Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
889 z dnia 11 lipca 1984
(zespół klasztorny cystersów)[1]
kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza
Ilustracja
Bazylika katedralna w Pelplinie
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Miejscowość

Pelplin

Adres

pl. Mariacki 7
83-130 Pelplin

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia katedralna

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie

Bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 18 stycznia 1965
papież Paweł VI

Wezwanie

Wniebowzięcia NMP, św. Bernarda,
św. Benedykta i
św. Stanisława

Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie

św. Jana Pawła II

Położenie na mapie Pelplina
Mapa konturowa Pelplina, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie”
Położenie na mapie powiatu tczewskiego
Mapa konturowa powiatu tczewskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie”
Położenie na mapie gminy Pelplin
Mapa konturowa gminy Pelplin, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie”
Ziemia53°55′38,64″N 18°41′39,44″E/53,927400 18,694290
Strona internetowa

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelpliniegotycki kościół, pierwotnie świątynia klasztoru cystersów, od 1824 siedziba miejscowego biskupa. Z dawnego zespołu klasztornego zachowały się katedra oraz część zabudowań zakonnych skupionych wokół czworobocznego wirydarza. Katedra jest jedną z największych świątyń gotyku ceglanego w Polsce (swego czasu druga w Polsce po bazylice Mariackiej w Gdańsku). Posiada bogaty wystrój z XVXVIII wieku, m.in. monumentalny, 25-metrowy ołtarz główny[2], liczne ołtarze boczne, zespół stalli, ambonę, organy boczne.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Nawa główna katedry – widok od wejścia

Dawny zespół klasztorny, którego główną częścią jest katedra, jest rdzeniem obecnego miasta Pelplina. W 1258 książę Mszczuj II sprowadził z Doberanu cystersów do pobliskich Pogódek, a następnie w 1276 konwent został przeniesiony do Pelplina. Pierwotny niewielki kompleks budynków zastąpiono w XIV wieku obecnym, monumentalnym założeniem. Budowa opactwa rozpoczęła się w II ćwierci XIV wieku, trwała do około 1400 roku. Oprócz zabudowań skupionych wokół wirydarza w części zachodniej kompleksu wzniesiono zabudowania gospodarcze z browarem, w części wschodniej wzniesiono niewielki kościół Bożego Ciała. W XVII i XVIII nastąpiła gruntowna przebudowa świątyni, szczególnie jej wnętrza, które otrzymało barokowy charakter poprzez bogaty wystrój m.in. ołtarze, organy i ambonę. W XIX wieku wykonano nowe sterczyny większości szczytów, zbudowano obecne maswerki, wykonano witraże, wymieniono profile węgarkowe okien, gzymsy cokołowe i podokienne, zbudowano nowe parapety i daszki na przyporach[3]. Zmieniono część ościeży okiennych, wstawiając płyciny podokienne z namalowanymi przeźroczami, zbudowano nowe hełmy wieżyczek ze schodami oraz powiększono okna[3]. W 1823 miała miejsce kasata zakonu cysterskiego na tutejszych ziemiach, a rok później świątynia otrzymała status katedry poprzez ustanowienie w Pelplinie siedziby diecezji chełmińskiej, która z kolei po reformie w 1992 roku, zmieniła nazwę na pelplińską.

Cały zespół został gruntownie odnowiony i regotyzowany w latach 1894-1899.

Opaci pelplińscy[edytuj | edytuj kod]

W Pogódkach[edytuj | edytuj kod]

Gerhard (od 1267) Ludolf (do 1276)

W Pelplinie[edytuj | edytuj kod]

Wolno obierani[edytuj | edytuj kod]
Werner (1276-1292) Jan z Byszewa (1292-1298) Henryk z Hadersleben (1298-1305)
Gotfryd z Elbląga (1305-1316) Henryk ze Starogardu (1317-1323) Jordan (1323-1329)
Albert (1329-1331) Eberhard z Elbląga (1331-1354) Maciej (1354-1368)
Piotr z Rogowa/de Roggow (1368) Jan z Langnowa (1386-1402) Piotr Honigfeld (1402-1436)
Piotr Bielczyc z Pucka (1436-1440) Mikołaj Engelken (1440-1447) Andrzej z Rosenau (1447-1462)
Jan Warnaw (1464-1466) Paweł de Zullen (1466-1471) Sander (1471-1475)
Paweł de Zullen (1475-1489) Michał Fischaw (1489-1502) Jerzy Neuburgk z Nowego (1502-1504)
Bartłomiej (1504-1522) Jędrzej Stenord z Królewca (1522-1542) Jodok Kron z Malborka (1542-1555)
Szymon z Poznania (1555-1557)
Wybierani kandydaci króla[edytuj | edytuj kod]
Stanisław Żelisławski (1557-1563) Leonard Rembowski I (1563-1590) Mikołaj Kostka (1592-1610)
Feliks Kos (1610-1618) Leonard Rembowski II (1618-1649) Jan Karol Czarliński (1649-1662)
Jerzy Ciecholewski (1662-1673) Aleksander Ludwik Wolff von Lüdinghausen (1673-1678)
Ludwig Aleksander Łoś (1679-1688) Jerzy Skoroszewski (1689-1702) Tomasz Franciszek Czapski (1702-1730)
Walenty Aleksander Czapski (1730-1734) Wojciech Stanisław Leski (1736-1747) Ignacy Czapski (1747-1751)
Hieronim Turno (1751-1759) Izydor Tokarzewski (1759-1766) Florian Gotartowski (1766-1779)

Opaci komendatariuszowie[edytuj | edytuj kod]

Karol von Hohenzollern (1779-1795) Franciszek Ksawery Rydzyński (1795-1814)

Architektura katedry[edytuj | edytuj kod]

Katedra, rzut poziomy
Sklepienie kryształowe w północnym ramieniu transeptu (Antoni Schultes, 1557)
Jeden z zachowanych gotyckich portali

Zbudowana z cegły katedra jest trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym, dwuprzęsłowym transeptem i czteroprzęsłowym, zamkniętym prostokątnie prezbiterium, które flankują nawy boczne. Ustawienie ołtarza głównego pomiędzy drugą od wschodu parą filarów tworzy iluzję ambitu. Transept ma układ halowy, składa się z dwóch naw; architektura ramion transeptu jest odmienna od reszty kościoła, za sprawą sieciowych sklepień; pozostałe części świątyni nakryte są sklepieniem gwiaździstym (sześcioramiennym w nawie głównej i prezbiterium, czteroramiennym w nawach bocznych). Sklepienia wspierają ośmioboczne w planie filary międzynawowe, które na wysokości ścian nawy głównej są częściowo wtopione w lico i tworzą ostrołukowe arkady. Strefa okien umieszczona jest wysoko ponad gzymsem; ponad którym ściany poszczególnych przęseł, przybierają ostrołukową formę. Częściowo zachowały się ceramiczne wsporniki sklepienne o motywach antropomorficznych (główki, popiersia, figurki atlantów) i zoomorficznych.

Na zewnątrz ściany są oszkarpowane, zachowały częściowo dekorację zendrówkową. Ściany wieńczą fryzy arkadkowe i fryzy z motywem czteroliścia. Ściany frontowe transeptu, oraz elewacji zachodniej i wschodniej (które mają wielkie, ostrołukowe okna na osi) są zwieńczone bogato zdobionymi szczytami schodkowymi; do ścian elewacji wschodniej i zachodniej przylegają niskie ośmioboczne wieże schodkowe, flankujące elewacje nawy głównej. Na skrzyżowaniu naw późnobarokowa wieżyczka na sygnaturkę.

Portale[edytuj | edytuj kod]

Do katedry prowadzą trzy wejścia, od stron zachodniej, północnej i południowej (od strony krużganków). Ostatnie dwa zachowały gotyckie portale. Portal południowy zachował część dekoracji rzeźbiarskiej z motywami roślinnymi w ościeżach i archiwoltach. Datowany na przełom XIV i XV wieku portal północnego ramienia transeptu charakteryzuje się bogatą dekoracją figuralną wykonaną ze sztucznego kamienia, którą tworzą półpostacie proroków w strefie kapitelowej, aniołki i święci w archiwoltach i głowa Chrystusa w kluczu arkady. Tympanon z przedstawieniem Maiestas Domini neogotycki z 1898.

Wnętrze i jego wystrój[edytuj | edytuj kod]

Ołtarze[edytuj | edytuj kod]

Herman Han, Koronacja Marii – fragment ołtarza głównego

W katedrze znajdują się dwadzieścia trzy[4] ołtarze rozmieszczone przy filarach międzynawowych oraz w nawach bocznych. Dwadzieścia z nich pochodzi z XVII i XVIII w., dwa są neogotyckie, jeden (posoborowy) powstał w 1971 r. Dziewiętnaście wykonano z drewna, dwa z marmuru i dwa ze stiuku. Wszystkie skonstruowane są w sposób klasyczny: na mensie spoczywa predella, na niej nastawa i zwieńczenie.

  • Ołtarz główny – 1623-40
  • Ołtarz św. Andrzeja – 1672
  • Ołtarz św. Filipa i Jakuba Młodszego – 1672
  • Ołtarz świętych Benedykta, Bernarda i Roberta – konsekr. 1757
  • Ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP (srebrna i złocona blacha) – 1718
  • Ołtarz Stygmatów św. Franciszka – XVIII w.
  • Ołtarz Grobu Pańskiego – 1898
  • Ołtarz Mariacki – 1619
  • Ołtarz św. Jakuba Starszego – 1641
  • Ołtarz Siedmiu Sakramentów – 1619
  • Ołtarz św. Macieja – 1670
  • Ołtarz Świętych Młodzianków – 1653
  • Ołtarz św. Jana Nepomucena (stiuk) – 1741
  • Ołtarz Zwiastowania NMP (marmur) – 1899
  • Ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła – 1644
  • Ołtarz św. Urszuli – 1623
  • Ołtarz św. Marii Magdaleny – 1613
  • Ołtarz Świętej Rodziny (czarny marmur) – 1675
  • Ołtarz św. biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (stiuk) – konsekr. 1757
  • Ołtarz św. Maurycego – konsekr. 1785
  • Ołtarz św. Krzyża – pocz. XVII w.
  • Ołtarz Najświętszego Sakramentu – 1898
  • Ołtarz Ofiary – 1971

Ołtarz główny[edytuj | edytuj kod]

25-metrowy Ołtarz główny, 1623-40

Ołtarz główny, z 1623-24 ufundowany przez opata Leonarda II, tworzy sięgająca wysokości sklepień wielokondygnacyjna nawiązująca do form architektonicznych nastawa w stylu wczesnego baroku. Podzielony jest na pięć osi, z szerszą środkową, zwieńczony jest trzema ozdobnymi szczytami. Zdobi ją bogata dekoracja rzeźbiarska i malarska z obrazami pędzla Hermana Hana; Koronacją Marii (z 1623) i Wizją świętego Bernarda. W dolnej strefie znajdują się repozytoria na relikwie. W osiach bocznych nisze w których umieszczono rzeźby. Dekorację rzeźbiarską tworzą figury apostołów i patronów cystersów oraz liczne aniołki. Ponad Koronacją Marii w okrągłym kartuszu umieszczone zostało imię Boże w formie hebrajskiego tetragramu JHWH. Na szczytach figury Chrystusa Zmartwychwstałego w asyście aniołów z narzędziami Męki Pańskiej.

Malarstwo ołtarzowe[edytuj | edytuj kod]

Ołtarz Mariacki (1619) z obrazami Hermana Hana

W ołtarzach zachowały się cenne dzieła malarstwa głównych przedstawicieli baroku gdańskiego i pomorskiego:

  • Hansa KriegaPrzybycie Świętej Urszuli do Kolonii, Śmierć św. Urszuli
  • Hermana Hana i jego uczniów (powstałe w latach 1613-25) – Święta Trójca, Pokłon pasterzy, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, Śmierć Marii Magdaleny, Święta Jadwiga Śląska, Święta Rodzina, Św. Elżbieta opatrująca chorego, Siedem Sakramentów (Fons Vitae), Uczta u Leviego
  • Bartłomieja StroblaŚcięcie Świętego Jakuba, Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem, Św. Jakub Starszy jako zwycięzca Maurów w bitwie pod Clavijo
  • Andrzeja Stecha z ok. 1670 – Powołanie Macieja na apostoła, Chrystus nad jeziorem Genezaret, Męczeństwo Świętego Andrzeja, Chrzest dworzanina etiopskiego, Wyznanie wiary Świętego Maurycego, Ukrzyżowanie, Droga do Emaus, Chrystus w koronie królewskiej, Męczeństwo Legii Tebańskiej
  • Samuela BuchwaldaEkstaza św. Bernarda, Św. Benedykt spisujący regułę
  • Jana Peterhacke – Ostatnia Wieczerza

Stalle[edytuj | edytuj kod]

Późnogotyckie stalle w południowej nawie bocznej

W katedrze zachował się zespół późnogotyckich stalli z bogatą dekoracją snycerską – maswerkową, ornamentalną, roślinną i figuralną. Wykonane zostały w XV w. Zespół późnogotycki tworzą dwie pary stalli chórowych, tron celebransa, stalla przeora i stalla opacka. W korpusie nawowym znajdują się stalle manierystyczne z XVII wieku.

Pozostałe dzieła[edytuj | edytuj kod]

Barokowa ambona (Mateusz Scholler, 1682)
Ambona podstawa - Samson rozdzierający paszczę lwa

Przy filarze w narożniku nawy głównej i transeptu (od strony południowej) znajduje się barokowa ambona, której podstawa przedstawiająca Samsona rozdzierającego paszczę lwa (będącego herbem rodowym Błędzkich) została w 1682 roku ufundowana przez rodzinę Błędzkich herbu Samson-Watta (ambona jest dziełem snycerza gniewskiego Mateusza Schollera). Dalej, na emporze organowej w południowym ramieniu transeptu, umieszczono monumentalny prospekt organowy z 1678-70, również dzieło Schollera. Instrument jest dziełem gdańskiego organomistrza Jana Jerzego Wulffa. W tej części świątyni znajdują się ponadto: epitafium wojewody Jana Kosa (+1622) oraz obrazy m.in. portrety książąt Sambora I i Mszczuja II oraz Darowanie Pogódek Cystersom przez Sambora II pędzla Andrzeja Stecha.

Dzwony[edytuj | edytuj kod]

W sygnaturce znajdują się 4 zabytkowe dzwony[5]:

Imię: Waga: Ton: Odlewnia:
1. „Ignacy” ok. 580 kg gis' Ioh Gotter Anthony-Gedan, 1751
2. (bezimienny) ok. 350 kg h' H.P. Liebold-Gnadenfeld, 1861
3. „Maryja, Jan Chrzciciel” ok. 190 kg cis" Michael Wittwerck-Gedani, 1717
4. (bezimienny) ok. 150 kg e" Nieznana

Dawne zabudowania klasztorne[edytuj | edytuj kod]

Północne skrzydło krużganków klasztoru
Gotyckie malowidła ścienne w krużganku północnym (pocz. XV w.)

Przylegający od strony południowej zespół zabudowań klasztornych jest zintegrowany krużgankiem otaczającym czworoboczny wirydarz. Skrzydło wschodnie krużganków (najstarsze) nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, pozostałe sklepieniem gwiaździstym. Zachowały się częściowo wsporniki kamienne i ceramiczne o motywach roślinnych i figuralnych. Z gotyckiego malarstwa ściennego zachowały się malowidło w południowym ramieniu krużganków przedstawiające Grupę Ukrzyżowania z postaciami proroków Izajasza i Jeremiasza oraz opata i mnicha, w niższej strefie scena Obmycia nóg apostołów, datowana na XIV wiek, przemalowana w XIX wieku, w latach 90. XX wieku konserwowana. W krużgankach zachowały się manierystyczne ławy z ozdobnymi zapleckami z 1609 r. W górnej strefie ścian zawieszono ostrołukowe obrazy, z których 17 jest dziełami Andrzeja Stecha i jego warsztatu, powstałe w latach 1689-96.

Do skrzydła wschodniego przylega kapitularz nakryty gotyckim sklepieniem wspartym na trzech filarach. Sklepienie to charakteryzuje się gwiaździstym układem w części środkowej, w skrajnych zastosowano układ trójdzielny. Kapitularz poprzedza sień, którą zdobią portal oraz wsporniki sklepienne z maskami. Na osi portalu sieni w obrębie kapitularza, na wprost wejścia do refektarza, znajduje się gotyckie lawatorium (za czasów cystersów pomieszczenie ze studnią) na planie sześcioboku, zrekonstruowane w 1899 r. na odkrytych fundamentach, które po odbudowie służyło przez jakiś czas jako kaplica pogrzebowa. Obok kapitularza mieści się wolno stojący XIII-wieczny budynek oratorium. Zabudowania wielokrotnie przebudowywano w XIX wieku na potrzeby Collegium Marianum utworzonego w 1836, które było jedyną w zaborze pruskim polską szkołą średnią. Obecnie w budynkach klasztornych mieści się m.in. Wyższe Seminarium Duchowne.

Malowidła w krużgankach[edytuj | edytuj kod]

  • Krużganek północny
    • Wskrzeszenie Łazarza
    • Święci Paweł i Barnaba w Listrze
    • Nawrócenie Szawła
    • Bogacz i Łazarz
    • Niewiasta chananejska prosi o wskrzeszenie córki
    • Wypędzenie przekupniów ze świątyni
  • Krużganek wschodni
    • Zaślubiny Chrystusa z Kościołem
    • Wizja apokaliptyczna: otwarcie księgi
    • Alegoria Eucharystii
    • Grosz czynszowy
    • Gody w Kanie
    • Cudowne rozmnożenie chleba
    • Kazanie Chrystusa
    • Ścięcie Jana Chrzciciela
  • Krużganek południowy
    • Wniebowzięcie i koronacja Matki Boskiej – malarz nieznany
    • Alegoria przemijania (Pochód śmierci)
    • Męczenicy na arenie
    • Oślepienie króla Sedecjusza przez Nabuchodonozora
    • Uczynki Miłosierdzia
      • Obadiasz gości prześladowanych proroków (Pragnących napoić) – malarz nieznany
      • Gościnność Abrahama (Głodnych nakarmić) – malarz nieznany
      • Lot gości aniołów (Podróżnych w dom przyjąć) – malarz nieznany
      • Dobre uczynki Hioba (Nagich przyodziać) – malarz nieznany

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2010-05-06].
  2. dla porównania: ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie ma 13 m wysokości
  3. a b Ewa Łużyniecka, Kilka uwag na temat rekonstrukcji rysunkowych w badaniach architektonicznych, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2017, s.25
  4. Niektóre źródła podają błędnie liczbę 28.
  5. Dzwony bazyliki katedralnej w Pelplinie. [dostęp 2022-08-06].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]