Chełmża – Wikipedia, wolna encyklopedia

Chełmża
miasto i gmina
Ilustracja
Rynek (2012)
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Powiat

toruński

Aglomeracja

bydgosko-toruńska

Prawa miejskie

1251

Burmistrz

Jerzy Tadeusz Czerwiński

Powierzchnia

7,84 km²

Wysokość

91 m n.p.m.

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


13 827[1]
1764 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

87-140

Tablice rejestracyjne

CTR

Położenie na mapie powiatu toruńskiego
Mapa konturowa powiatu toruńskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmża”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmża”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Chełmża”
Ziemia53°11′12″N 18°36′13″E/53,186667 18,603611
TERC (TERYT)

0415011

SIMC

0983126

Urząd miejski
ul. Gen. Hallera 2
87-140 Chełmża
Strona internetowa
BIP

Chełmża (pol. do 1251 r. Łoza, niem. Culmsee, Kulmsee) – miasto w Polsce położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim, na zachodnim brzegu Jeziora Chełmżyńskiego. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Chełmża liczyła 13 827 mieszkańców[1].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Pod względem historycznym Chełmża leży w ziemi chełmińskiej[2].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na Pojezierzu Chełmińskim[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Starożytność[edytuj | edytuj kod]

Ślady pobytu człowieka w okolicy dzisiejszej Chełmży sięgają epoki kamiennej (mezolitu i neolitu), z której zachowało się wiele zabytków archeologicznych, np. kamienne siekiery. W dobie kultury łużyckiej nastąpił rozwój osadnictwa w najbliższej bliskości miasta, o czym świadczy obecność pozostałości osady z tego okresu w miejscowości Grodno[4].

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza średniowieczna wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi, ks. Stanisława Kujota:

[...] „Powyżej dowiedliśmy, że już przed wystawieniem przywileju dla Chełmna i Torunia porozumieli się Krzyżacy z Christianem o zamianę dziesięcin biskupich z ziemi chełmińskiej na daninę zbożową. Nadto przyznali Krzyżacy biskupowi 600 włók ziemi, które mu pod Łozą, czyli późniejszą Chełmżą, w Wąbrzeźnie, Bobrowie i nad Drwęcą, w późniejszem Mszanie – in Loża . .. et in Wambrez et in Boberow et super Drivanciam – wymierzyli. Może już Chrystian założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego, Heidenrych osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi, albowiem r. 1248 mówi o miarach zboża, które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają – que ecclesie Culmseensi solvuntur –. Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee, przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą. Obok nowej nazwy pierwotna poszła prędko w zapomnienie, choć jeszcze r. 1246 mistrz w. tylko Łozę – Loża – znał. Lud okoliczny przerobił nazwę Culmsee na Chełmżę...[...][5]

Znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został w 1222 r. podarowany przez Konrada I mazowieckiego biskupowi misyjnemu Prus, Chrystianowi. W 1243 wolą Wilhelma z Modeny – legata Papieża dla Bornholmu, Gotlandii, i środkowo-wschodniego wybrzeża Bałtyku, podzielona została diecezja Prus i utworzona została diecezja chełmińska, której siedzibą stała się Chełmża. W mieście powstała pierwsza z katedr, wybudowanych na ziemiach administrowanych przez Krzyżaków. Pierwszym biskupem został Heidenreich (1246–1263).

Makieta średniowiecznej Chełmży

Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 roku, kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego, uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee. Nie jest wykluczone, że podobna osada istniała jeszcze przed 1251 rokiem na tzw. surowym korzeniu[6], w miejscu, którego środek oznacza dzisiaj kościół św. Mikołaja, świadczy o tym sformułowanie „quondam castrum” (łac. niegdyś gród) w dokumencie fundacyjnym katedry z 1251 roku, dotyczące istniejącego wcześniej w tym miejscu kościoła parafialnego[4]. W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny, będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej. Wcześniej powstała fara chełmżyńska.

Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich, mających miejsce w roku 1268 i 1277. W 1286 r. miasto i katedra zostały zniszczone przez Prusów.

Po zniszczeniach w wyniku najazdów pruskich i litewskich katedra została odbudowana, a prace przy niej trwały do około 1359 roku. W tym czasie korpus przyjął formę hali z masywem zachodnim, w którym – podobnie jak w Chełmnie – zrealizowano tylko jedną wieżę od północy, nadając jej wyjątkowo monumentalną formę[7].

Po przegranej przez wojska zakonu krzyżackiego bitwie pod Grunwaldem biskup chełmiński Arnold Stapil złożył w Chełmży królowi hołd Władysławowi Jagielle. W wyniku I pokoju toruńskiego Chełmża wróciła jednak ponownie pod panowanie krzyżackie. W 1422 wojska polskie ponownie zdobyły Chełmżę, powodując w mieście znaczne zniszczenia. W 1440 miasto stało się członkiem Związku Pruskiego. W wyniku II pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią Chełmża, jak i cała ziemia chełmińska przeszła pod panowanie polskie, stając się częścią tzw. Prus Królewskich. Odbudowa ze zniszczeń wojennych przebiegała powoli, głównie dzięki działaniom kapituły.

W pierwszej połowie XVI w. pojawili się w mieście zwolennicy reformacji, jednak dzięki zdecydowanej postawie biskupów chełmińskich, będących właścicielami Chełmży, miasto pozostało katolickie. Pod wpływem reformacji likwidacji uległ jednak konwent franciszkanów. W 1531 wielki pożar zniszczył zabudowania miasta. Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej, będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych. Nie znalazło dobrych warunków rozwoju, żyjąc w cieniu większych miast – Torunia i Chełmna, było też niszczone przez pożary i wojny (przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626–1629 i 1655–1660). W drugiej połowie XVI w. Chełmża liczyła ok. 850 mieszkańców, a przed 1776 r. populacja miasta spadła do zaledwie ok. 520 osób.

W 1625 r. nastąpił powrót zakonników i położenie kamienia węgielnego pod klasztor franciszkanów. W 1621 i 1627 miasto odwiedzili Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem. Wielokrotne przemarsze wojsk w czasie wojen szwedzkich 1626–1629 i 1655–1660 spowodowały upadek miasta, którego podstawą egzystencji stało się w XVIII wieku rolnictwo i browarnictwo. W czasie wojny sukcesyjnej w latach 1733–1735 oraz wojny siedmioletniej w latach 1756–1763 przez Chełmżę przechodziły armie saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Miary nieszczęść dopełniła wielka epidemia dżumy 1708–1710 oraz pożar, który strawił niemal całe miasto w 1762 r.

Okres od 1772 do 1920[edytuj | edytuj kod]

Po I rozbiorze Polski, 15 września 1772 Chełmża znalazła się w Królestwie Prus. Miasto zamieszkiwało wówczas 600 mieszkańców. Władze pruskie rozpoczęły zasiedlanie obszarów Prus przez ludność niemiecką, w większości wyznania protestanckiego. Pod koniec XVIII w. w Chełmży protestanci stanowili 24% ogółu ludności. W 1781 siedziba biskupów chełmińskich została przeniesiona z Lubawy do Chełmży. W tym czasie nastąpiła ponowna kasata klasztoru franciszkanów[8].

W latach 1807-1815 Chełmża znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1824 stolica diecezji chełmińskiej została przeniesiona z Chełmży do Pelplina. W 1866 powstało Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe. W 1879 powołano sąd rejonowy w Chełmży. W tym czasie powstały również 2 banki i kolejna szkoła. W 1882 rozpoczęto budowę wielkiej cukrowni (największej w ówczesnej Europie)[8], czemu towarzyszyła budowa węzła kolejowego, w którym zbiegły się linie z Torunia, Malborka, Bydgoszczy i Kowalewa Pomorskiego.

Od 22 października 1906 r. do 5 kwietnia 1907 r. w miejscowej szkole elementarnej dla dziewcząt odbył się strajk dzieci przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim. Z uczestników strajku znane są nazwiska następujących dzieci: Jarzemska, Krüger, Krasińskie, Stefańska, Świechowicz, Suchomska, Czerwińska, Kosińska, Depczyńska, K. Wróblewska. W tym samym czasie, tj. od 22 października, ale nieco krócej, bo do 13 marca następnego roku, miał miejsce strajk w szkole męskiej, w którym wzięli udział następujący uczniowie: J. Cyrankowski, F. Krzyżaniak, A. Makowski, J. Mapka, J. Strybicki, J. Włodarski. Oba strajki były elementem znacznie większej akcji biernego oporu wobec pruskich władz szkolnych, która na przełomie 1906 i 1907 r. objęła ponad 460 (!) szkół w prowincji Prusy Zachodnie, czyli przedrozbiorowe Pomorze Gdańskie, Powiśle, ziemię chełmińską i ziemię lubawską oraz część Krajny. Inspiracją dla strajków pomorskich były wcześniejsze działania dzieci w prowincji wielkopolskiej, ze słynnym strajkiem we Wrześni (1901) na czele[9].

Okres od 1920 do 1945[edytuj | edytuj kod]

W wyniku postanowień traktatu wersalskiego Chełmża znalazła się w granicach Polski, w województwie pomorskim ze stolicą w Toruniu. Znaczna część ludności niemieckiej (około 2000 osób), korzystając z prawa opcji, wyjechała do Niemiec. Kryzys ekonomiczny, który ogarnął świat w 1929 r., dotknął również Chełmżę; powiększyła się skala ubóstwa, wzrosła liczba bezrobotnych, a płace pracowników najemnych uległy obniżeniu[2].

W pierwszych dniach września 1939 opuszczone przez władze lokalne miasto bez zamierzonego pierwotnie przez część obywateli oporu zostało zajęte przez Niemców. Poza działaniami o charakterze eksterminacyjnym (mordy na inteligencji, wysiedlenia, wywozy do pracy przymusowej) okupant prowadził akcję wpisywania na niemiecką listę narodowościową, zaliczając większość polskich mieszkańców miasta do III i IV grupy. Aby zwiększyć „skuteczność” w zapisach ludności (wymuszana współpraca) zaczął stosować terror.

26 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez jednostki 70 armii II Frontu Ukraińskiego. Podczas walk zginęło 374 żołnierzy radzieckich[10].

Po 1945[edytuj | edytuj kod]

Bazylika konkatedralna św. Trójcy z prowizoryczną wieżą w 1969 roku.
Odbudowa wieży kościoła pokatedralnego (wówczas kolegiaty) podjęta w 1969 roku.

Bezpośrednio po wojnie na podstawie powierzchownego oskarżenia o kolaborację, albo i bez takich podstaw 600 mieszkańców Chełmży zostało wywiezionych na Syberię. Większość osób z tej grupy nie powróciła do swoich domów[11].

Dzięki zdecydowanej postawie tymczasowych władz miasta nie nastąpiło zdemontowanie i wywiezienie maszyn z cukrowni, stanowiącej główny zakład przemysłowy miasta, w 1952 rozbudowanej w kombinat cukrowniczy[12].

Po II wojnie światowej miasto ponownie znalazło się granicach województwa pomorskiego (tym razem ze stolicą w Bydgoszczy), a od 1950 – województwa bydgoskiego.

W 1950 roku piorun uderzył we wieżę katedry, która zaczęła płonąć i runęła na dach kościoła. Po pożarze wieżę prowizorycznie zabezpieczono przed deszczem. Taka prowizorka trwała do 1969r.

22 lipca 1951 roku odsłonięto na Placu Wolności pomnik żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego w formie figur dwóch żołnierzy polskiego i radzieckiego (wysokości ok. 7 m.) stojących na cokole (został usunięty w 1993 roku)[13].

W 1975 miasto znalazło się w granicach woj. toruńskiego, a w 1999 – kujawsko-pomorskiego.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

  • Układ urbanistyczny Starego Miasta
  • Kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra) – jeden z najważniejszych kościołów ziemi chełmińskiej, budowany etapami od 1251 do XIV w.
  • Kościół pw. św. Mikołaja – gotycki, z końca XIII w., odbudowany po zniszczeniu w 1422 roku. W latach 1850–58 przebudowany na kościół ewangelicki przez dodanie transeptu, podwyższenie wieży i dobudowanie kruchty
  • Brama kamienna (zwana także Bramą Wodną) – wybudowana w XIV wieku stanowi pozostałość po dawnych murach miejskich
  • Ratusz – neogotycki, z początku XX w.
  • Wieża ciśnień – neogotycka wieża z elementami modernizmu i tzw. stylu rodzinnego
  • Cmentarz parafialny z kaplicami Kalksteinów i Zawiszów Czarnych
  • Gmach biblioteki im. Juliana Prejsa przy Rynku
  • Budynek szkoły podstawowej nr 2 – monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu
  • Budynek Zespołu Szkół Średnich
  • Budynek dworca kolejowego
  • Cukrownia „Chełmża”
  • Zespół zabytkowych kamienic, domów i willi z XIX–XX wieku:
    • Dom przy Rynku 9 – ciekawa konstrukcja więźby dachowej; bez użycia gwoździ, tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane[14]
    • Dom przy Rynku 4 – obecnie biblioteka
    • Kamienica R. Leibrandta z 1907 – eklektyczna, zdobiona fachwerkiem, pochodząca z 1907, znajduje się na skrzyżowaniu ul. Dworcowej i gen. Sikorskiego[14]
    • Zabudowa ulicy Dworcowej
    • Budynki przy ulicy Tumskiej
    • Domy kolejowe przy ul. Polnej
    • Dom przy ul. Szewskiej 8
    • Dom przy u. Sikorskiego 18 – na jego balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen. Józef Haller[14]
    • Budynek przy ul. Browarnej – właśc. browaru Laube[14]
    • Budynek przy ul. Sądowej
    • Mały dom buchaltera Neubara – wzniesiony przy ul. Bydgoskiej, pochodzący z 1908 r., choć w dość tradycyjnej formie, zdobiony delikatnym, secesyjnym ornamentem[14]
    • Dom Jana Czarlińskiego (właściciela Brąchnówka) – wzniesiony w 1911 r. przy ul. Dąbrowskiego[14]
    • Villa Nova – znajdująca się przy ul. Hallera 25, obecnie budynek Szkoły Muzycznej
    • Willa dyrektora rzeźni miejskiej Franciszka Górskiego – znajdująca się przy ul. Dąbrowskiego została przebudowana w 1911-1912 roku[14]
    • Willa weterynarza – ul. Dąbrowskiego[14]
    • Willa Ludwika Kotewicza – ul. Dąbrowskiego[14]
    • Willa Teofila Rochona – ul. Toruńska[14]
    • Willa Maxa Welde – ul. Toruńska[14]
    • Willa „Danuta” – przykład nowoczesnej w formie architektury okresu międzywojennego, zbudowany w 1934 roku. Budynek ten, sąsiadujący z „Concordią”, zbudował burmistrz Chełmży Bronisław Kurzętkowski na parceli wytyczonej na terenie parku miejskiego[14].

Zabytki nieistniejące[edytuj | edytuj kod]

Nieistniejąca Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

Struktura powierzchni[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 7,84 km²[15]. Miasto stanowi 0,64% powierzchni powiatu.

Według danych z 2002 r. Chełmża ma obszar 7,83 km², w tym[16]:

  • użytki rolne: 47%
  • użytki leśne: 1%

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 30 czerwca 2014 r. miasto miało 14 965 mieszkańców[17].

Dane z 31 grudnia 2022[1]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
jednostka osób % osób % osób %
populacja 13 827 100 7154 51,74 6673 48,26
gęstość zaludnienia
(mieszk./km²)
1763,6 912,5 851,1
  • Piramida wieku mieszkańców Chełmży w 2014 r.[18].


Oświata[edytuj | edytuj kod]

  • Zespół Szkół w Chełmży – liceum ogólnokształcące, technikum, branżowa szkoła I stopnia, szkoła policealna dla dorosłych
  • Zespół Szkół Specjalnych w Chełmży – szkoła podstawowa specjalna nr 4, branżowa szkoła I stopnia, szkoła przysposabiająca do pracy
  • Szkoła Muzyczna I stopnia w Chełmży – 6-letnia podstawowa – dz. dziecięcy, 4-letnia podstawowa – dz. młodzieżowy
  • Szkoła Podstawowa nr 2
  • Szkoła Podstawowa nr 3
  • Szkoła Podstawowa nr 5

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Coroczne imprezy organizowane w Chełmży:

  • Dni Chełmży (lipiec)
  • Rozpoczęcie sezonu turystycznego (czerwiec)
  • Chór mieszany „Święta Cecylia” – najstarszy tego typu chór w Polsce, założony w 1869 r. Uhonorowany w 1996 r. najwyższym papieskim odznaczeniem „Pro Ecclesia Et Pontifice”[19].
  • Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Preisa – gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:
    • Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
    • Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
    • Miejska Izba Muzealna
    • Chełmżyński Ośrodek Kultury
    • Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury
    • Klub muzyczny Cuma

Sport[edytuj | edytuj kod]

W Chełmży działa kilka klubów:

  • Klub Sportowy Legia Chełmża – prowadzi sekcję piłkarską
  • Klub Sportowo-Turystyczny „Włókniarz” – prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską
  • Stowarzyszenie Białe Żagle – stowarzyszenie pasjonatów żeglarstwa
  • Samurai Spirit Dojo Klub Sportów i Sztuk Walki – karate kyokushin
  • Uczniowski Klub Sportowy „Zak” (działa w ramach klubu KST)
  • Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie 1927
  • Klub Sportowy „Grom” – prowadzi sekcję bokserską
  • Modelarnia SM „Combat” – bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów, pojazdów i okrętów
  • Międzyszkolny Klub Sportowy „Chełmża” – sekcja karate-do shotokan (trener Janusz Mikołajczyk 3dan)
  • MKS Łozanie Chełmża – oficjalny klub szachowy przy Gimnazjum nr 1 w Chełmży
  • Koło wędkarskie
  • MKS Chełmża – oficjalny klub młodzieżowej piłki siatkowej
  • KS Chełmża – Klub seniorski piłki siatkowej
  • Sekcja sztuk walki na zasadach K1

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Kościół rzymskokatolicki[edytuj | edytuj kod]

Świadkowie Jehowy[edytuj | edytuj kod]

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

 Wykaz literatury uzupełniającej: Chełmża.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-05-08] (pol.).
  2. a b Historia Miasta | Chełmża Urząd Miasta [online], www.chelmza.pl [dostęp 2023-06-26].
  3. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-06-26] (pol.).
  4. a b Stanisław Kujot; Kto założył pierwsze parafie..., cz. 2, Toruń 1904, str. 67.
  5. Kujot Stanisław; Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej. Cz. 2, Toruń 1904, str. 42 [1]
  6. P. Birecki, Dzieje sztuki w Chełmży, s. 13-15
  7. Mroczko Teresa, Arszyński Marian, Architektura gotycka w Polsce, tom II, W-wa 1995, Inst. Sztuki PAN, s.98
  8. a b Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski, Wyd. II, PWN Warszawa 1994
  9. L. Burzyńska-Wentland, Strajki szkolne w Prusach Zachodnich w latach 1906−1907, Gdańsk 2009, s. 232.
  10. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945", Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 755
  11. Wojciech Michalak; „Wyzwolenia” Chełmży ciąg dalszy [w:] „Głos Chełmżyński” nr 3, 7 / 8, 2006
  12. Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 96
  13. Dominika Czarnecka "Pomniki Wdzięczności Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej" IPN 2015, ISBN 978-83-7629-777-4, str. 391
  14. a b c d e f g h i j k l Piotr Birecki: Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża 2001, s. 78.
  15. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
  16. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
  17. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2014 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2014-10-28.
  18. Chełmża w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  19. Chór św. Cecylia [online], Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy [dostęp 2023-06-05] (pol.).
  20. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-05].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa, Instytut Sztuki PAN 1995
  • Marian Dorawa „Katedra św. Trójcy w Chełmży”, TNT, Toruń 1975
  • Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. POLIMER Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6
  • Dzieje Chełmży, red. Mieczysław Wojciechowski, Chełmża, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury 1994 [2]
  • Przewodnik po zabytkach Chełmży i turystycznym szlaku zielonym, Wydano na zlecenie UM w Chełmży, BIS MEDIUM BYDGOSZCZ, Czerwiec 2001.
  • Piotr Birecki Dzieje sztuki w Chełmży, Wyd. Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa, Chełmża 2001 [3]
  • Chełmża. Miasto Ziemi Chełmińskiej, Wyd. Studio Plus, Bydgoszcz 2006
  • Chełmża ze starej fotografii, opis zdjęć Dariusz Meller, Leszek Pachoń, Wyd. Black Ball, Chełmża 1998
  • Tadeusz Muszyński, Chełmża na starej fotografii, Wyd. „Pagina”, Nakło nad Notecią 1996
  • Dariusz Poliński, Chełmża. Badania wykopaliskowe 1995-1996. Informator, Wyd. Journal, Bydgoszcz 1997
  • Biskup Marian, Labuda Gerard; Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Wydawnictwo Morskie Gdańsk, 1986
  • Dorawa Marian; Katedra św. Trójcy w Chełmży, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Warszawa – Poznań – Toruń 1975
  • Kola Andrzej; Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologiczne, Toruń 1991
  • Kujot Stanisław; (Ksiądz Pleban w Grzybnie, Poczta Unisław) kto założył parafie w dzisiejszej Diecezyi Chełmińskiej? (z mapą) część pierwsza i druga, nakładem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń – 1903 i 1904
  • Leciejewicz Lech; Gdzie zostały umieszczone pierwsze siedziby biskupie na Pomorzu Zeszyty Kulickie, zeszyt nr 2

Stara prasa[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]