مجازات مسئولان ایرانی این حادثه شده‌اند.^[۳۲۴]
در ۲۰ دی ۱۴۰۰ مصاحبه‌ای از محسن اسدی‌لاری و زهرا مجد، (والدین جان‌باختگان محمدحسین و زینب اسدی‌لاری) در روزنامهٔ شرق منتشر شد که بر آن اساس حسین سلامی، فرماندهٔ سپاه پاسداران حدود چهل روز پس از سانحه مخفیانه به دیدارشان رفته و به آنها گفته‌است اگر هواپیمای اوکراینی سقوط نمی‌کرد با آمریکا جنگ درمی‌گرفت.^[۳۲۵]
گفتند شما می‌دانید بچه‌های شما چه جایگاهی دارند و از شهید وسط وسط جبهه جنگ هم نقششان بیشتر است. حالا هی توصیف و توصیف، وسط جبهه جنگ و وسط خط مقدم. می‌گفتند می‌دانید اگر اینها نبودند، چه جنگی می‌شد؟ گفت اگر که این اتفاق نمی‌افتاد، ۱۰ میلیون جمعیت کشته می‌شدند و این واقعه باعث شد که این جنگ رخ ندهد.
^[۳۲۶]

جستارهای وابسته

منابع

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ "UR-PSR Accident description". Aviation Safety Network. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Ukrainian Boeing plane crashes in Iran, 176 people dead". CNN. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «روحانی: اشتباه پدافند سپاه باعث سقوط هواپیمای اوکراینی شد | DW | 11.01.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ ^۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ «خبرگزاری فارس - اطلاعیه مهم ستادکل نیروهای مسلح/ سقوط هواپیمای مسافربری ناشی از خطای انسانی سیستم پدافندی بود». خبرگزاری فارس. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ ^۵٫۰ ^۵٫۱ ^۵٫۲ ^۵٫۳ «ایران: هواپیمای اوکراینی در پی خطای انسانی هدف قرار گرفته‌است». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «اشتباه پدافند سپاه موجب سقوط هواپیمای اوکراینی شد». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «ماجرای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی چیست؟ ادعای رسانه‌های غربی و تکذیب ایران». آفتاب نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «Crash of a Boeing 737-8KV in Sabashahr: 176 killed | Bureau of Aircraft Accidents Archives». www.baaa-acro.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۱۹.
↑ "Boeing 737 Carrying 180 People Crashes in Iran, State Media Says" (به انگلیسی). بلومبرگ. 2020-01-08. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 2020-01-10.
↑ «اغلب مسافران بوئینگ 737 تهران-کیف ایرانی بودند». خبرگزاری فارس. ۱۳۹۸-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ Mangan, Leslie Josephs,Dan (2020-01-09). "Iran missile shot down Ukraine-bound Boeing airliner, officials say". CNBC (به انگلیسی). Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-10.
↑ ^۱۲٫۰ ^۱۲٫۱ "Western defence officials confident Iran 'shot down Ukraine jet'". The Independent (به انگلیسی). 2020-01-09. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-10.
↑ "Iran 'mistakenly shot down Ukraine jet' - US media". BBC News Online. 10 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 10 January 2020.
↑ ^۱۴٫۰ ^۱۴٫۱ Browne، Malachy؛ Hill، Evan؛ Mitchell، Logan؛ Marcolini، Barbara (۲۰۲۰-۰۱-۱۴). «New Video Shows Two Iranian Missiles Hit Ukrainian Plane» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۴.
↑ News, A. B. C. "US believes Iran 'likely' shot down Ukrainian airliner: Pompeo". ABC News (به انگلیسی). Retrieved 2020-01-15. {{cite web}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
↑ Tunney, Catharine (9 January 2020). "Trudeau says evidence suggests Iranian missile brought down Ukrainian flight". cbc.ca. CBC Canada. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ Triebert, Christiaan; Browne, Malachy; Kerr, Sarah; Tiefenthäler, Ainara (9 January 2020). "Video Shows Ukrainian Plane Being Hit Over Iran". nytimes.com. The New York Times. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ 1056 (۲۰۲۰-۰۱-۰۹). «ربیعی: آمریکا با دروغ‌پردازی بر زخم‌های خانواده‌های داغدار نمک می‌پاشد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «وزیر خارجه آمریکا: باور داریم یک موشک ایرانی هواپیمای اوکراین را ساقط کرده - BBC Persian». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «آمریکا: در تحقیقات علت سقوط هواپیمای اوکراینی شرکت می‌کنیم / پیامی از ایران در این زمینه دریافت کرده‌ایم». انتخاب. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ 3022 (۲۰۲۰-۰۱-۱۰). «هفت دلیل برای دروغ بودن ادعای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی». ایرنا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ ^۲۲٫۰ ^۲۲٫۱ «اطلاعیه ستادکل نیروهای مسلح: هواپیمای اوکراینی بر اثر خطای انسانی غیرعمد سقوط کرد- اخبار سیاسی - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «Iran's Foreign Minister, in Leaked Tape, Says Revolutionary Guards Set Policies». The New York Times. ۲۵ آوریل ۲۰۲۱.
↑ ^۲۴٫۰ ^۲۴٫۱ «شلیک گاز اشک‌آور به معترضان در مقابل دانشگاه امیرکبیر». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ ^۲۵٫۰ ^۲۵٫۱ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «پرتاب گاز اشک‌آور به معترضان حمله موشکی سپاه به هواپیمای اوکراینی در تهران | DW | 11.01.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ ^۲۶٫۰ ^۲۶٫۱ ^۲۶٫۲ «[ویدئو] تظاهرات علیه خامنه‌ای در ایران پس از فاجعه‌آفرینی مرگبار سپاه پاسداران». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
↑ «تجمع دانشجویی که به پاره کردن عکس حاج قاسم انجامید +فیلم و عکس - مشرق نیوز». www.mashreghnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.
↑ «تجمع‌های اعتراضی در ایران؛ مأموران با شلیک گاز اشک‌آور با مردم درگیر شدند». euronews. ۲۰۲۰-۰۱-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.
↑ Welle (www.dw.com), Deutsche, پاره کردن و به آتش کشیدن بنرهای قاسم سلیمانی در شهرهای ایران | DW | 14.01.2020, retrieved 2021-01-22
↑ «بازداشت یک نوجوان به اتهام پاره کردن عکس قاسم سلیمانی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.
↑ «پرواز ۷۵۲ اوکراین؛ مقام سازمان ملل متحد: به نظر می‌رسد برخی مدارک نابود شده باشد». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
↑ «گزارشگر سازمان ملل: توضیحات ایران دربارهٔ سرنگونی پرواز ۷۵۲ تناقضات بسیاری دارد». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
↑ ^۳۳٫۰ ^۳۳٫۱ ^۳۳٫۲ ^۳۳٫۳ «گزارشگران سازمان ملل: حکومت ایران دربارهٔ علت سقوط هواپیمای اوکراینی دروغ می‌گوید». rfi. ۲۴ فوریه ۲۰۲۱.
↑ «کانادا حکم دادگاه عالی اونتاریو دربارهٔ هواپیمای اوکراینی را به وزارت خارجه ایران ابلاغ کرد». رادیو فردا. ۱۸ خرداد ۱۴۰۱.
↑ «هواپیمای اوکراینی؛ برج مراقبت از شلیک موشک خبر داشت». BBC News فارسی. ۲۰۲۰-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۰۳.
↑ ^۳۶٫۰ ^۳۶٫۱ «PS752 downing: Ukraine releases intercepted tower communications proving Iran was aware of missile launch all along - news world | UNIAN». www.unian.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۰۳.
↑ «Canada to mark national day for victims of air disasters» (به انگلیسی). CBC News. Canadian Broadcasting Corporation. ۲۰۲۰-۱۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۶.
↑ «Crash of a Boeing 737-8KV in Sabashahr: 176 killed | Bureau of Aircraft Accidents Archives». www.baaa-acro.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۱۹.
↑ "Ukrainian airplane with over 170 aboard crashes in Iran; no survivors". Mehr News. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ Safi, Michael (8 January 2020). "Iran plane crash: Ukraine Boeing with more than 160 onboard comes down near Tehran". The Guardian. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Ukrainian Boeing plane crashes in Iran, 176 people dead". CNN. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Boeing 737 Bound for Ukraine Crashes in Iran; No Survivors". Bloomberg.com. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Live Flight Tracker – Real-Time Flight Tracker Map". Flightradar24. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Ukrainian flight PS752 crashes shortly after take off from Tehran". Flightradar24 Blog (به انگلیسی). 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ ^۴۵٫۰ ^۴۵٫۱ https://www.nytimes.com/2020/01/14/world/iran-plane-crash-video.html
↑ Bhattacharjee, Amanda Macias,Jacob Pramuk,Riya (7 January 2020). "Iran fires missiles at multiple bases housing US troops in Iraq". CNBC (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Ukraine International Airlines plane crashes in Iran". NewsComAu (به انگلیسی). 8 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Ukrainian airplane crashes near Tehran's Imam Khomeini Int'l Airport". The Sydney Morning Herald. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "UR-PSR Accident description". Aviation Safety Network. Retrieved 8 January 2020.
↑ نیویورک‌تایمز ویدئوی شلیک دو موشک به هواپیمای مسافربری اوکراین را تأیید کرد صدای آمریکا
↑ "Don Thompson on Twitter". twitter.com. Retrieved 8 January 2020.
↑ "UR-PSR Ukraine International Airlines Boeing 737–800". www.planespotters.net (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ ^۵۳٫۰ ^۵۳٫۱ "Ukrainian airplane crashes near Tehran's Imam Khomeini Int'l Airport". Iranian Students News Agency. 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "130 out of 167 passengers of crashed Ukrainian airplane are Iranian, citizens". Trend News Agency. Retrieved 8 January 2020.
↑ ^۵۵٫۰ ^۵۵٫۱ Jackson, Hannah (8 January 2020). "Iran plane crash: 138 passengers were connecting to Canada, Trudeau says". Global News. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Iran state TV says Ukrainian airplane crashes near Tehran". WBAL. Retrieved 8 January 2020.
↑ "63 Canadians among dead after Ukrainian plane crash in Iran, airline says". CBC News. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ Weikle, Brandie (8 January 2020). "Why were so many Canadians on the plane that crashed in Iran?". CBC News. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Fly UIA". www.facebook.com.
↑ «سقوط هواپیمای اوکراینی در تهران؛ تمام سرنشینان هواپیما کشته شده‌اند». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. ۸ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ "Iran crash: Ukraine Boeing with 176 onboard comes down near Tehran". The Guardian (به انگلیسی). ۸ ژانویه ۲۰۲۰. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Тегеран: Пристайко опублікував список загиблих в авіакатастрофі МАУ". nv.ua. 8 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Ukrajina po pádu boeingu drží smutek, má podezření na zásah raketou". iDNES.cz. 9 January 2020.
↑ tagesschau.de. "Flugzeugabsturz im Iran: Wohl doch keine deutschen Opfer". tagesschau.de (به آلمانی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Generic Altea Report by amadeus". Archived from the original on 24 December 2020.
↑ "Names of passengers, crew on board Ukrainian plane that crashed in Iran (UPDATED) | KyivPost - Ukraine's Global Voice". KyivPost. 2020-01-08. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-09.
↑ "CBC NEWS: VIDEO with the name of passengers".
↑ ^۶۸٫۰ ^۶۸٫۱ Buck, Kate (8 January 2020). "Three Brits confirmed dead after Ukrainian Airlines plane crash kills 176 in Iran". LBC News. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ «ایرنا». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ ^۷۰٫۰ ^۷۰٫۱ "Ukraine leader warns against 'speculation' after plane crash". The Economic Times. 8 January 2020. Archived from the original on 10 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Ukrainian experts leave for Iran to join probe into PS752 crash". UNIAN Information Agency. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ Troianovski، Anton؛ Kramer، Andrew E.؛ Fassihi، Farnaz (۲۰۲۰-۰۱-۱۱). «Furor in Iran and Abroad After Tehran Admits Downing Ukrainian Jetliner» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۳.
↑ 1056 (۲۰۲۰-۰۱-۰۹). «ربیعی: آمریکا با دروغ‌پردازی بر زخم‌های خانواده‌های داغدار نمک می‌پاشد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.
↑ «نخست‌وزیر کانادا: اطلاعاتی داریم که هواپیما با پدافند ایران ساقط شده - BBC Persian». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۰.
↑ «جزئیات تماس خلبان بوئینگ 737 اوکراینی با برج مهرآباد تا پیش از سقوط». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ "جزئیات تماس خلبان بوئینگ 737 اوکراینی با برج مهرآباد تا پیش از سقوط". Fars News (به فارسی). 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.
↑ Patel-Carstairs, Sunita; Storr, Kat. "Three Britons among 176 killed as plane crashes after takeoff in Tehran". Sky News. Retrieved 8 January 2020.
↑ "Iran plane crash: Tehran won't give Boeing or US black boxes". BBC. 9 January 2020.
↑ Stimson, Brie (9 January 2020). "Russian missile strike eyed as one of many possible causes that led to plane crash in Iran: Ukraine". foxnews.com. Fox News. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ «رئیس سازمان هواپیمایی ایران: جعبه سیاه پرواز اوکراین را به خارج نمی‌فرستیم». radiofarda.com. رادیو فردا. ۸ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ "بوئینگ اوکراینی هنگام سقوط ۲ بار با زمین برخورد کرد/ اگر هواپیما موشک خورده بود، همان بالا منفجر می‌شد". 2020-01-09. Retrieved 2020-01-10.
↑ John, Tara (9 January 2020). "Ukrainian Boeing plane crash in Iran, investigators hunt for clues". CNN. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ Troianofski, Anton; Kitroeff, Natalie (9 January 2020). "U.S. Has 'Confidence' Ukrainian Plane Was Shot Down by Iranian Missile". The New York Times. Retrieved 9 January 2020.
↑ ^۸۴٫۰ ^۸۴٫۱ ^۸۴٫۲ ^۸۴٫۳ Hatch, Patrick (8 January 2020). "Qantas to divert some flights after Iran missile attack". The Sydney Morning Herald (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Airlines re-route flights away from Iraq, Iran airspace after missile attack on U.S. troops". gulfnews.com (به انگلیسی). Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ ^۸۶٫۰ ^۸۶٫۱ ^۸۶٫۲ "Major airlines re-route flights away from Iraq, Iran airspace". The Business Times (به انگلیسی). 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ "Iran plane crash: Airliner 'was trying to return to airport'". BBC News. BBC News Online. 9 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.
↑ «Canada says black boxes from Iran crash should be sent to France». رویترز. ۲۷ دی ۱۳۹۸.
↑ «تغییر موضع ایران؛ جعبه‌های سیاه هواپیمای اوکراینی در ایران بازخوانی می‌شوند». یورونیوز. ۲۹ دی ۱۳۹۸.
↑ «Canada, Iran at odds over who should analyze downed plane's black boxes». رویترز. ۱ بهمن ۱۳۹۸.
↑ «At Canada's request, UN agency nudges Iran over delayed analysis of Flight PS752's black boxes». سی بی سی. ۱۵ بهمن ۱۳۹۸.
↑ «فشار کانادا بر ایران برای ارسال جعبه‌های سیاه». دویچه وله فارسی. ۱۶ بهمن ۱۳۹۸.
↑ «کانادا: ایران جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی را در دسترس بگذارد». دویچه وله. ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.
↑ «مشاور عالی دولت کانادا در پروندهٔ سرنگونی هواپیمای اوکراینی: کووید ١٩ بهانه‌ای قابل قبول برای عدم ارسال جعبه‌های سیاه نیست». رادیو بین‌المللی فرانسه. ۱ مارس ۲۰۲۰.
↑ «Garneau says Iran still hasn't released black boxes from airliner shot down in January». CBC. ۲۹ مه ۲۰۲۰.
↑ «کانادا موافق تصمیم ایران برای ارسال جعبه‌های سیاه هواپیمای سرنگون‌شده اوکراینی به فرانسه است». rfi. ۱۳ ژوئن ۲۰۲۰.
↑ «ایران تحقیقات درخصوص علت سقوط هواپیمای اوکراینی را طبق ضوابط ایکائو آغاز کرده‌است». خبرگزاری ایرنا. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ ^۹۸٫۰ ^۹۸٫۱ ^۹۸٫۲ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ ^۹۹٫۰ ^۹۹٫۱ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.
↑ ^۱۰۰٫۰ ^۱۰۰٫۱ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریا�

[ASN-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ "UR-PSR Accident description". Aviation Safety Network. Retrieved 8 January 2020.

[crash-2] "Ukrainian Boeing plane crashes in Iran, 176 people dead". CNN. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[3] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «روحانی: اشتباه پدافند سپاه باعث سقوط هواپیمای اوکراینی شد | DW | 11.01.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[:1-4] ۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ «خبرگزاری فارس - اطلاعیه مهم ستادکل نیروهای مسلح/ سقوط هواپیمای مسافربری ناشی از خطای انسانی سیستم پدافندی بود». خبرگزاری فارس. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[:2-5] ۵٫۰ ^۵٫۱ ^۵٫۲ ^۵٫۳ «ایران: هواپیمای اوکراینی در پی خطای انسانی هدف قرار گرفته‌است». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[6] «اشتباه پدافند سپاه موجب سقوط هواپیمای اوکراینی شد». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[7] «ماجرای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی چیست؟ ادعای رسانه‌های غربی و تکذیب ایران». آفتاب نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[8] «Crash of a Boeing 737-8KV in Sabashahr: 176 killed | Bureau of Aircraft Accidents Archives». www.baaa-acro.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۱۹.

[9] "Boeing 737 Carrying 180 People Crashes in Iran, State Media Says" (به انگلیسی). بلومبرگ. 2020-01-08. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 2020-01-10.

[10] «اغلب مسافران بوئینگ 737 تهران-کیف ایرانی بودند». خبرگزاری فارس. ۱۳۹۸-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.

[11] Mangan, Leslie Josephs,Dan (2020-01-09). "Iran missile shot down Ukraine-bound Boeing airliner, officials say". CNBC (به انگلیسی). Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-10.

[:0-12] ۱۲٫۰ ^۱۲٫۱ "Western defence officials confident Iran 'shot down Ukraine jet'". The Independent (به انگلیسی). 2020-01-09. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-10.

[BBC510552192-13] "Iran 'mistakenly shot down Ukraine jet' - US media". BBC News Online. 10 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 10 January 2020.

[:8-14] ۱۴٫۰ ^۱۴٫۱ Browne، Malachy؛ Hill، Evan؛ Mitchell، Logan؛ Marcolini، Barbara (۲۰۲۰-۰۱-۱۴). «New Video Shows Two Iranian Missiles Hit Ukrainian Plane» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۴.

[15] News, A. B. C. "US believes Iran 'likely' shot down Ukrainian airliner: Pompeo". ABC News (به انگلیسی). Retrieved 2020-01-15. {{cite web}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)

[Trudeau2-16] Tunney, Catharine (9 January 2020). "Trudeau says evidence suggests Iranian missile brought down Ukrainian flight". cbc.ca. CBC Canada. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[video2-17] Triebert, Christiaan; Browne, Malachy; Kerr, Sarah; Tiefenthäler, Ainara (9 January 2020). "Video Shows Ukrainian Plane Being Hit Over Iran". nytimes.com. The New York Times. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[18] 1056 (۲۰۲۰-۰۱-۰۹). «ربیعی: آمریکا با دروغ‌پردازی بر زخم‌های خانواده‌های داغدار نمک می‌پاشد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[19] «وزیر خارجه آمریکا: باور داریم یک موشک ایرانی هواپیمای اوکراین را ساقط کرده - BBC Persian». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[20] «آمریکا: در تحقیقات علت سقوط هواپیمای اوکراینی شرکت می‌کنیم / پیامی از ایران در این زمینه دریافت کرده‌ایم». انتخاب. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[21] 3022 (۲۰۲۰-۰۱-۱۰). «هفت دلیل برای دروغ بودن ادعای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی». ایرنا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[:3-22] ۲۲٫۰ ^۲۲٫۱ «اطلاعیه ستادکل نیروهای مسلح: هواپیمای اوکراینی بر اثر خطای انسانی غیرعمد سقوط کرد- اخبار سیاسی - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[23] «Iran's Foreign Minister, in Leaked Tape, Says Revolutionary Guards Set Policies». The New York Times. ۲۵ آوریل ۲۰۲۱.

[:4-24] ۲۴٫۰ ^۲۴٫۱ «شلیک گاز اشک‌آور به معترضان در مقابل دانشگاه امیرکبیر». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[:5-25] ۲۵٫۰ ^۲۵٫۱ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «پرتاب گاز اشک‌آور به معترضان حمله موشکی سپاه به هواپیمای اوکراینی در تهران | DW | 11.01.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[:6-26] ۲۶٫۰ ^۲۶٫۱ ^۲۶٫۲ «[ویدئو] تظاهرات علیه خامنه‌ای در ایران پس از فاجعه‌آفرینی مرگبار سپاه پاسداران». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.

[27] «تجمع دانشجویی که به پاره کردن عکس حاج قاسم انجامید +فیلم و عکس - مشرق نیوز». www.mashreghnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.

[28] «تجمع‌های اعتراضی در ایران؛ مأموران با شلیک گاز اشک‌آور با مردم درگیر شدند». euronews. ۲۰۲۰-۰۱-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.

[29] Welle (www.dw.com), Deutsche, پاره کردن و به آتش کشیدن بنرهای قاسم سلیمانی در شهرهای ایران | DW | 14.01.2020, retrieved 2021-01-22

[30] «بازداشت یک نوجوان به اتهام پاره کردن عکس قاسم سلیمانی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۲.

[31] «پرواز ۷۵۲ اوکراین؛ مقام سازمان ملل متحد: به نظر می‌رسد برخی مدارک نابود شده باشد». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.

[32] «گزارشگر سازمان ملل: توضیحات ایران دربارهٔ سرنگونی پرواز ۷۵۲ تناقضات بسیاری دارد». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.

[ToolAutoGenRef3-33] ۳۳٫۰ ^۳۳٫۱ ^۳۳٫۲ ^۳۳٫۳ «گزارشگران سازمان ملل: حکومت ایران دربارهٔ علت سقوط هواپیمای اوکراینی دروغ می‌گوید». rfi. ۲۴ فوریه ۲۰۲۱.

[34] «کانادا حکم دادگاه عالی اونتاریو دربارهٔ هواپیمای اوکراینی را به وزارت خارجه ایران ابلاغ کرد». رادیو فردا. ۱۸ خرداد ۱۴۰۱.

[35] «هواپیمای اوکراینی؛ برج مراقبت از شلیک موشک خبر داشت». BBC News فارسی. ۲۰۲۰-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۰۳.

[:10-36] ۳۶٫۰ ^۳۶٫۱ «PS752 downing: Ukraine releases intercepted tower communications proving Iran was aware of missile launch all along - news world | UNIAN». www.unian.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۰۳.

[37] «Canada to mark national day for victims of air disasters» (به انگلیسی). CBC News. Canadian Broadcasting Corporation. ۲۰۲۰-۱۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۶.

[38] «Crash of a Boeing 737-8KV in Sabashahr: 176 killed | Bureau of Aircraft Accidents Archives». www.baaa-acro.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۱۹.

[39] "Ukrainian airplane with over 170 aboard crashes in Iran; no survivors". Mehr News. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[40] Safi, Michael (8 January 2020). "Iran plane crash: Ukraine Boeing with more than 160 onboard comes down near Tehran". The Guardian. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[crash2-41] "Ukrainian Boeing plane crashes in Iran, 176 people dead". CNN. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[42] "Boeing 737 Bound for Ukraine Crashes in Iran; No Survivors". Bloomberg.com. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[FR242-43] "Live Flight Tracker – Real-Time Flight Tracker Map". Flightradar24. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[44] "Ukrainian flight PS752 crashes shortly after take off from Tehran". Flightradar24 Blog (به انگلیسی). 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[nytimes.com-45] ۴۵٫۰ ^۴۵٫۱ https://www.nytimes.com/2020/01/14/world/iran-plane-crash-video.html

[46] Bhattacharjee, Amanda Macias,Jacob Pramuk,Riya (7 January 2020). "Iran fires missiles at multiple bases housing US troops in Iraq". CNBC (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[47] "Ukraine International Airlines plane crashes in Iran". NewsComAu (به انگلیسی). 8 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[48] "Ukrainian airplane crashes near Tehran's Imam Khomeini Int'l Airport". The Sydney Morning Herald. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[ASN22-49] "UR-PSR Accident description". Aviation Safety Network. Retrieved 8 January 2020.

[50] نیویورک‌تایمز ویدئوی شلیک دو موشک به هواپیمای مسافربری اوکراین را تأیید کرد صدای آمریکا

[51] "Don Thompson on Twitter". twitter.com. Retrieved 8 January 2020.

[52] "UR-PSR Ukraine International Airlines Boeing 737–800". www.planespotters.net (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[ISNA3-53] ۵۳٫۰ ^۵۳٫۱ "Ukrainian airplane crashes near Tehran's Imam Khomeini Int'l Airport". Iranian Students News Agency. 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[54] "130 out of 167 passengers of crashed Ukrainian airplane are Iranian, citizens". Trend News Agency. Retrieved 8 January 2020.

[Global2-55] ۵۵٫۰ ^۵۵٫۱ Jackson, Hannah (8 January 2020). "Iran plane crash: 138 passengers were connecting to Canada, Trudeau says". Global News. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[56] "Iran state TV says Ukrainian airplane crashes near Tehran". WBAL. Retrieved 8 January 2020.

[57] "63 Canadians among dead after Ukrainian plane crash in Iran, airline says". CBC News. 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[58] Weikle, Brandie (8 January 2020). "Why were so many Canadians on the plane that crashed in Iran?". CBC News. Retrieved 8 January 2020.

[59] "Fly UIA". www.facebook.com.

[BBC2-60] «سقوط هواپیمای اوکراینی در تهران؛ تمام سرنشینان هواپیما کشته شده‌اند». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. ۸ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.

[61] "Iran crash: Ukraine Boeing with 176 onboard comes down near Tehran". The Guardian (به انگلیسی). ۸ ژانویه ۲۰۲۰. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[62] "Тегеран: Пристайко опублікував список загиблих в авіакатастрофі МАУ". nv.ua. 8 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[63] "Ukrajina po pádu boeingu drží smutek, má podezření na zásah raketou". iDNES.cz. 9 January 2020.

[64] tagesschau.de. "Flugzeugabsturz im Iran: Wohl doch keine deutschen Opfer". tagesschau.de (به آلمانی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[65] "Generic Altea Report by amadeus". Archived from the original on 24 December 2020.

[66] "Names of passengers, crew on board Ukrainian plane that crashed in Iran (UPDATED) | KyivPost - Ukraine's Global Voice". KyivPost. 2020-01-08. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-01-09.

[67] "CBC NEWS: VIDEO with the name of passengers".

[ToolAutoGenRef2-68] ۶۸٫۰ ^۶۸٫۱ Buck, Kate (8 January 2020). "Three Brits confirmed dead after Ukrainian Airlines plane crash kills 176 in Iran". LBC News. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[69] «ایرنا». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.

[Sputnik4-70] ۷۰٫۰ ^۷۰٫۱ "Ukraine leader warns against 'speculation' after plane crash". The Economic Times. 8 January 2020. Archived from the original on 10 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[71] "Ukrainian experts leave for Iran to join probe into PS752 crash". UNIAN Information Agency. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[72] Troianovski، Anton؛ Kramer، Andrew E.؛ Fassihi، Farnaz (۲۰۲۰-۰۱-۱۱). «Furor in Iran and Abroad After Tehran Admits Downing Ukrainian Jetliner» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۳.

[73] 1056 (۲۰۲۰-۰۱-۰۹). «ربیعی: آمریکا با دروغ‌پردازی بر زخم‌های خانواده‌های داغدار نمک می‌پاشد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.

[74] «نخست‌وزیر کانادا: اطلاعاتی داریم که هواپیما با پدافند ایران ساقط شده - BBC Persian». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۰.

[75] «جزئیات تماس خلبان بوئینگ 737 اوکراینی با برج مهرآباد تا پیش از سقوط». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.

[76] "جزئیات تماس خلبان بوئینگ 737 اوکراینی با برج مهرآباد تا پیش از سقوط". Fars News (به فارسی). 8 January 2020. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 8 January 2020.

[Sky119034452-77] Patel-Carstairs, Sunita; Storr, Kat. "Three Britons among 176 killed as plane crashes after takeoff in Tehran". Sky News. Retrieved 8 January 2020.

[78] "Iran plane crash: Tehran won't give Boeing or US black boxes". BBC. 9 January 2020.

[79] Stimson, Brie (9 January 2020). "Russian missile strike eyed as one of many possible causes that led to plane crash in Iran: Ukraine". foxnews.com. Fox News. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[80] «رئیس سازمان هواپیمایی ایران: جعبه سیاه پرواز اوکراین را به خارج نمی‌فرستیم». radiofarda.com. رادیو فردا. ۸ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۲۰.

[فارس12-81] "بوئینگ اوکراینی هنگام سقوط ۲ بار با زمین برخورد کرد/ اگر هواپیما موشک خورده بود، همان بالا منفجر می‌شد". 2020-01-09. Retrieved 2020-01-10.

[82] John, Tara (9 January 2020). "Ukrainian Boeing plane crash in Iran, investigators hunt for clues". CNN. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[confidence2-83] Troianofski, Anton; Kitroeff, Natalie (9 January 2020). "U.S. Has 'Confidence' Ukrainian Plane Was Shot Down by Iranian Missile". The New York Times. Retrieved 9 January 2020.

[:12-84] ۸۴٫۰ ^۸۴٫۱ ^۸۴٫۲ ^۸۴٫۳ Hatch, Patrick (8 January 2020). "Qantas to divert some flights after Iran missile attack". The Sydney Morning Herald (به انگلیسی). Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[85] "Airlines re-route flights away from Iraq, Iran airspace after missile attack on U.S. troops". gulfnews.com (به انگلیسی). Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[businesstimes.com.sg2-86] ۸۶٫۰ ^۸۶٫۱ ^۸۶٫۲ "Major airlines re-route flights away from Iraq, Iran airspace". The Business Times (به انگلیسی). 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[BBC510449962-87] "Iran plane crash: Airliner 'was trying to return to airport'". BBC News. BBC News Online. 9 January 2020. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 9 January 2020.

[88] «Canada says black boxes from Iran crash should be sent to France». رویترز. ۲۷ دی ۱۳۹۸.

[89] «تغییر موضع ایران؛ جعبه‌های سیاه هواپیمای اوکراینی در ایران بازخوانی می‌شوند». یورونیوز. ۲۹ دی ۱۳۹۸.

[90] «Canada, Iran at odds over who should analyze downed plane's black boxes». رویترز. ۱ بهمن ۱۳۹۸.

[91] «At Canada's request, UN agency nudges Iran over delayed analysis of Flight PS752's black boxes». سی بی سی. ۱۵ بهمن ۱۳۹۸.

[92] «فشار کانادا بر ایران برای ارسال جعبه‌های سیاه». دویچه وله فارسی. ۱۶ بهمن ۱۳۹۸.

[93] «کانادا: ایران جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی را در دسترس بگذارد». دویچه وله. ۱۴ اسفند ۱۳۹۸.

[94] «مشاور عالی دولت کانادا در پروندهٔ سرنگونی هواپیمای اوکراینی: کووید ١٩ بهانه‌ای قابل قبول برای عدم ارسال جعبه‌های سیاه نیست». رادیو بین‌المللی فرانسه. ۱ مارس ۲۰۲۰.

[95] «Garneau says Iran still hasn't released black boxes from airliner shot down in January». CBC. ۲۹ مه ۲۰۲۰.

[96] «کانادا موافق تصمیم ایران برای ارسال جعبه‌های سیاه هواپیمای سرنگون‌شده اوکراینی به فرانسه است». rfi. ۱۳ ژوئن ۲۰۲۰.

[97] «ایران تحقیقات درخصوص علت سقوط هواپیمای اوکراینی را طبق ضوابط ایکائو آغاز کرده‌است». خبرگزاری ایرنا. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۲۰.

[ToolAutoGenRef4-98] ۹۸٫۰ ^۹۸٫۱ ^۹۸٫۲ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.

[bellingcat.com-99] ۹۹٫۰ ^۹۹٫۱ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.

[ReferenceA-100] ۱۰۰٫۰ ^۱۰۰٫۱ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریا�

[۱]

[۲]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[۸۲]

[۸۳]

[۸۴]

[۸۵]

[۸۶]

[۸۷]

[۸۸]

[۸۹]

[۹۰]

[۹۱]

[۹۲]

[۹۳]

[۹۴]

[۹۵]

[۹۶]

[۹۷]

[۹۸]

[۹۹]

[۱۰۰]

[۱۰۱]

هواپیما
نگاره هواپیمای ساقط‌شده، اکتبر ۲۰۱۹ در فرودگاه بین‌المللی بن گوریون در تل‌آویو، اسرائیل
تاریخ	۸ ژانویه ۲۰۲۰ (۲۰۲۰-01-۰۸)
علت	حمله موشکی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
محل حادثه	نزدیکی شهریار، ایران^[۱] ۳۵°۳۳′۴۰″ شمالی ۵۱°۰۶′۱۴″ شرقی / ۳۵٫۵۶۱۱۱°شمالی ۵۱٫۱۰۳۸۹°شرقی / 35.56111; 51.10389
نوع	بوئینگ ۷۳۷–۸۰۰
شرکت هواپیمایی	هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
شماره پرواز یاتا	PS752
شماره پرواز ایکائو	AUI752
شناسه تماس	UKRAINE INTERNATIONAL 752
شماره دم	UR-PSR
مبدا پرواز	فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، تهران
مقصد	فرودگاه بین‌المللی بوریسپیل، کی‌یف
مسافرین	۱۶۷
خدمه	۹
کشته‌شدگان	۱۷۶ (همه سرنشینان)^[۲]
مفقودین	۱