Delegatura Rządu na Kraj – Wikipedia, wolna encyklopedia

Delegatura Rządu na Kraj – tajny naczelny organ władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, utworzony w 1940 r., składający się z departamentów. Na jej czele stał Delegat Rządu na Kraj, podporządkowany Rządowi RP na uchodźstwie, a od 1944 wicepremier w tym rządzie. Delegatura kierowała pracą pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego. Jej zadaniami były: utrzymanie ciągłości instytucji państwowych, zapewnienie normalnego funkcjonowania państwa, przygotowanie do przyjęcia kontroli nad krajem po zakończeniu wojny, rejestracja poczynań okupantów i dokumentacja zbrodni wojennych, ochrona i ratowanie zagrożonych dóbr kultury.

15 listopada 1942 Polityczny Komitet Porozumiewawczy zaakceptował statut Delegatury, opracowany przez Delegata Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza.

Struktura organizacyjna[edytuj | edytuj kod]

W strukturze Polskiego Państwa Podziemnego działały trzy Delegatury Rządu:

  • Delegatura Rządu na ziemie włączone do III Rzeszy (siedziba Poznań)
  • Delegatura Rządu na ziemie włączone do ZSRR (siedziba Wilno)
  • Delegatura Rządu na Generalne Gubernatorstwo (siedziba Warszawa, de facto była to główna Delegatura Rządu, do 1943 przejęła obowiązki pozostałych dwóch)

a także wydzielone jednostki, jak Komórka „Zachód”.

Biuro Delegata Rządu na Kraj składało się z następujących jednostek organizacyjnych:

  • Biuro Prezydialne – kompetencje Biura odpowiadały kompetencjom przedwojennego Prezydium Rady Ministrów. Składało się z:
    • Gabinet Delegata Rządu
    • Wydział Gospodarki Narodowej
    • Wydział Organizacji Administracji
    • Wydział Walki Cywilnej (miał de facto status odrębnego departamentu, zobacz Kierownictwo Walki Cywilnej)
    • Wydział Kontroli
  • Departament Spraw Wewnętrznych (kierownik: Leopold Rutkowski) – należał do najaktywniejszych w działalności bieżącej (wywiad polityczny, kierowanie aparatem terenowym, polityka, przygotowania do obsady władz, opracowanie aktów legislacyjnych do wydania po wyzwoleniu)
    • Wydział Bezpieczeństwa – czuwanie nad bezpieczeństwem Delegatury
    • Główny Inspektorat Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa – konspiracyjna policja, miała zapewnić Delegaturze objęcie władzy administracyjnej i policyjnej w terenie; w jej skład wchodziło wielu członków Granatowej Policji
    • Biuro Wschodnie – zajmowało się stosunkiem władz do Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, częściowo konkurowało z Biurem Narodowościowym. Jej organem była Rada Narodowościowa
  • Departament Prasy i Informacji (także Departament Informacji i Dokumentacji, kierownik Stanisław Kauzik) – wydawanie szeregu pism, biuletynów, ulotek, afiszów, książek; przygotowywanie sprawozdań dla Londynu, prace przyszłościowe (akty prawne)
  • Departament Oświaty i Kultury (kierownik Czesław Wycech)
  • Departament Pracy i Opieki Społecznej (kierownik Jan Stanisław Jankowski, później Stefan Mateja) – prowadził czynną działalność (dystrybucję subwencji, zasiłków itp.), jego budżet stanowił blisko 30% wydatków DR. Pomagano m.in. rodzinom ofiar terroru okupantów, przedstawicielom świata nauki i kultury. Równocześnie prowadzono prace planistyczne co do polityki społecznej w okresie powojennym
  • Departament Rolnictwa (kierownik Witold Maringe, później Zygmunt Załęski) – analiza sytuacji bieżącej i prace przyszłościowe (dyskutowano o reformie rolnej), a także organizacja aparatu aprowizacyjnego
  • Departament Skarbu (kierownik Roman Rybarski, później Czesław Klarner) – przygotowanie bieżącej dokumentacji kraju pod rządami okupanta (pod kątem polityki finansowej), prowadzono działania przyszłościowe (przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny)
  • Departament Przemysłu i Handlu (kierownik Bolesław Rutkowski) – praktyczne przygotowywanie się do przejęcia i uruchomienia najważniejszych obiektów przemysłowych w okresie powstania; przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny
  • Departament Poczt i Telegrafów – przygotowywanie się na okres powstania i powojenny
  • Departament Komunikacji (kierownik: inż. Stanisław Łaguna)
  • Departament Robót Publicznych i Odbudowy – przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny
  • Komitet Ekonomiczny
  • Krajowa Rada Odbudowy
  • Departament Sprawiedliwości (kierownik: Leon Nowodworski, później Feliks Zadrowski) – prowadził głównie prace przyszłościowe, przygotowywano pakiet ustaw mających przywrócić polskie sądownictwo, kontynuowano kodyfikację i unifikację polskiego prawa. Opracował Kodeks Moralności Obywatelskiej, który wraz z przepisami Kodeksu Karnego z 1932 r. stanowił podstawę odpowiedzialności przed organami podziemnego wymiaru sprawiedliwości
  • Sekcja (później Departament) Spraw Zagranicznych (kier. Roman Knoll)
  • Biuro Narodowościowe
  • Komitet Koordynacji Ustawodawczej
  • Centralna Komisja Badania i Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce
  • Komitet Administracyjny
  • Komitet Polityczny
  • Komórka pomocy dla jeńców angielskich
  • Departament Obrony Narodowej (lub Departament Spraw Wojskowych)

Delegatura miała również strukturę terenową. Dzieliła się na (na ziemiach włączonych do III Rzeszy):

  • Okręgowa Delegatura Rządu Ciechanów
  • Okręgowa Delegatura Rządu Łódź; część północno-zachodnia (powiaty: kutnowski, łęczycki, łódzki, sieradzki i wieluński)[1]
  • Okręgowa Delegatura Rządu Pomorze (Toruń)
  • Okręgowa Delegatura Rządu Poznań
  • Okręgowa Delegatura Rządu Śląsk

W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowały:

Na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej działały:

W marcu 1943 działacz Rady Pomocy Żydom „Żegota” Witold Bieńkowski ps. „Wencki” powołał Referat Żydowski Delegatury Rządu na Kraj.

Delegatura Rządu na Kraj została poważnie zagrożona w 1944 współpracą wywiadowczą NKWD i gestapo. 17 kwietnia 1944 specjalna grupa bojowa przy Sztabie Głównym Armii Ludowej, dowodzona przez ppłk. Jerzego Fonkowicza przeprowadziła we współpracy operacyjnej z gestapo akcję zdobycia archiwum Delegatury Rządu na Kraj przy ul. Poznańskiej 12 w Warszawie. W jej wyniku rozbiciu uległa newralgiczna sieć konspiracji Armii Krajowej, a AL uzyskała dane o przedwojennych agentach policji w szeregach ruchu komunistycznego[2].

Po powstaniu warszawskim państwo podziemne uległo rozpadowi. Zastępca Delegata na Kraj Adam Bień pisał: „Delegatura jako całość jest rozbita (...)Klęska powstania w pełni prawie zlikwidowała pracę wszystkich departamentów Delegatury”[3].

Organem prasowym Delegatury był miesięcznik Rzeczpospolita Polska.


Historia Polski
Kotwica

Ten artykuł jest częścią cyklu:
Polskie Państwo Podziemne

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b Jerzy Jędrzejewski, Łódzka Okręgowa Delegatura Rządu RP w latach 1942–1945; głównie na bazie nieopublikowanego maszynopisu wspomnień łódzkiego Delegata – Piotra Rychlika.
  2. Janusz Marszalec Zdobycie Archiwum Delegatury Rządu przez AL i gestapo Biuletyn IPN nr 3-4 2006, s. 27–34, wersja elektroniczna.
  3. Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1990, s. 106, ISBN 83-85066-09-8, OCLC 834533924.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]