Wayana (volk)

De Wayana is een inheems volk in Zuid-Amerika dat het Wayana spreekt.

Situering[bewerken | brontekst bewerken]

De ongeveer 1450 Wayana wonen in het zuidoosten van Suriname, in het grensgebied van Suriname, Frans-Guyana (zie Maripasoula) en Brazilië (de staten Pará en Amapá), aan de rivieren Lawa, Litani, Boven-Tapanahony, Paloemeu en Oelemari. Zij hebben een gemeenschappelijke geschiedenis en taal en zij houden onderling geregeld contact, waarbij de landsgrenzen voor hen van weinig betekenis zijn. Vanaf de 18de eeuw woonden ze aan twee zijrivieren van de Amazone, de Yari en de Paru, maar op de vlucht voor allesverwoestende draagmieren en niet minder verwoestende Europese kolonisten (met hun dodelijke ziekten en de door hen georganiseerde slavenjachten) die zich aan de monding van de Amazone vestigden, en strijd met de Wayampi trokken zij steeds verder noordwaarts. Zo raakte het stroomgebied van de Jari ontvolkt.

Leefomgeving[bewerken | brontekst bewerken]

De Wayana wonen in dorpen die soms, door huwelijk of door ingrijpen van de Amerikaanse zendelingen, ook inheemsen herbergen van andere volken als Emerillion, Trio, Akuriyo, Wayapi en vooral Aparai. Door de oprichting van poliklinieken en scholen is hun oorspronkelijke nomadische levenswijze ingewisseld voor een steeds sterker sedentair bestaan. De Wayana leefden van wat de kostgronden en de jacht hun opleverden.

Door de goudwinning in het gebied en het kwik dat daarbij gebruikt wordt, is de vis in de rivieren anno 2020 niet meer veilig voor consumptie en zijn de Wayana's in het dorp Kawemhakan uit nood een fishfarm begonnen.^[1] Doordat de goudwinning de rivieren heeft vergiftigd met kwik, zijn de Wayana's overgestapt naar de kweek van vissen in een fishfarm. Door de verstoring van de woongebieden werd ook de landbouw aangepast.^[2]

Aan het begin van de 21e eeuw is het onderlinge contact tussen Wayana's in Suriname, Frans-Guyana en Brazilië moeilijk zonder een vliegtuig te gebruiken. Hierdoor zijn dorpshoofden geregeld niet aanwezig tijdens krutu's. In het verleden was er een pad naar Muloko in Brazilië, via de Luwekreek, een zijtak van Litanirivier, waardoor meer dorpen met elkaar in verbinding stonden. In 2020 werkt de stichting Mulokot uit Kawemhakan aan plannen om dit pad te ontbossen en begaanbaar te maken.^[3] Tijdens de coronacrisis in Suriname, begin jaren 2020, kwam ook onderling overleg op gang via zoom.^[2]

Doordat er sinds de Binnenlandse Oorlog geen school in Kawemhakan aanwezig was, waren de kinderen sindsdien aangewezen op onderwijs aan de Franse zijde in het Wayanagebied. In 2019 pleitte Pelenapin er daarom bij de Surinaamse regering voor om het gebied opnieuw te voorzien van Nederlandstalig onderwijs. Door de afwezigheid van een school aan Surinaamse zijde groeide een generatie kinderen op die de Nederlandse taal niet meer leerden. Ze spreken Wayana en Frans.^[4] Sinds circa 2020/2021 wordt er op eigen kosten in elk geval weer Nederlandse les gegeven, eveneens op initiatief van Mulokot.^[2] Ook de Nederlandse interkerkelijke stichting Philippus heeft sinds 2019 een onderwijzer bij de Wayana gestationeerd.^[5]

Kosmologie[bewerken | brontekst bewerken]

In de traditionele kosmologie van de Wayana is er sprake van een nauw verband tussen natuur en bovennatuur. Het cultuurgoed van de Wayana is bij uitstek oraal van karakter. Zendelingen van de West Indies Mission die in de jaren 60 van de 20e eeuw hun aandacht richtten op de bovenlandse inheemsen in Suriname, beoogden met het propageren van het schrijven in het Wayana slechts de mogelijkheid om de Bijbel te lezen. Uiteindelijk hebben deze zendingsactiviteiten, alsook de verregaande bemoeienissen van de centrale overheid en de introductie van de geldeconomie hard meegewerkt aan de afbraak van het traditionele cultuurgoed.

Dorpen[bewerken | brontekst bewerken]

Wayanadorpen hebben zich verenigd bij de Vereniging Inheemse Dorpshoofden Suriname (VIDS)^[6] en Mulokot.^[7]

Cultuurverandering[bewerken | brontekst bewerken]

Deze veranderingen brengen onvermijdelijk ook een verandering van cultuur: als jongeren geen jager meer willen worden, hebben ze ook weinig zin de initiatieriten voor jager te ondergaan. Terwijl de pïyai sjamanen vroeger geconsulteerd werden bij jagen en vissen, is hun voornaamste taak tegenwoordig beperkt tot het genezen van zieken. De pïyai werden vroeger alïlïman genoemd. Het waren zowel mannen als vrouwen, die zich bedienden van een malak (rammelaar) om hun negatieve krachten (`zwarte magie') aan te wenden. Die vreeswekkende gedaante is al geruime tijd ingeruild voor de wat vriendelijker verschijning van genezer van ziekten, al hebben de Wayana nog altijd respect voor de sjamanen (tegenwoordig alleen nog mannen). De malak is ingeruild voor de tabak en de praktijken worden uitgevoerd in een mïmne (hut). Het blazen van rook brengt een verandering teweeg vergelijkbaar met een droom. Er verschijnt een pad waarover geesten en pïyai kunnen reizen; de geesten worden door liederen opgeroepen.

Belangenbehartiging[bewerken | brontekst bewerken]

Onder leiding van Ipomadi Pelenapin (hoofdkapitein van de Wayana') en Jupta Itoewaki (voorzitter).^[8][9] werd op 13 april 2018 de Mulokot opgericht, een belangenorganisatie voor Wayana's^[2] Mulokot vertegenwoordigt bij overlappende zaken ook Wayana's uit aangrenzende landen. Daarnaast onderneemt het andere activiteiten zoals het doen van onderzoek en het verstrekken van informatie via het internet.^[10] Sinds 2019 is Mulokot door de VN formeel erkent als inheemse organisatie.

Granmans[bewerken | brontekst bewerken]

Het dorp kende de volgende granmans:

• 1952-1975: Kananoe Apetina
• 1976-2023: Aptuk Noewahe

Zie de categorie Wayana van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.