Ernest Hemingway – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ernest Hemingway
Ilustracja
Ernest Hemingway (1939)
Data i miejsce urodzenia

21 lipca 1899
Oak Park

Data i miejsce śmierci

2 lipca 1961
Ketchum

Język

angielski

Dziedzina sztuki

powieść z kluczem, reportaż, opowiadanie

Ważne dzieła
Faksymile
Odznaczenia
Brązowa Gwiazda (Stany Zjednoczone) Srebrny Medal za Męstwo Wojskowe (Włochy, 1833–1946) Medal Zwycięstwa (międzyaliancki)
Nagrody
Nagroda Nobla w dziedzinie literatury
Nagroda Pulitzera

Ernest Miller Hemingway (ur. 21 lipca 1899 w Oak Park w Illinois, zm. 2 lipca 1961 w Ketchum w Idaho) – amerykański pisarz i dziennikarz. Jest autorem takich powieści jak Słońce też wschodzi, Pożegnanie z bronią, Komu bije dzwon oraz opowiadań Śniegi Kilimandżaro i Stary człowiek i morze. Często jest przedstawiany jako klasyczny przedstawiciel literatury amerykańskiej. Styl pisania Hemingwaya stał się znany jako „iceberg theory”. Miał cztery żony i troje dzieci. Jeden z najwybitniejszych pisarzy XX wieku[1][2].

Hemingway dorastał w Oak Park. Po skończeniu liceum pracował przez kilka miesięcy dla gazety „The Kansas City Star”. W 1918 roku w trakcie I wojny światowej został ciężko ranny i po odzyskaniu sił powrócił do domu. Jego doświadczenia wojenne stanowiły podstawę do napisania powieści Pożegnanie z bronią. W 1921 roku poślubił Hadley Richardson, po czym razem zamieszkali w Paryżu. Tam przebywał wśród innych pisarzy ze straconego pokolenia. Bazując na wcześniejszych przeżyciach ze święta Sanfermines w 1926 roku wydał powieść Słońce też wschodzi, która przyniosła mu światową sławę. W 1927 roku rozwiódł się z Hadley i ożenił się z Pauliną Pfeiffer.

W 1940 roku, po 13 latach małżeństwa, Hemingway i Paulina rozwiedli się. W tym samym roku autor poślubił Marthę Gellhorn i opublikował powieść Komu bije dzwon. Hemingway rozstał się z Marthą, kiedy poznał w Londynie Mary Welsh. Podczas II wojny światowej brał udział między innymi w wyzwoleniu Paryża i ofensywie w Ardenach.

W 1952 roku podczas pobytu na safari dwukrotnie przeżył wypadki lotnicze. Został laureatem Nagrody Pulitzera za opowiadanie Stary człowiek i morze w 1953 roku oraz Nagrody Nobla w dziedzinie literatury rok później.

Hemingway popełnił samobójstwo w swoim domu w Ketchum w 1961 roku.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo[edytuj | edytuj kod]

Hemingway, 1900
Rodzina Hemingway, od lewej: Marcelline, Sunny, Clarence, Grace, Ursula i Ernest, 1905

Ernest Miller Hemingway urodził się 21 lipca 1899 roku na przedmieściach Chicago w Oak Park w stanie Illinois[3]. Jego ojciec Clarence Edmonds Hemingway był z zawodu lekarzem, a matka Grace Hall-Hemingway muzykiem[4]. Później Hemingway przyznał, że nie lubił swojego imienia, ponieważ przypominało mu o postaci ze sztuki Bądźmy poważni na serio autorstwa Oscara Wilde’a[5]. Rodzina przeniosła się później do większego domu, w którym Grace miała własne studio, a Clarence biuro. Matka Hemingwaya często grała na koncertach w okolicy. Jej upór, żeby syn nauczył się grać na wiolonczeli stał się źródłem konfliktu między nimi, ale Hemingway później przyznał, że lekcje muzyki były przydatne w jego twórczości, co widać np. w „kontrapunktowej strukturze” powieści Komu bije dzwon[6]. Już jako dorosły, Hemingway twierdził, że nienawidził swojej matki, jednak biograf Michael S. Reynolds uważa, że odzwierciedlał jej entuzjazm i energiczność[7]. Rodzina posiadała dom letniskowy „Windermere”, gdzie jako czterolatek nauczył się od swojego ojca polowania, łowienia i obozowania w lasach i nad jeziorami północnego Michigan. Częste przebywanie na łonie natury zaszczepiło w nim pasję do spędzania czasu na świeżym powietrzu i życia w odległych lub odizolowanych miejscach[8].

W latach 1913–1917 Hemingway uczęszczał do Oak Park and River Forest High School. Miał dobre stopnie z języka angielskiego[9] i występował w orkiestrze szkolnej przez dwa lata ze swoją siostrą Marcelline[7]. Na pierwszym roku chodził na zajęcia dziennikarskie, prowadzone przez Fannie Biggs, które zostały zorganizowane w taki sposób jakby w klasie była prowadzona redakcja gazety. Najlepsi pisarze w klasie mogli przedkładać swoje artykuły do gazetki szkolnej „The Trapeze”. Prace Hemingwaya i Marcelline kilkukrotnie pojawiły się w gazetce. Pierwszy utwór Hemingwaya opublikowany w styczniu 1916 roku, traktował o występach lokalnej Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej[10]. Hemingway w dalszym ciągu edytował „The Trapeze” i „Tabula” (inna gazeta szkolna), gdzie naśladował styl pisania reporterów sportowych i używał pseudonimu „Ring Lardner Jr.” na cześć redaktora Ringa Lardnera z gazety „Chicago Tribune”. Po ukończeniu liceum rozpoczął pracę w gazecie „The Kansas City Star(inne języki)[11]. Spędził tam sześć miesięcy, a porady redakcyjne gazety (używaj krótkich zdań, stosuj krótkie pierwsze akapity, używaj energicznych słów, bądź pozytywny, a nie negatywny) zostały podstawą jego twórczości na całe życie[12].

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Hemingway w mundurze, Mediolan, 1918
Hemingway podczas rekonwalescencji, Mediolan, 1918

Na początku 1918 roku Hemingway stawił się na rekrutację Czerwonego Krzyża i został wpisany na listę kierowców ambulansów we Włoszech[13]. W maju przyleciał do Paryża, który był bombardowany przez niemiecką artylerię[14]. Przed końcem czerwca trafił na włoski front, gdzie prawdopodobnie poznał pisarza Johna Dos Passosa[15]. Pierwszego dnia pobytu w Mediolanie został wysłany do zniszczonej fabryki, w której razem z innymi sanitariuszami szukał ciał kobiet. To zdarzenie zostało przez niego później opisane w książce Śmierć po południu. Kilka dni później został przeniesiony do miasta Fossalta di Piave[16].

8 lipca podczas ostrzału moździerzowego został ciężko ranny[16]. Pomimo odniesionych ran Hemingway ciągle pomagał włoskim żołnierzom, za co odznaczono go włoskim srebrnym Medalem za Męstwo Wojskowe[17]. Doznał poważnych ran od odłamków w obu nogach, po czym przeszedł natychmiastową operację i spędził pięć dni w szpitalu polowym, zanim został przeniesiony na rekonwalescencję do szpitala Czerwonego Krzyża w Mediolanie[18]. Podczas sześciomiesięcznego pobytu w szpitalu, dzielił swój pokój z późniejszym ambasadorem i pisarzem Henrym Serrano Villardem[19]. Przebywając w szpitalu zakochał się w starszej od niego o siedem lat pielęgniarce Agnes von Kurowsky. Gdy Hemingway wyzdrowiał i powrócił do Stanów w styczniu 1919 roku, razem z Agnes postanowili jak najszybciej wziąć ślub. Jednakże w marcu Agnes oświadczyła listownie, że jest zaręczona z włoskim oficerem. Według biografa Jeffreya Meyersa Hemingway był zrozpaczony po odmowie Agnes i w każdym kolejnym związku to on pierwszy odchodził od żony, zanim zostałby ponownie porzucony[20]. Wydarzenia, których był świadkiem we Włoszech stały się podstawą do napisania powieści Pożegnanie z bronią.

Toronto i Chicago[edytuj | edytuj kod]

Hemingway wrócił do domu na początku 1919 roku[21]. We wrześniu wyjechał z kolegami z liceum na wycieczkę kempingową na Górny Półwysep w Michigan. Wyjazd stał się inspiracją do napisania opowiadania Rzeka dwóch serc, w którym to główny bohater Nick Adams wyjeżdża na prowincję, żeby odpocząć od wojny, w której brał udział[22]. Przyjaciel rodziny zaproponował mu pracę w Toronto i nie mając innego zajęcia, zaakceptował ją. Później w tym samym roku zaczął tam pracować jako wolny strzelec, redaktor i korespondent zagraniczny dla „Toronto Star Weekly”. Wrócił do Michigan w czerwcu[21], a następnie przeniósł się do Chicago we wrześniu 1920, gdzie zamieszkał z przyjaciółmi, a jednocześnie pisał artykuły dla „Toronto Star”. W Chicago pracował jako redaktor miesięcznika „Cooperative Commonwealth”, gdzie poznał powieściopisarza Sherwooda Andersona[23]. Hadley Richardson przybyła do Chicago, aby odwiedzić siostrę współlokatora Hemingwaya. Po kilku miesiącach znajomości zdecydowali się pobrać i wyjechać do Europy. Początkowo myśleli o Rzymie, jednak Anderson zasugerował im Paryż[24]. Hemingway i Hadley wzięli ślub 3 września 1921, a dwa miesiące później wyjechali do Paryża po tym, jak Hemingway dostał tam pracę jako reporter „Toronto Star”[25].

Paryż[edytuj | edytuj kod]

Ernest, Hadley i Bumby, Schruns, 1926
Od lewej: Hemingway, Harold Loeb, Lady Duff Twysden, Hadley Richardson, Donald Ogden Stewart (zasłonięty) i Pat Guthrie w kawiarni w Pampelunie, Hiszpania, lipiec 1925

W Paryżu Hemingway poznał takich autorów jak Gertrude Stein, James Joyce oraz Ezra Pound, którzy pomagali młodym pisarzom rozwijać karierę. Razem z Hadley zamieszkali w małym mieszkaniu w Dzielnicy Łacińskiej[24]. Stein, będąc jedną z ważniejszych autorek modernizmu w Paryżu[26], stała się mentorką Hemingwaya. Wprowadziła go do świata artystów i pisarzy emigracyjnych dzielnicy Montparnasse, których określała „straconym pokoleniem”. Termin ten Hemingway spopularyzował wraz z publikacją Słońce też wschodzi[27]. Hemingway jako znajomy Stein poznał wpływowych malarzy, takich jak Pablo Picasso, Joan Miró i Juan Gris[28]. Po pewnym czasie wycofał się spod jej wpływu i ich relacje zamieniły się w spór o podłożu literackim trwający przez dziesiątki lat[29]. Amerykański poeta Ezra Pound poznał Hemingwaya przez przypadek w sklepie z książkami Shakespeare and Company w 1922 roku. Pomiędzy pisarzami zawiązała się silna przyjaźń[28], w 1923 wyjechali razem do Włoch, a rok później mieszkali na tej samej ulicy[30].

Podczas pierwszych 20 miesięcy w Paryżu Hemingway napisał 88 artykułów dla gazety „Toronto Star[31]. Jego reportaże obejmowały wojnę grecko-turecką, w tym wielki pożar Smyrny, którego był naocznym świadkiem[18]. W tym samym czasie Hadley podróżująca do Genewy zgubiła na stacji Gare de Lyon walizkę ze szkicami Hemingwaya[32]. We wrześniu 1923 para wróciła do Toronto, gdzie 10 października na świat przyszedł ich pierwszy syn Jack Hemingway. W tym samym czasie wydano pierwszy zbiór opowiadań Hemingwaya Trzy opowiadania i dziesięć wierszy. Kilka miesięcy później wydano drugi zbiór in our time (małymi literami), który zawierał 6 winiet i 12 opowiadań napisanych poprzedniego lata w Hiszpanii. Pobyt w Toronto nudził Hemingwaya, ciągle tęsknił za Paryżem i chciał wrócić do życia pisarza, zamiast znowu być dziennikarzem[33].

Hemingway z Hadley i ich synem (nazywanym przez nich Bumbym) wrócili do Paryża w styczniu 1924 roku[33]. W tym okresie Hemingway i Ford Madox Ford razem redagowali miesięcznik literacki „The Transatlantic Review”, w którym pojawiały się prace takich poetów jak Ezra Pound, John Dos Passos, a także wczesne prace Hemingwaya np. Obóz indiański[34]. W 1925 roku w Stanach wydano zbiór opowiadań In Our Time (dużymi literami), w którym krytycy docenili jego świeży styl[35]. W tym samym roku jeszcze przed publikacją książki Hemingway poznał innego amerykańskiego pisarza F. Scotta Fitzgeralda. Kiedy Fitzgerald wydał w kwietniu powieść Wielki Gatsby, Hemingway przeczytał ją, wyraził się o niej pozytywnie i postanowił, że jego kolejna praca będzie powieścią[36].

Hemingway wraz z żoną po raz pierwszy odwiedzili festiwal San Fermin w Pampelunie w Hiszpanii w 1923 roku. Wtedy też Hemingwaya zafascynowały walki byków[37]. Para wróciła do Pampeluny kolejno w 1924 i 1925 roku; za trzecim razem przyjechali z grupą amerykańskich i brytyjskich ekspatriantów. Wśród nich byli: Bill Smith, Donald Ogden Stewart, Harold Loeb, niedawno rozwiedziona Lady Duff Twysden i jej narzeczony Pat Guthrie[38]. Kilka dni po zakończeniu fiesty, Hemingway rozpoczął prace nad szkicem w dniu swoich urodzin (21 lipca). Po ośmiu tygodniach przekształci się w jego pierwszą powieść Słońce też wschodzi[39]. Kilka miesięcy później w grudniu 1925 Hemingway i Hadley przenieśli się do Schruns w Austrii. aby spędzić tam zimę. Będąc na miejscu, pisarz pracował nad poprawkami swojego rękopisu. Paulina Pfeiffer dołączyła do nich w styczniu i wbrew opinii Hadley, poprosiła Hemingwaya, aby podpisał umowę z wydawnictwem Scribner’s. Pisarz wyjechał do Nowego Jorku na szybkie spotkanie z wydawcami, a po powrocie zatrzymał się w Paryżu, gdzie zaczął romansować z Pauliną. Następnie wrócił do Schruns, gdzie zakończył korekty w marcu[40]. Rękopis przybył w kwietniu do Nowym Jorku; ostatnie poprawki naniósł w Paryżu w sierpniu 1926, a Scribner’s opublikowało powieść w październiku[39][41].

Ernest i Paulina Hemingway, Paryż, 1927

Relacje pomiędzy Hemingwayem i Hadley pogorszyły się w trakcie, gdy on pracował nad książką Słońce też wschodzi[41]. Na wiosnę 1926 roku Hadley dowiedziała się o jego romansie z Pauliną Pfeiffer, która tego lipca przybyła z nimi do Pampeluny[42][43]. W dniu ich powrotu do Paryża Hadley poprosiła o separację; w listopadzie oficjalnie wniosła o rozwód. Podzielili swój dobytek, a dodatkowo Hadley przyjęła ofertę Hemingwaya otrzymania zysków pochodzących ze Słońce też wschodzi[44]. Para rozwiodła się w styczniu 1927, a Hemingway ożenił się z Pfeiffer w maju tego samego roku[45].

Pfeiffer, która pochodziła z bogatej katolickiej rodziny z Arkansas, przeniosła się do Paryża, aby pracować dla magazynu „Vogue”. Przed zawarciem małżeństwa, Hemingway przeszedł na katolicyzm[46]. Wspólnie spędzili miesiąc miodowy w Le Grau-du-Roi, gdzie zachorował na wąglika. W tym samym okresie pracował nad kolejnym zbiorem opowiadań[47], który został opublikowany w październiku 1927 roku pod tytułem Mężczyźni bez kobiet[48]. Pod koniec roku Paulina, która była w ciąży, chciała wrócić do Ameryki. Znajomy pisarz John Dos Passos polecił im miasto Key West i para opuściła Paryż w marcu 1928 roku. Wiosną tego samego roku, jeszcze przed powrotem do Stanów, Hemingway doznał poważnych obrażeń w ich paryskiej łazience, kiedy pociągnął za świetlik myśląc, że ciągnie za łańcuch toaletowy. Ten wypadek pozostawił u niego bliznę na czole, która była widoczna przez resztę jego życia. Kiedy Hemingway był pytany o blizny – unikał odpowiedzi[49]. Po wyjeździe z Paryża Hemingway już nigdy nie mieszkał w wielkim mieście[50].

Key West[edytuj | edytuj kod]

Dom Hemingwaya

Późną wiosną Hemingway i Paulina udali się do Kansas City, gdzie ich syn Patrick urodził się 28 czerwca 1928 roku. Paulina miała trudny poród, co zostało później opisane w powieści Pożegnanie z bronią[51]. Zimą, kiedy był z Bumbym w Nowym Jorku i miał wsiąść do pociągu na Florydę, dostał telegram mówiący o samobójstwie jego ojca[52]. Hemingway był załamany, chwilę po tym telegramie otrzymał list od ojca napisany jeszcze przed jego śmiercią, w którym ojciec napisał, żeby syn nie martwił się o pieniądze. Hemingway uświadomił sobie, jak musiała czuć się Hadley po samobójstwie jej własnego ojca w 1903 roku i całą sprawę skomentował słowami „pewnie czeka mnie to samo”[53].

Po powrocie do Key West w grudniu Hemingway pracował nad szkicem Pożegnania z bronią aż do wyjazdu do Francji w styczniu. Skończył nad nim prace w sierpniu, ale ciągle opóźniał korektę. Powieść została wydana w Nowym Jorku 27 września[54]. W Hiszpanii latem 1929 roku Hemingway pracował nad kolejną książką Śmierć po południu. Jego celem było napisać obszerny traktat o walkach byków, wyjaśniając takie pojęcia jak toreador czy korrida, dołączając glosariusz i załączniki, ponieważ wierzył, że walki byków są bardzo interesującym przeżyciem i dosłownie opisem życia i śmierci[55].

Ernest, Paulina, Bumby, Patrick i Gregory Hemingway ze złowionymi marlinami, Bimini, 1935

We wczesnych latach 30. Hemingway spędzał zimy w Key West i lata w Wyoming, gdzie polował na jelenie, łosie i niedźwiedzie grizzly[56]. Dołączył do niego John Dos Passos. W listopadzie 1930, po doprowadzeniu Dos Passosa do stacji kolejowej w Billings, Hemingway złamał rękę w wypadku samochodowym. Chirurg opatrzył poprzeczne złamanie spiralne i związał kość za pomocą ścięgna kangura[57]. Hemingway był hospitalizowany przez siedem tygodni, podczas których opiekowała się nim Paulina; przez kolejny rok odczuwał ból w ręce[58].

Jego trzeci syn Gregory Hancock Hemingway urodził się 12 listopada 1931 w Kansas[59]. Wujek Pauliny kupił im dom w Key West razem z powozownią, której drugie piętro zaadaptowano na pracownię Hemingwaya[60]. W 1933 Hemingway wraz z żoną udali się na safari we wschodniej Afryce. Najpierw odwiedzili Mombasę, Nairobi i Machakos w Kenii. Następnie udali się na safari w okolice jeziora Manyara oraz na zachód i południowy wschód od obecnego parku narodowego Tarangire. Ich przewodnikiem był Philip Hope Percival, który polował także z Theodore’em Rooseveltem w 1909 roku. W trakcie polowań Hemingway zachorował, przez co musiał być transportowany samolotem do Nairobi. To wydarzenie opisał później w opowiadaniu Śniegi Kilimandżaro. 10-tygodniowa podróż stała się źródłem dla książki Zielone wzgórza Afryki i opowiadań Śniegi Kilimandżaro i Krótkie szczęśliwe życie Franciszka Macombera[18]. W 1935 roku wydano Zielone wzgórza Afryki, ale powieść ta spotkała się ze średnim zainteresowaniem ze strony krytyków.

W 1934 Hemingway kupił łódź, którą nazwał „Pilar” i pływał nią po Karaibach[61]. Podczas podróży trafił do Bimini, gdzie zatrzymał się na kilka miesięcy[18] i pracował tam nad powieścią Mieć i nie mieć[62].

Hiszpańska wojna domowa[edytuj | edytuj kod]

Od lewej: holenderski reżyser Joris Ivens, Hemingway i niemiecki pisarz Ludwig Renn, Hiszpania, 1937

W 1937 Hemingway zdecydował się być korespondentem dla agencji North American Newspaper Alliance(inne języki). Jego zadaniem było relacjonowanie wydarzeń związanych z hiszpańską wojną domową. W marcu tego samego roku trafił do Hiszpanii razem z holenderskim reżyserem Jorisem Ivensem[63]. Ivens, pracujący nad filmem Ziemia hiszpańska, chciał, by Hemingway zastąpił Dos Passosa w roli scenarzysty. Dos Passos opuścił projekt po tym, jak jego znajomy José Robles został aresztowany, a później stracony. Dos Passosa rozgniewał oficjalny i sugestywny sposób, w jaki Hemingway przekazał mu informacje o losie jego przyjaciela. Zdarzenie to było źródłem konfliktu na tle politycznym pomiędzy pisarzami[64]. W Hiszpanii do Hemingwaya dołączyła amerykańska dziennikarka Martha Gellhorn, którą poznał rok wcześniej podczas świąt Bożego Narodzenia[63]. W 1937 roku, podczas gdy Madryt był bombardowany, Hemingway pracował nad swoim jedynym utworem dramatycznym pt. Piąta kolumna. Dzieło ukazało się w październiku 1938 w ramach antologii łączącej tę sztukę i niektóre z poprzednich opowiadań Hemingwaya. Książka spotkała się z mieszanym odbiorem krytyków literackich[65].

Kuba[edytuj | edytuj kod]

Hemingway i jego dwóch synów Patrick i Gregory, Finca Vigia, 1942

Wiosną 1939 roku Hemingway dopłynął na Kubę i wynajął pokój w hotelu na Hawanie[66]. Krótko później dołączyła do niego Martha, po czym zdecydowali się wynająć posiadłość Finca Vigía niedaleko Hawany[67]. Po okresie separacji Hemingway i Paulina rozwiedli się, a 21 listopada 1940 roku autor ożenił się z Marthą[68]. Podobnie do tego, co miało miejsce po rozwodzie z Hadley, Hemingway przeniósł swoją letnią rezydencję do Ketchum w stanie Idaho, a zimowy dom na Kubę. Gellhorn zainspirowała go do napisania jednej z jego najbardziej znanych powieści, Komu bije dzwon[69], którą rozpoczął w marcu 1939 roku i zakończył w lipcu 1940 roku. Została ona opublikowana w październiku 1940 roku[68]. W ciągu kilku miesięcy od premiery książka sprzedała się w liczbie ponad pół miliona egzemplarzy, a także została nominowana do nagrody Pulitzera[70].

W styczniu 1941 roku Martha została wysłana do Chin jako reporterka magazynu „Collier’s”. Razem z nią do Chin trafił Hemingway, który podobnie jak Martha pisał reportaże dla gazety „PM”[71]. Wrócili na Kubę przed dołączeniem Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej. Autorzy książki Spies: The Rise and Fall of the KGB in America sugerują, że jeszcze przed wyjazdem do Chin Hemingway został tajnym agentem służb KGB pod kryptonimem „Agent Argo”[72].

27 czerwca 1942 roku rząd Stanów Zjednoczonych wydał oświadczenie, w którym prosił wszystkie osoby posiadające łódź lub statek o zgłoszenie się na ochotnika do patrolowania wód przybrzeżnych Ameryki Północnej. Głównym celem było poszukiwanie niemieckich łodzi podwodnych[73]. W latach 1942–1944 na swojej łodzi Hemingway patrolował wody wzdłuż wybrzeża Kuby i w Zatoce Meksykańskiej[74].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Hemingway i Charles T. Lanham, Hürtgenwald, Niemcy, 1944

W okresie od maja 1944 do marca 1945 roku Hemingway przebywał w Europie. Kiedy po raz pierwszy przybył do Londynu, poznał tam korespondentkę czasopisma „Time” – Mary Welsh, w której się zauroczył. Martha została zmuszona do przepłynięcia przez Atlantyk na statku wypełnionym materiałami wybuchowymi, ponieważ Hemingway nie chciał jej pomóc w otrzymaniu legitymacji dla prasy uprawniającej do podróży samolotem. Później przybyła do Londynu, aby znaleźć Hemingwaya w szpitalu ze wstrząśnieniem mózgu doznanym w wypadku samochodowym. Nie patrząc na jego stan, oskarżyła go o bycie tyranem[75]. Hemingway ostatni raz widział Marthę w marcu 1945 roku, kiedy to przygotowywał się do powrotu na Kubę[76]. W międzyczasie podczas trzeciego spotkania z Mary Welsh poprosił ją, żeby wyszła za niego za mąż[75].

Hemingway był obecny podczas lądowania w Normandii, ale według biografa Meyersa, był uważany za ważną osobę i nie zezwolono mu na zejście na ląd[77]. Carlos Mellow opisał, że w pierwszym dniu desantu żaden z korespondentów nie mógł lądować i Hemingway musiał wrócić na pokład statku „Dorothea Dix(inne języki)[78]. W lipcu tego samego roku został przydzielony do 22. pułku piechoty dowodzonego przez pułkownika Charlesa T. Lanhama, a także stał się przywódcą małej grupy wiejskiej bojówki z Rambouillet pod Paryżem[79]. Będąc we Francji pojmał kilku Niemców[a][80][81]. Prowadzenie oddziału i jednoczesne bycie korespondentem wojennym jest niezgodne z konwencjami genewskimi, jednak po przesłuchaniu przez Inspektora Generalnego Hemingway został oczyszczony z zarzutów[82][83].

W dniu 25 sierpnia był obecny przy wyzwoleniu Paryża, choć wbrew legendzie, nie był pierwszym w mieście, ani nie wyzwolił hotelu Ritz(inne języki)[84]. W Paryżu już razem z Mary Welsh odwiedził znajomych – Sylvię Beach i Pabla Picassa, a także pogodził się z Gertrude Stein[85].

Później tego samego roku był świadkiem serii walk o las Hürtgen[84]. Podczas walk w lesie był bardzo źle oceniany przez walczących tam żołnierzy – zarzucano mu pozerstwo. Porucznik Jack Crawford z 12. pułku piechoty tak wspominał spotkanie z Hemingwayem: „Zobaczyłem siedzących przy stole [Ernesta] Hemingwaya i pułkownika Lanhama [dowódcę 22. pułku]. Lanham mnie znał i zaprosił na drinka. Byłem bardzo podniecony spotkaniem z Hemingwayem. Czytałem wszystkie jego książki. Ale kiedy zaczął mówić, okazał się dupkiem wołowym. Miałem wrażenie, że pieprzy bzdury i to właściwie nie jest jego wojna. Opowiadał plotki o ważnych figurach w Paryżu. Wkurzyłem się, mówiąc coś w tym stylu: «Jeżeli chce pan zobaczyć walkę, niech pan jedzie ze mną do Hürtgen». Lanham mnie upomniał: «Zapominacie się, poruczniku.» Odpowiedziałem: «Tak jest, sir!», a do Hemingwaya: «Pieprz się!».”[86]

17 grudnia 1944 roku w gorączce i złym stanie Hemingway samotnie dojechał do Luksemburga w celu relacji wydarzeń z bitwy, którą później nazwano ofensywą w Ardenach. Jak tylko tam dotarł, pułkownik Lanham przekazał go lekarzom, którzy zdiagnozowali u niego zapalenie płuc. Do czasu, gdy odzyskał siły minął tydzień i większość walk tej bitwy się skończyła[82].

W 1947 roku Hemingway otrzymał Brązową Gwiazdę za męstwo podczas II wojny światowej[87].

Afryka, nagrody[edytuj | edytuj kod]

Hemingway i Mary w Afryce przed wypadkami
Hemingway w Afryce, 1953

W 1946 roku poślubił Mary Welsh[87]. Rok wcześniej para miała wypadek samochodowy, w którym Hemingway ranił głowę i kolano, a Mary prawą kostkę. W 1947 roku Patrick Hemingway uległ wypadkowymi samochodowemu, po którym był ciężko chory[88]. Przez kilka lat autor cierpiał na depresję spowodowaną śmiercią bliskich mu osób: w 1939 zmarli William Butler Yeats i Ford Madox Ford, w 1940 Francis Scott Fitzgerald; w 1941 Sherwood Anderson i James Joyce; w 1946 Gertrude Stein i w kolejnym roku Max Perkins(inne języki) – długoletni przyjaciel pisarza[89]. W tym okresie cierpiał na cukrzycę, miewał bóle głowy, wysokie ciśnienie i problemy z nadwagą[18]. Później autor sam określił, że w latach 1942–1945 nie był aktywny zawodowo[90]. W styczniu 1946 powrócił do pisania. Do czerwca ukończył 800 stron powieści Rajski ogród[91]. Rozpoczął też prace nad trzyczęściową powieścią opisującą losy różnych ludzi z trzech perspektyw podczas II wojny światowej. Składały się na nią The Land, The Sea i The Air, które chciał wydać razem jako The Sea Book jednak oba projekty zostały przez niego zarzucone[90]. Ostatecznie „część morska” przekształciła się w powieść Wyspy na Golfsztromie oraz opowiadanie Stary człowiek i morze[92].

W 1948 roku Hemingway i Mary udali się do Europy zatrzymując się w Wenecji na kilka miesięcy. Podróż przez Atlantyk i z powrotem odbyli na polskim statku pasażerskim Jagiełło[93]. Podczas ich pobytu Hemingway zakochał się w 19-letniej Adrianie Ivancich. Ich platoniczna miłość była inspiracją do napisania książki Za rzekę, w cień drzew[94]. Powieść została wydana w 1950 roku i otrzymała negatywne recenzje[95]. W kolejnym roku wściekły na nieprzychylne recenzje w ciągu 8 tygodni napisał wstępną wersję opowiadania Stary człowiek i morze mówiąc, że jest to najlepsze co może stworzyć w swoim życiu[18]. Opowiadanie zostało dobrze przyjęte, a w 1953 roku autor został laureatem nagrody Pulitzera[96].

Hemingway na pokładzie Pilar, około 1950

W 1954 roku, będąc w Afryce, Hemingway uczestniczył w dwóch katastrofach lotniczych. W ramach świątecznego prezentu dla Mary wynajął lot samolotem nad Kongiem Belgijskim. W drodze powrotnej niedaleko wodospadu Murchisona samolot zahaczył o nieużywaną linię telegraficzną i musiał lądować awaryjnie. Hemingway odniósł obrażenia głowy, natomiast Mary miała złamane dwa żebra[97]. Następnego dnia para próbowała dostać się do placówki medycznej w mieście Entebbe. W tym celu wynajęli kolejny samolot, który zaczął się palić zaraz po tym, jak wzniósł się w powietrze[98]. Hemingway dostał wstrząśnienia mózgu i poparzeń rąk. W tym samym roku podczas pożaru buszu autor doznał poparzeń drugiego stopnia na nogach, torsie i lewej dłoni[99][100]. W październiku tego samego roku Hemingway otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Z powodu doznanych ran zdecydował, że nie poleci do Sztokholmu by odebrać nagrodę[101]. Zamiast tego wysłał swoje przemówienie opisujące życie pisarza.

W listopadzie, podczas pobytu w Paryżu, przypomniano mu o jego kufrze, którego nie zabrał z hotelu Ritz w 1928 roku. Kufer był wypełniony zapiskami i notatkami z jego wcześniejszych lat w Paryżu. Podekscytowany odkryciem, po powrocie na Kubę w 1957 roku, zaczął ponownie pracować nad swoim pamiętnikiem Ruchome święto[102]. Do 1959 roku zakończył okres intensywnej działalności: skończył Ruchome święto (które miało zostać wydane w następnym roku); To co prawdziwe o świcie liczyło 200 000 słów; dodał rozdziały do powieści Rajski ogród; pracował także nad Wyspy na Golfsztromie. Ostatnie trzy były przechowywane w sejfie w Hawanie, ponieważ skupił się na wykończeniu Ruchomego święta.

Posesja Finca Vigia stała się popularnym miejscem wśród turystów i złodziei[103], co zmusiło Hemingwaya do kupienia domu niedaleko Ketchum w stanie Idaho.

Idaho[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Hemingwaya, Sun Valley

Do końca lat 50. Hemingway nadal pracował nad materiałem, który został opublikowany pośmiertnie jako Ruchome święto[102]. Latem 1959 odwiedził Hiszpanię, gdzie studiował artykuły traktujące o walkach byków na zlecenie magazynu „Life[104]. Powrócił na Kubę w styczniu 1960 w celu dokończenia prac nad książką. Redakcja magazynu poprosiła tylko o 10 000 słów, ale rękopis okazał się znacznie większy. Po raz pierwszy w swoim życiu Hemingway nie był w stanie zorganizować swojego pisania i poprosił A. E. Hotchnera o pomoc. Hotchner przyjechał na Kubę i pomógł mu skrócić wersję dla „Life” do 40 000 słów, a wydawnictwo Scribner’s zgodziło się na opublikowanie pracy w pełnej wersji (The Dangerous Summer(inne języki)) zawierającą prawie 130 000 słów[105]. 25 lipca 1960 Hemingway i Mary ostatecznie opuścili Kubę[106]. Hemingway następnie poleciał sam do Hiszpanii, gdzie odbyła się sesja fotograficzna do okładki aktualnego numeru „Life”. W październiku opuścił Hiszpanię i poleciał do Nowego Jorku, gdzie nie chciał wyjść z mieszkania Mary twierdząc, że jest obserwowany[107].

W tym czasie Hemingway martwił się o pieniądze i swoje bezpieczeństwo[108]. Obawiał się o rozliczenia podatkowe i tego, że nigdy nie powróci na Kubę, aby zabrać rękopisy, które zostawił tam w banku. Uważał, że FBI aktywnie monitoruje jego ruchy w Ketchum[109]. FBI założyło mu teczkę w trakcie trwania II wojny światowej, kiedy to korzystał z łodzi „Pilar” w celu patrolowania wód przybrzeżnych Kuby w celu odkrycia niemieckich łodzi podwodnych. Ponadto J. Edgar Hoover miał agenta w Hawanie śledzącego Hemingwaya w latach 50. Trzy miesiące później w kwietniu 1961 w Ketchum o pierwszej w nocy w kuchni Mary zobaczyła Hemingwaya trzymającego strzelbę. Zadzwoniła do Saviersa, który po przyjechaniu opanował sytuację i przyjął go do szpitala w Sun Valley; stamtąd trafił do kliniki Mayo na kolejne zabiegi elektrowstrząsami[110]. Został zwolniony pod koniec czerwca i wrócił do domu w Ketchum 30 czerwca. Dwa dni później nad ranem 2 lipca 1961 Hemingway zastrzelił się ze swojej ulubionej strzelby[111]. Otworzył magazyn w piwnicy, w którym przechowywano jego broń, poszedł na górę do holu wejściowego i zastrzelił się z „dwulufowej strzelby, której używał tak często, że można ich relację nazwać przyjaźnią”[112].

Grób Ernesta Hemingwaya (2018)

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Hemingway, „obywatel świata”, choć spędził większą część życia poza granicami Stanów Zjednoczonych, patrzył na świat z perspektywy Amerykanina. W swojej twórczości poruszał różnorodną tematykę, zachowując w niej cechy typowe dla straconego pokolenia. Przejawiały się one w kompozycji jego utworów, zmianach linii narracyjnej lub w cechach charakteru bohaterów. Frederick Henry (Pożegnanie z bronią), Jake Barnes (Słońce też wschodzi), Henry Morgan (Mieć i nie mieć), Robert Jordan (Komu bije dzwon), a nawet Santiago (Stary człowiek i morze) są swego rodzaju pokonanymi zwycięzcami – pod ich męstwem i mocnym charakterem ukryte są ból i napięcie. W powieści Za rzekę, w cień drzew Hemingway otwarcie powrócił do tematyki pierwszej wojny światowej wraz z charakterystyczną dla tego okresu stylistyką i poetyką, opowiadając historię miłości Richarda Cantwella do włoskiej arystokratki Renaty.

Ostra i oszczędna w środki stylistyczne proza Hemingwaya kształtowała się na bazie jego umiejętności dziennikarskich. Jednocześnie mistrzowska i prosta podkreślała bogactwo jego świata wewnętrznego i zawsze opierała się o osobiste doświadczenia twórcy. Dla przykładu, ojczyste strony pisarza lub zawód jego ojca znalazły odzwierciedlenia w losach Nicka Adamsa (W naszych czasach), a udział autora w pierwszej wojnie światowej stał się podstawą do napisania nowel ze zbioru Mężczyźni bez kobiet oraz powieści Pożegnanie z bronią. Fakty biograficzne (praca w Czerwonym Krzyżu na froncie włosko-austriackim, pobyt w szpitalu wskutek ciężkich obrażeń, niespełniona miłość do sanitariuszki Agnes von Kurowsky) w prozie Hemingwaya są twórczo przekształcone w przejmujący obraz cierpienia i męstwa straconego pokolenia.

W powieści Słońce też wschodzi oraz pamiętniku Ruchome święto pisarz opisał Paryż lat dwudziestych jako tymczasowy azyl młodych Amerykanów, marnujących swoje życie w kawiarniach, podróżujących po świecie i znajdujących krótkie westchnienie w chwili obcowania z naturą (na przykład, scena łowienia pstrąga) czy podczas festynów (na przykład, hiszpańska fiesta). Takie podróżowanie bohaterów jest metaforą ich wewnętrznego niepokoju. Inną cechą postaci kreowanych przez Hemingwaya (jak i samego pisarza) jest pociąg do ekstremalnych wrażeń: śmiertelne ryzyko – na przykład, korrida (Słońce też wschodzi, Śmierć po południu, Niebezpieczne lato) czy safari (Zielone wzgórza Afryki, Krótkie szczęśliwe życie Franciszka Macombera, Śniegi Kilimandżaro). W tych utworach śmierć i okrutność stają się estetyczną sztuką walki i polowania.

Hemingway uczestniczył we współczesnych mu wydarzeniach historycznych, opiniował je w swoich utworach literackich i publicystycznych. W zbiorze opowiadań Zwycięzca nie otrzymuje nic, powieściach Mieć i nie mieć i Komu bije dzwon, dramacie Piąta kolumna i publicystyce okresu hiszpańskiego ukazał atmosferę tzw. gniewnej dekady (ang. angry decade, kryzysowe lata 30. XX wieku) i wojny domowej w Hiszpanii. Wydarzenia z lat 40. znalazły swoje odzwierciedlenie w powieści Wyspy na Golfsztromie i publicystyce okresu drugiej wojny światowej[113].

Dzieła[edytuj | edytuj kod]

Większość dzieł Hemingwaya przetłumaczył na język polski przyjaciel autora – Bronisław Zieliński. Zbiór nie opisuje nowszych wydań, które nie zawierają wcześniej nieopublikowanej twórczości.

Powieści[edytuj | edytuj kod]

Zbiory opowiadań[edytuj | edytuj kod]

Inne[edytuj | edytuj kod]

Filmowe adaptacje[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Hemingwaya, bar El Floridita, Hawana

Planetoida odkryta w 1978 roku przez radzieckiego astronoma Nikołaja Czernycha została nazwana (3656) Hemingway[114]. W 1993 roku miał premierę film Zapasy z Ernestem Hemingwayem o przyjaźni dwóch emerytowanych mężczyzn, Irlandczyka i Kubańczyka mieszkających w nadmorskim miasteczku na Florydzie. W filmie zagrali Robert Duvall, Richard Harris, Shirley MacLaine, Sandra Bullock i Piper Laurie[115]. Wiele restauracji zawiera w swojej nazwie „Hemingway”, a niektóre z barów mają w nazwie „Harry’s” (ukłon w stronę baru w Za rzekę, w cień drzew)[116]. Od 1977 roku prowadzony jest coroczny konkurs literacki International Imitation Hemingway Competition. Laureaci w nagrodę otrzymują wycieczkę do Włoch do baru „Harry’s”[117]. W Key West odbywa się coroczny konkurs na najlepszego sobowtóra Hemingwaya[118].

W 1965 roku Mary Hemingway utworzyła fundację Hemingwaya i w 1970 roku podarowała dokumenty męża bibliotece John F. Kennedy. W 1980 roku grupa badaczy Hemingwaya zebrała się, aby przeanalizować dokumenty, a następnie zawiązała stowarzyszenie[119].

W 2012 roku premierę miał biograficzny film w reżyserii Philipa Kaufmana, pt. Hemingway i Gellhorn, o jego związku z Marthą[120].

Wpływ na kulturę[edytuj | edytuj kod]

Hemingway poprzez swoją pierwszą powieść Słońce też wschodzi spopularyzował określenie stracone pokolenie, do którego sam należał. Ponadto powieść pomogła rozreklamować gonitwy byków podczas święta Sanfermines[121]. Główna bohaterka powieści stała się inspiracją dla młodych kobiet, które zaczęły ją naśladować ścinając włosy na krótko i nosząc pulowery[122]. Od 1947 roku jego prace są włączane do kanonu literatury pięknej[123].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Zależnie od źródeł od 1 do 6.
  2. The Fifth Column and the First Forty-Nine Stories zostało wydane w Polsce osobno jako sztuka Piąta kolumna i zbiór opowiadań 49 opowiadań.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Hemingway. encyklopedia.interia.pl [dostęp 2019-05-12].
  2. Ernest Hemingway. (ang.) editoreric.com [dostęp 2019-05-12].
  3. Oliver 1999 ↓, s. 140.
  4. Reynolds 2000 ↓, s. 17–18.
  5. Meyers 1985 ↓, s. 8.
  6. Meyers 1985 ↓, s. 3.
  7. a b Reynolds 2000 ↓, s. 19.
  8. Susan Beegel: A Historical Guide to Ernest Hemingway. 2000, s. 63–71.
  9. Mellow 1992 ↓, s. 21.
  10. Peter Griffin: Along with Youth: Hemingway, the Early Years. 1985, s. 25.
  11. Meyers 1985 ↓, s. 19–23.
  12. Star style and rules for writing. The Kansas City Star. [dostęp 2015-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-08)]. (ang.).
  13. Mellow 1992 ↓, s. 48–49.
  14. Meyers 1985 ↓, s. 27–31.
  15. Donald Pizer: The Hemingway: Dos Passos Relationship. 1986, s. 111–128.
  16. a b Mellow 1992 ↓, s. 57–60.
  17. Mellow 1992 ↓, s. 61.
  18. a b c d e f Megan Floyd Desnoyers: Ernest Hemingway: A Storyteller’s Legacy. John F. Kennedy Presidential Library. [dostęp 2015-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-25)]. (ang.).
  19. Meyers 1985 ↓, s. 34, 37–42.
  20. Meyers 1985 ↓, s. 37–42.
  21. a b Meyers 1985 ↓, s. 45–53.
  22. Mellow 1992 ↓, s. 101.
  23. Meyers 1985 ↓, s. 56–58.
  24. a b Baker 1972 ↓, s. 7.
  25. Meyers 1985 ↓, s. 60–62.
  26. Mellow 1991 ↓, s. 8.
  27. Mellow 1992 ↓, s. 308.
  28. a b Reynolds 2000 ↓, s. 28.
  29. Meyers 1985 ↓, s. 77–81.
  30. Meyers 1985 ↓, s. 70–74.
  31. Reynolds 2000 ↓, s. 24.
  32. Meyers 1985 ↓, s. 69–70.
  33. a b Baker 1972 ↓, s. 15–18.
  34. Meyers 1985 ↓, s. 126.
  35. Mellow 1992 ↓, s. 314.
  36. Baker 1972 ↓, s. 30–34.
  37. Meyers 1985 ↓, s. 117–118.
  38. James Nagel: Brett and the Other Women in The Sun Also Rises. 1996, s. 89.
  39. a b Meyers 1985 ↓, s. 189.
  40. Michael Reynolds: Hemingway: The Paris Years. 1989, s. vi–vii.
  41. a b Baker 1972 ↓, s. 44.
  42. Baker 1972 ↓, s. 43.
  43. Mellow 1992 ↓, s. 333.
  44. Mellow 1992 ↓, s. 338–340.
  45. Meyers 1985 ↓, s. 172.
  46. Meyers 1985 ↓, s. 173, 184.
  47. Mellow 1992 ↓, s. 348–353.
  48. Meyers 1985 ↓, s. 195.
  49. Daniel Robinson: The Hemingway Review. 2005, s. 87–93.
  50. Meyers 1985 ↓, s. 204.
  51. Meyers 1985 ↓, s. 208.
  52. Mellow 1992 ↓, s. 367.
  53. Meyers 1985 ↓, s. 210.
  54. Reynolds 2014 ↓, s. 52.
  55. Baker 1972 ↓, s. 144–145.
  56. Meyers 1985 ↓, s. 222.
  57. Reynolds 2014 ↓, s. 84.
  58. Reynolds 2000 ↓, s. 31.
  59. Reynolds 2014 ↓, s. 113.
  60. Meyers 1985 ↓, s. 222–227.
  61. Meyers 1985 ↓, s. 280.
  62. Meyers 1985 ↓, s. 292.
  63. a b Reynolds 2014 ↓, s. 794.
  64. Reynolds 2014 ↓, s. 333.
  65. Reynolds 2014 ↓, s. 359–360.
  66. Reynolds 2014 ↓, s. 364.
  67. Reynolds 2014 ↓, s. 386.
  68. a b Reynolds 2014 ↓, s. 797.
  69. Meyers 1985 ↓, s. 334.
  70. Meyers 1985 ↓, s. 334–338.
  71. Reynolds 2014 ↓, s. 403.
  72. John Earl Haynes, Harvey Klehr, Alexander Vassiliev: Spies: The Rise and Fall of the KGB in America. Yale University Press, 2009-05-26. ISBN 978-0-3001-2390-6.
  73. Reynolds 2014 ↓, s. 431.
  74. Reynolds 2014 ↓, s. 798–799.
  75. a b Kert 1983 ↓, s. 393–398.
  76. Meyers 1985 ↓, s. 416.
  77. Meyers 1985 ↓, s. 400.
  78. Mellow 1992 ↓, s. 533.
  79. Meyers 1985 ↓, s. 398–405.
  80. Reynolds 2014 ↓, s. 485.
  81. A. Beevor, A. Cooper, Paryż wyzwolony, Znak Horyzont, 2015, s. 63.
  82. a b Kenneth Lynn: Hemingway. Harvard UP, 1987, s. 518–519.
  83. Arthur Waldhorn: A reader’s guide to Ernest Hemingway. Syracuse University Press, 2002, s. 17. ISBN 978-0815629504.
  84. a b Meyers 1985 ↓, s. 408–411.
  85. Mellow 1992 ↓, s. 535–540.
  86. Gerald Astor, Krwawy Las. Bitwa o Huertgen wrzesień 1944 – styczeń 1945, 2005.
  87. a b Reynolds 2014 ↓, s. 800.
  88. Meyers 1985 ↓, s. 420–421.
  89. Mellow 1992 ↓, s. 548–550.
  90. a b Mellow 1992 ↓, s. 552.
  91. Meyers 1985 ↓, s. 436.
  92. Reynolds 2014 ↓, s. 636.
  93. Gdyńskie transatlantyki – część 3 i uzupełnienie – Gdańsk Strefa Prestiżu, „Gdańsk Strefa Prestiżu”, 8 lipca 2018 [dostęp 2018-11-27] (pol.).
  94. Reynolds 2014 ↓, s. 610.
  95. Meyers 1985 ↓, s. 440–452.
  96. Reynolds 2014 ↓, s. 668.
  97. Reynolds 2014 ↓, s. 681.
  98. Reynolds 2014 ↓, s. 682.
  99. Reynolds 2014 ↓, s. 685.
  100. Meyers 1985 ↓, s. 505–507.
  101. Meyers 1985 ↓, s. 509.
  102. a b Meyers 1985 ↓, s. 533.
  103. Reynolds 2014 ↓, s. 666.
  104. Meyers 1985 ↓, s. 520.
  105. Reynolds 2014 ↓, s. 767.
  106. Reynolds 2014 ↓, s. 768.
  107. Reynolds 2014 ↓, s. 771.
  108. Meyers 1985 ↓, s. 542–544.
  109. Meyers 1985 ↓, s. 543.
  110. Meyers 1985 ↓, s. 551.
  111. Reynolds 2014 ↓, s. 785.
  112. Mellow 1992 ↓, s. 604.
  113. Е.В. Староверова, Хемингуэй. Биография и творчество, w: Е.В. Староверова, Американская литература, Санкт-Петербург 2005. ISBN 5-8053-0435-X.
  114. Lutz D. Schmadel: Dictionary of Minor Planet Names. Nowy Jork: Springer Verlag, 2003, s. 307. ISBN 3-540-00238-3.
  115. Oliver 1999 ↓, s. 360.
  116. Oliver 1999 ↓, s. 142.
  117. Jack Smith. Wanted: One Really Good Page of Really Bad Hemingway. „Los Angeles Times”. (ang.). 
  118. Alison Flood: Top Papa: the Ernest Hemingway lookalike contest for 'heavy-set men with a full beard’. The Guardian, 2015-07-22. [dostęp 2015-11-07]. (ang.).
  119. Linda Patterson Miller: From the African Book to Under Kilimanjaro. 2006, s. 78–80.
  120. Hemingway i Gellhorn w bazie filmweb. [dostęp 2017-09-02]. (pol.).
  121. Man gored to death filming bull run in Spain on mobile phone. The Guardian, 2015-08-10. [dostęp 2015-11-07]. (ang.).
  122. James Nagel: Brett and the Other Women in The Sun Also Rises. 1996, s. 87.
  123. Reynolds 2014 ↓, s. 546.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]