Gary Cooper – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gary Cooper

Imię i nazwisko	Frank James Cooper
Data i miejsce urodzenia	7 maja 1901 Helena
Data i miejsce śmierci	13 maja 1961 Los Angeles
Zawód	aktor
Współmałżonek	Veronica Cooper (1933–1961)
Lata aktywności	1925–1961
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Gary Cooper, właśc. Frank James Cooper (ur. 7 maja 1901 w Helenie, zm. 13 maja 1961 w Los Angeles) – amerykański aktor filmowy. Wielka gwiazda amerykańskiego kina od zmierzchu filmu niemego po koniec „Złotej Ery Hollywood”. Znany z naturalnej, wiarygodnej i powściągliwej gry aktorskiej. Jego życiorys zawodowy obejmował role w większości głównych gatunków filmowych. Postacie, których role grał w ciągu całej kariery zawodowej, przedstawiały idealnego amerykańskiego bohatera. Podczas 35 lat pracy wystąpił w 84 filmach w pierwszoplanowych rolach.

Karierę rozpoczął jako statysta i kaskader, niedługo później otrzymując role filmowe. Najpierw dał się poznać jako westernowy bohater kina niemego, w 1929 roku, po premierze jego pierwszego filmu dźwiękowego Wirgińczyk miał już status gwiazdy. Na początku lat 30. poszerzył swój wachlarz wizerunkowy o ostrożniejsze postacie w filmach przygodowych i dramatach, takich jak Pożegnanie z bronią (1932) i Bengali (1935). U szczytu kariery wcielał się w bohatera nowego typu – orędownika zwykłego obywatela, jak w: Panu z milionami (1936), Obywatelu Johnie Doe (1941), Sierżancie Yorku (1941), Dumie Jankesów (1942) i Komu bije dzwon (1943).

W latach powojennych grał postacie dojrzalsze, często pozostające w konflikcie z otoczeniem, jak w filmach The Fountainhead (1949) i W samo południe (1952). W swoich ostatnich filmach grał role niestosujących przemocy, szukających odkupienia bohaterów, jak w Przyjacielskiej perswazji (1956) i w Człowieku z Dzikiego Zachodu (1958).

Dwukrotny laureat Nagrody Akademii Filmowej (za role w filmach Sierżant York i W samo południe), zdobywca honorowego Oscara (1961) za całokształt twórczości. Znajdował się w czołowej dziesiątce najpopularniejszych ludzi filmu przez kolejne 23 lata, będąc również jedną z najlepiej zarabiających gwiazd przez 18 lat. American Film Institute uplasował Coopera na 11. miejscu listy 25 najlepszych aktorów amerykańskiej kinematografii.

W 1933 zawarł związek małżeński z Veroniką Balfe (1913–2000), z którą miał jedną córkę. Ich małżeństwo zostało zakłócone trzyletnią separacją spowodowaną romansem aktora z Patricią Neal.

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Frank James Cooper urodził się 7 maja 1901 przy 730 Eleventh Avenue w miejscowości Helena w stanie Montana^[1][a] jako dziecko angielskich imigrantów Alice (z domu Brazier, 1873–1967) i Charlesa Henry’ego Coopera (1865–1946)^[4]. Jego ojciec pochodził z Houghton Regis w Bedfordshire^[5] i został prawnikiem, ranczerem, a ostatecznie sędzią Sądu Najwyższego stanu Montana^[6]. Jego matka wyemigrowała z Gillingham w hrabstwie Kent i w Montanie zawarła z Charlesem związek małżeński^[7]. W 1906 roku Charles kupił 240-hektarowe ranczo Seven-Bar-Nine^[8][9], około 80 km na północ od Heleny^[10]. Frank i jego starszy brat Arthur spędzali tam wakacje, ucząc się jazdy konnej, polowania i rybołówstwa^[11][12]. W kwietniu 1908 roku, w wyniku przerwania zapory Hausera, woda częściowo zalała ziemię Cooperów, którym udało się na czas ewakuować z miejsca katastrofy^[13]. Frank uczęszczał do Central Grade School w Helena^[2].

Latem 1909 roku Alice, pragnąca, by jej synowie doświadczyli angielskiej edukacji, przeprowadziła się z nimi do Anglii. Chłopcy zostali zapisani do Dunstable Grammar School w Bedfordshire, gdzie Cooper uczył się od 1910 do 1912^[14][15][b]. Tam uczęszczał na lekcje łaciny i języka francuskiego oraz wziął kilka kursów historii Anglii^[16]. Mimo dostosowania się do dyscypliny angielskich szkół i przyswojenia niezbędnych umiejętności towarzyskich nigdy nie potrafił zaakceptować sztywnej struktury szkolnej i formalnych, białych kołnierzy, do których noszenia był zmuszany^[17]. Ochrzczony został 3 grudnia 1911 w kościele Wszystkich Świętych w Houghton Regis^[18][19]. W sierpniu 1912 chłopcy wraz z matką wrócili do Stanów Zjednoczonych, a Cooper wznowił naukę w Johnson Grammar School w Helena^[2].

W wieku 15 lat uczestniczył w wypadku samochodowym, w którym doznał urazu biodra. Na czas rehabilitacji udał się na ranczo Seven-Bar-Nine, gdzie na polecenie lekarza jeździł konno^[20]. Nieodpowiednia terapia pozostawiła u niego charakterystyczny sztywny, chwiejny krok i lekko przekrzywiony styl jazdy^[21]. Po dwóch latach nauki w Helena High School porzucił szkołę i wrócił na rodzinne ranczo, by pomóc przy hodowli 500 sztuk bydła i pracować na pełny etat jako kowboj^[21]. W 1919 dzięki zaangażowaniu jego ojca miał szansę ukończyć edukację na poziomie szkoły średniej w Gallatin County High School w Bozeman^[22][23]. Ida Davis, która była jego nauczycielką angielskiego, namówiła go, by skupił się na nauce, dołączył do szkolnego klubu dyskusyjnego i zaangażował się w sztukę dramatyczną^[23][24]. Rodzice Coopera później przyznali, że miała ona duży wkład w ukończenie szkoły przez ich syna. Sam Frank to potwierdzał, mówiąc, że „była kobietą częściowo odpowiedzialną za porzucenie przeze mnie pracy kowboja i pójście na uniwersytet”^[24].

W 1920, wciąż uczęszczając do szkoły średniej, zapisał się na trzy kursy z malarstwa i rysunku na Montana Agricultural College w Bozeman^[23]. Jego zainteresowanie tą tematyką miało swój początek w inspiracji dziełami Charlesa Mariona Russella i Frederika Remingtona^[25]. Cooper w szczególności podziwiał i badał obraz Lewis and Clark Meeting Indians at Ross' Hole (1910) pędzla Russella, wiszący w Kapitolu Stanu Montana w Helena^[25][26]. W 1922 zapisał się do Grinnell College w Iowa, aby kontynuować edukację malarską. Choć na większości przedmiotów wiodło mu się dobrze, nie został przyjęty do szkolnego klubu dramatycznego^[27]. Jego rysunki i akwarele były eksponowane w akademiku, a on sam został wybrany redaktorem uniwersyteckiego albumu absolwentów^[28]. W okresie wakacji 1922 i 1923 pracował jako przewodnik wycieczek i kierowca żółtych autokarów w Parku Narodowym Yellowstone^[29][30]. Pomimo obiecujących pierwszych 18 miesięcy na Grinnell College, w lutym 1924 nagle opuścił szkołę i przeniósł się na miesiąc do Chicago, gdzie szukał pracy związanej z malarstwem^[31]. Ostatecznie wrócił do Helena, gdzie tworzył i sprzedawał rysunki lokalnej gazecie „Independent”^[32].

Jesienią 1924 Charles Cooper opuścił stanowisko sędziego Sądu Najwyższego stanu Montana i przeniósł się z żoną do Los Angeles^[33], by zarządzać majątkiem dwóch krewnych^[34]. Na jego prośbę syn dołączył do rodziców w Kalifornii w Dniu Dziękczynienia 27 listopada 1924^[33]. Po kilku tygodniach, po podjęciu szeregu mało obiecujących zajęć, spotkał dwóch znajomych z Montany, Jima Galeena i Jima Callowaya^[35][36], statystów i kaskaderów w niskobudżetowych westernach dla małych studiów z Gower Street^[37]. Poznali go oni z innym kowbojem z Montany, mistrzem rodeo, jednym z najlepszych ujeżdżaczy byków, bulldoggerów i roperów na Zachodzie, Jayem „Slimem” Talbotem^[c]. Talbot zaprosił Coopera na spotkanie z kierownikiem obsady, który zaproponował mu pracę^[37][35]. Ponieważ przyszły aktor chciał zebrać pieniądze na pokrycie kosztów zaawansowanego kursu malarstwa, postanowił spróbować sił jako filmowy statysta za wynagrodzenie wynoszące 5 dolarów (ok. 77,4 USD w 2021^[d]) dziennie oraz jako kaskader za podwójną stawkę^[38] (ok. 155 USD w 2021^[d]).

Kariera[edytuj | edytuj kod]

Film niemy (1925–28)[edytuj | edytuj kod]

Karierę aktorską rozpoczął w 1925, współpracując przy niemych filmach The Thundering Herd i Wild Horse Mesa z Jackiem Holtem, Jeźdźcy purpurowego stepu i Szczęśliwa podkowa z Tomem Mixem oraz The Trail Rider z Buckiem Jonesem w roli głównej^[39]. Pracował dla kilku niewielkich studiów produkujących niskobudżetowe filmy, m.in. w Famous Players-Lasky i Fox Film Corporation^[40]. Chociaż jego umiejętności jeździeckie pozwoliły mu na spokojną pracę w westernach, to pracę kaskadera uważał za „trudną i okrutną”, co czasami skutkowało urazami koni i jeźdźców^[41]. Chcąc zrezygnować z ryzykownego zawodu kaskadera, liczył na otrzymanie roli aktorskiej. W tym celu pokrył koszty zdjęć próbnych i wynajął kierowniczkę obsady Nan Collins, by ta pracowała jako jego agentka^[42]. Wiedząc, że są inni aktorzy używający scenicznego nazwiska „Frank Cooper”, Collins zasugerowała zmianę pierwszego imienia Coopera na „Gary”, od jej rodzinnego miasta Gary w stanie Indiana^[43][44][45]. Cooperowi natychmiast spodobał się ten pomysł^[46][e].

Cooper znajdował również zatrudnienie w wielu filmach niebędących westernami. Był zamaskowanym Kozakiem w Orle (1925), rzymskim strażnikiem w Ben-Hurze (1925) i powodzianinem w The Johnstown Flood (1926)^[48]. Stopniowo otrzymywał coraz ważniejsze role, dzięki którym spędzał na ekranie więcej czasu, jak m.in. w Tricks (1925), gdzie wcielił się w filmowego antagonistę, oraz w krótkometrażowym Lightnin’ Wins (1926)^[49]. Jako aktor, którego nazwisko zaczęło figurować w obsadzie, Cooper zaczął przyciągać uwagę najważniejszych wytwórni filmowych^[50]. 1 czerwca 1926 podpisał kontrakt z Samuel Goldwyn Productions, który dał mu 50 dolarów (ok. 766 USD w 2021^[d]) tygodniowo^[51].

Pierwszą ważną rolę otrzymał w Rozpętanych żywiołach (1926), w których zagrał u boku Ronalda Colmana i Vilmy Bánky^[51]. W filmie zagrał młodego inżyniera Abe’a Lee, który pomaga rywalizującemu z nim amantowi ocalić kobietę, którą kocha, oraz jej miasto przed nieuchronną katastrofą przerwania tamy^[52]. Według biografa Jeffreya Meyersa doświadczenie Coopera w życiu wśród kowbojów w Montanie sprawiło, że jego gra była „odruchowo prawdziwa”^[53]. Film miał premierę 14 października 1926 i osiągnął sukces^[54]. Krytycy wyróżnili aktora jako „dynamiczną, nową osobowość” i przyszłą gwiazdę^[55][56]. Goldwyn pospiesznie chciał zaoferować nowy, długoterminowy kontrakt Cooperowi, ale ten przetrzymał studio, by ostatecznie otrzymać korzystniejszą umowę od Jesse’ego Lasky’ego z Paramount Pictures gwarantującą mu 175 dol. (ok. 2,68 tys. USD w 2021^[d]) tygodniowo^[55]. W 1927, z pomocą Clary Bow, której pozycja w Hollywood była silna, Cooper otrzymał ważne role w Dzieciach rozwodu (1927) i Skrzydłach (1927). Drugi z filmów zdobył nagrodę Akademii Filmowej za najlepszy film^[57]. Cooper w tym samym roku wystąpił w swoich pierwszych rolach głównych: w Arizona Bound (1927) i Nevadzie (1927); oba w reżyserii Johna Watersa^[58].

W 1928 wytwórnia Paramount połączyła Coopera z młodą Fay Wray, reklamując aktorów jako „wspaniałych, młodych kochanków”. Paraagrali razem w Legionie potępieńców i Duszach w rozterce^[59]. Ekranowa chemia między Cooperem i Wray jednak nie wzbudzała wielkiej ekscytacji wśród widowni^[59][60][61]. Z każdym kolejnym filmem Cooper doskonalił swoje umiejętności aktorskie, a jego popularność rosła, przede wszystkim wśród kinomanek^[61]. W tym okresie zarabiał 2750 dol. (ok. 43,5 tys. USD w 2021^[d]) za film^[62] i otrzymywał tysiące listów od fanów tygodniowo^[63]. Korzystając z jego rosnącej popularności, studio umieszczało go u boku lubianych aktorek, takich jak: Evelyn Brent w Beau Sabreur, Florence Vidor w Doomsday oraz Esther Ralston w Half a Bride^[64]. Tego roku zagrał też z Colleen Moore w Nieśmiertelnej miłości studia First National Pictures. Był to jego pierwszy film ze zsynchronizowaną muzyką i efektami dźwiękowymi^[64]. Obraz okazał się jednym z największych komercyjnych sukcesów 1928 roku^[64].

Gwiazda Hollywood (1929–35)[edytuj | edytuj kod]

Cooper uzyskał status gwiazdy w 1929 wraz z nakręceniem pierwszego filmu dźwiękowego Wirgińczyk w reżyserii Victora Fleminga, gdzie zagrał u boku Mary Brian i Waltera Hustona^[65]. Oparty na powieści Wirgińczyk Owena Wistera, był jednym z pierwszych filmów dźwiękowych definiującym kodeks honorowy westernu i pomógł ugruntować standardy tego gatunku filmowego, które przetrwały do dzisiaj^[66]. Według biografa Jeffreya Meyersa romantyczny wizerunek wysokiego, przystojnego i milczącego kowboja, który uosabia męską wolność, odwagę i honor w dużej mierze stworzył Cooper w tym filmie^[67]. W przeciwieństwie do niektórych aktorów kina niemego, którzy mieli problem z dostosowaniem się do filmu dźwiękowego, przejście Coopera, z jego „głębokim i wyrazistym” oraz „przyjemnie rozwlekłym” głosem idealnie pasującym do postaci, które przedstawiał, było naturalne^[68]. By spieniężyć rosnącą popularność aktora, w 1930 roku Paramount obsadziło go w kilku westernach i dramatach wojennych, takich jak Only the Brave, Oszust z Teksasu, Seven Days' Leave, A Man from Wyoming oraz The Spoilers^[69].

Jednym z ważniejszych występów we wczesnej karierze Coopera było jego przedstawienie posępnego legionisty w melodramacie Maroko (1930) Josefa von Sternberga^[70], z Marlene Dietrich w jej debiucie przed amerykańską widownią^[71]. Podczas produkcji von Sternberg skupiał całą swoją uwagę na Dietrich, a Coopera traktował z lekceważeniem^[71]. Napięcie urosło do takiego stopnia, że całe przedsięwzięcie stanęło na ostrzu noża, gdy von Sternberg zaczął wykrzykiwać w kierunku Coopera polecenia w języku niemieckim. Aktor o wzroście 191 cm zbliżył się do znacznie niższego reżysera (163 cm), chwycił go za kołnierz i powiedział: Jeśli zamierzasz pracować w tym kraju, lepiej kontynuuj w języku, którego tu używamy^[72][73]. Pomimo napięć na planie, to według Thorntona Delehanty’ego z „New York Evening Post” Cooper stworzył „jedną ze swoich najlepszych kreacji”^[74]. Paramount chciał zatrudnić Coopera i Dietrich do kolejnego filmu von Sternberga Zniesławiona, jednak aktor odrzucił propozycję, odmawiając ponownej współpracy z reżyserem^[75].

Do gatunku westernu wrócił w 1931 roku, gdy zagrał w ekranizacji powieści Zane’a Greya Fighting Caravans, u boku aktorki Lili Damity^[76]. Pojawił się też w kryminale Dashiella Hammetta Wielkomiejskie ulice, w którym przypadła mu rola człowieka z Zachodu wmieszanego w gangsterskie porachunki, gdy próbuje ocalić ukochaną^[77]. Rok zakończył udziałem w dwóch nieudanych produkcjach: I Take This Woman z Carole Lombard i Jego kobieta z Claudette Colbert^[78]. W tym okresie systematycznie pracował od 14 do 16 godzin dziennie, a niekiedy 23 godziny, pracując nad jednym filmem w ciągu dnia a nad drugim w nocy^[79]. Presja i żądania związane z produkcją dziesięciu filmów w dwa lata pozostawiły Coopera wyczerpanego i ze słabym zdrowiem, chorującym na anemię i żółtaczkę^[71][79]. W tym czasie stracił na wadze 14 kilogramów^[79][80] i czuł się samotny, odizolowany oraz przybity sławą i bogactwem^[81][82]. W maju 1931 opuścił Hollywood i popłynął do Algieru, a następnie do Włoch, gdzie żył przez kolejny rok^[81].

Zatrzymał się w Rzymie w Villa Madama należącej do hrabiny Dorothy di Frasso, która to uczyła go zasad poprawnego jedzenia, rozpoznawania dobrych win, jak czytać włoskie i francuskie karty dań oraz w jaki sposób udzielać się towarzysko wśród europejskiej arystokracji^[83]. Po oprowadzeniu aktora po włoskich muzeach i galeriach sztuki, towarzyszyła mu w dziesięciotygodniowym safari z polowaniem na grubą zwierzynę na zboczach góry Kenia w Afryce Wschodniej, podczas którego przypisano mu ponad 60 odstrzeleń zwierzyny, w tym dwóch lwów, nosorożca i rozmaitych antylop^[84][85]. Doświadczenie tego safari gruntownie wpłynęło na Coopera i pogłębiło jego miłość do dzikich obszarów^[86]. Po powrocie do Europy wraz z hrabiną wyruszyli w śródziemnomorski rejs po włoskiej i francuskiej Riwierze^[87]. Wypoczęty, odnowiony po rocznej emigracji i zdrowy Cooper wrócił do Hollywood w kwietniu 1932^[88] i wynegocjował nowy kontrakt z Paramount, na dwa filmy rocznie za wynagrodzenie w wysokości 4 tys. dolarów (ok. 79,6 tys. USD w 2021^[d]) na tydzień oraz możliwością akceptacji bądź odrzucenia reżysera i scenariusza^[89].

Po ukończeniu w 1932 Szatana zazdrości z Tallulah Bankhead, by wypełnić stary kontrakt^[90], Cooper pojawił się w Pożegnaniu z bronią, pierwszej adaptacji filmowej powieści Ernesta Hemingwaya^[91]. Na planie miał okazję współpracować z Helen Hayes^[92] oraz Adolphe’em Menjou. Rola kierowcy karetki pogotowia rannego we Włoszech, który zakochuje się w angielskiej pielęgniarce podczas I wojny światowej^[93], była jedną z jego najbardziej ambitnych i wymagających^[92]. Krytycy docenili jego emocjonalny występ^[94][95], a obraz był jedną z najbardziej udanych pod względem komercyjnym produkcji roku^[92]. Po nakręceniu Dziś żyjemy z Joan Crawford i Na fali wspomnień z Fay Wray w 1933 pojawił się w komedii Ernsta Lubitscha Sztuka życia, napisanej na podstawie popularnej sztuki Noëla Cowarda^[96][97]. Na planie zdjęciowym partnerowali mu Miriam Hopkins i Fredric March^[98], a sam film zebrał mieszane recenzje i nie spełnił oczekiwań finansowych^[99]. Gra Coopera – jako amerykańskiego artysty w Europie konkurującego ze swoim przyjacielem dramaturgiem o względy pięknej kobiety – została wyróżniona za uniwersalność^[100] i odkryła jego naturalne możliwości robienia lekkiej komedii^[101]. W sierpniu 1933 Cooper dokonał administracyjnej zmiany imienia na „Gary”^[102].

W 1934 został wypożyczony do studia MGM, by zagrać w dramacie o wojnie secesyjnej Szpieg nr 13 u boku Marion Davies. Film opowiadał o pięknej kobiecie-szpiegu z Unii, która zakochuje się w konfederackim żołnierzu^[103]. Pomimo twórczej reżyserii Ryszarda Bolesławskiego i rozrzutnych zdjęć George’a J. Folseya film nie poradził sobie w box office^[104]. Powróciwszy do Paramount Cooper zagrał w pierwszym z siedmiu filmów dla reżysera Henry’ego Hathawaya^[105], Now and Forever z Carole Lombard i Shirley Temple^[106]. Cooper zagrał w nim naciągacza, który stara się sprzedać córkę swoim krewnym, którzy ją wychowali, ale koniec końców zostaje przekonany do uroczej dziewczynki^[107]. Przejęty inteligencją i urokiem Temple, Cooper nawiązał z dziewczynką bliskie stosunki, zarówno na planie, jak i poza nim^[105][f]. Film był przebojem kasowym^[104].

W następnym roku Cooper został wypożyczony do studia Samuel Goldwyn Productions na czas produkcji romansu Noc weselna w reżyserii Kinga Vidora. Na planie partnerowała mu Anna Sten^[108], którą szykowano na bycie „drugą Garbo”^[109][110]. Cooper w filmie zagrał uzależnionego od alkoholu powieściopisarza, który ucieka na rodzinną farmę w Nowej Anglii, gdzie poznaje i zakochuje się w pięknej Polce z sąsiedztwa^[108]. Według biografa Larry’ego Swindella, Cooper zaprezentował zaskakujący asortyment i głębię^[111]. Chociaż obraz otrzymał głównie przychylne recenzje^[112], to wśród amerykańskiej publiczności nie cieszył się popularnością, która mogła poczuć się dotknięta przedstawionym na ekranie pozamałżeńskim romansem i jego tragicznym zakończeniem^[111]. W tym samym roku Cooper pojawił się w dwóch filmach Henry’ego Hathawaya: w melodramacie Peter Ibbetson z Ann Harding, o tytułowym mężczyźnie zakochującym się w kobiecie, która okazuje się jego dziecięcą miłością^[113], oraz w przygodowym Bengali o śmiałym oficerze brytyjskim i jego ludziach broniących twierdzy w Bengalu przed zbuntowanymi miejscowymi plemionami^[114]. Chociaż pierwszy z nich zyskał większe uznanie w Europie niż w Stanach Zjednoczonych, to drugi był nominowany do sześciu nagród Akademii Filmowej i był jednym z jego najpopularniejszych i najbardziej udanych filmów przygodowych^[115][116]. Hathaway miał wielki szacunek dla aktorskich umiejętności Coopera i nazywał go „najlepszym aktorem ze wszystkich”^[105].

Bohater zwykłego obywatela (1936–43)[edytuj | edytuj kod]

Od Pana z milionami po Pokonać strach[edytuj | edytuj kod]

1936 rok był punktem zwrotnym w karierze Coopera^[117]. Po zagraniu w komedii romantycznej Pokusa Franka Borzage’a dla studia Paramount – dając przy tym, zdaniem krytyków, pokaz wspaniałej gry aktorskiej^[117] – wrócił do Poverty Row, by dla wytwórni Columbia Pictures zagrać w Panu z milionami, screwball comedy Franka Capry. U jego boku zagrała Jean Arthur^[118]. W filmie Cooper wcielił się w Longfellowa Deedsa, łagodnego, prostodusznego pisarza kartek z życzeniami, który dziedziczy fortunę, kończy z sielankowym życiem w Vermont i jedzie do Nowego Jorku, gdzie musi stawić czoło zepsuciu i fałszowi^[119]. Współpracując z Cooperem, Capra oraz scenarzysta Robert Riskin mogli wykorzystać zakorzenionego w aktorze „typowego amerykańskiego bohatera”^[117] – symbol szczerości, odwagi i dobroci^{[120][121][122]} – by stworzyć nowego rodzaju „ludowego bohatera” dla zwykłego człowieka^[117][123].

Komentując wpływ Coopera na postać i film, Capra zauważył:

Zarówno Pokusa i Pan z milionami miały swoje premiery w kwietniu 1936. Obie produkcje były chwalone przez krytyków i okazały się kasowymi przebojami^[125]. Krytyk filmowy Frank Nugent z „The New York Times” o Cooperze napisał, że ten „udowodnił, że jest jednym z najlepszych aktorów komediowych w Hollywood”^[126]. Za grę w Panu z milionami Cooper otrzymał swoją pierwszą nominację do nagrody Akademii Filmowej dla najlepszego aktora^[127].

W 1936 pojawił się w dwóch innych produkcjach wytwórni Paramount. W przygodowym Żółtym skarbie Lewisa Milestone’a u boku Madeleine Carroll wcielił się w amerykańskiego najemnika w Chinach, który pomaga chłopom ciemiężonym przez okrutnego watażkę^[128][129]. Film ze scenariuszem autorstwa amerykańskiego dramaturga Clifforda Odetsa zyskał uznanie krytyków i osiągnął komercyjny sukces^[128][130]. W Niezwyciężonym Billu Cecila B. DeMille’a – pierwszej z czterech współpracy aktora z tym reżyserem – Cooper wcielił się w Dzikiego Billa Hickoka w mocno sfabularyzowanej wersji o początkach Dzikiego Zachodu^[131]. Finansowo obraz wypadł jeszcze lepiej niż jego poprzednik, głównie dzięki Jean Arthur i jej wspaniałemu przedstawieniu Calamity Jane oraz ukazaniu Hickocka jako postaci enigmatycznej^[132]. Tego roku aktor po raz pierwszy uplasował się w pierwszej dziesiątce osobowości filmowych Motion Picture Herald i pozostał w niej na kolejne 23 lata^[133].

Pod koniec 1936 roku, gdy Paramount przygotowywało nowy kontrakt dla Coopera, który miał mu gwarantować 8 tys. dolarów (ok. 132 tys. USD w 2022^[g]) na tydzień^[134], aktor podpisał umowę z Samuel Goldwyn na sześć filmów w ciągu sześciu lat, z minimalnym wynagrodzeniem 150 tys. dolarów (ok. 2,48 mln USD w 2022^[g]) za obraz^[135]. Paramount wniosło pozew przeciwko Samuel Goldwyn i Cooperowi. Decyzją sądu nowy kontrakt aktora z Goldwyn dawał aktorowi wystarczająco dużo wolnego czasu, by ten mógł również wypełnić umowę z Paramount^[136]. Cooper kontynuował współpracę z oboma studiami, a w 1939 Departament Skarbu ogłosił, że Cooper z zarobkami 482 819 dolarów (ok. 7,95 mln USD w 2022^[g], po uwzględnieniu inflacji) był najlepiej zarabiającym aktorem w kraju^{[135][137][138]}.

W przeciwieństwie do jego dokonań w poprzednim roku, w 1937 pojawił się tylko w jednej produkcji – przygodowym Kapitanie Taylorze Henry’ego Hathawaya^[139]. Była to porażka zarówno pod względem finansowym, jak i w oczach krytyków^[140]. Cooper nazwał obraz swoim „prawie filmem”, mówiąc że był „prawie pasjonujący, prawie interesujący i prawie dobry”^[140]. W 1938 pojawił się w biograficznym Marco Polo Archiego Mayo^[141]. Trapiony problemami z produkcją i słabym scenariuszem film wykazał stratę w wysokości 700 tys. dolarów (ok. 11,4 mln USD w 2022^[g]), stając się wówczas największą porażką finansową studia Goldwyn^[142]. W tym okresie Cooper odrzucił kilka ważnych ról^[143], wśród których była rola Rhetta Butlera w Przeminęło z wiatrem^[144]. Aktor był pierwszym wyborem producenta Davida O. Selznicka^[144]. Selznick kilkakrotnie próbował przekonać Coopera, ale ten miał wątpliwości co do projektu i nie czuł się odpowiednim do tej roli^[145][133]. Jak później przyznawał: To była jedna z najlepszych ról zaoferowanych w Hollywood. (…) Ale ja odmówiłem. Nie uważałem siebie za wystarczająco stylowego, a później, gdy zobaczyłem Clarka Gable’a grającego tę rolę doprowadzając ją do perfekcji, wiedziałem że miałem rację^[133][h]

Powróciwszy do Paramount, Cooper znów zaczął występować w spokojniejszym gatunku filmowym, grając u boku Claudette Colbert w romantycznej komedii Ósma żona Sinobrodego Ernsta Lubitscha^[148][149]. Cooper wcielił się w filmie w zamożnego amerykańskiego przedsiębiorcę we Francji, który zakochuje się w córce zubożałego arystokraty i przekonuje ją, by została jego ósmą żoną^[150]. Pomimo pomysłowego scenariusza pióra Charlesa Bracketta i Billy’ego Wildera oraz solidnej gry ze strony Coopera i Colbert^[149] amerykańska widownia nie potrafiła zaakceptować Coopera w roli próżnego kobieciarza^[151]. Ostatecznie film został dobrze przyjęty tylko w Europie^[151]. Jesienią 1938 Cooper pojawił się z Merle Oberon w komedii romantycznej H.C. Pottera Kowboj i dama o łagodnej natury poganiaczu bydła, który zakochuje się w zamożnej córce polityka sądząc, że jest biedną, pracowitą pokojówką^[152]. Wysiłki trzech reżyserów i kilku wybitnych scenarzystów nie dały zamierzonego efektu^[153]. Chociaż obraz poradził sobie lepiej niż jego poprzednik, to okazał się czwartą z kolei finansową porażką Coopera na amerykańskim rynku^[154].

W kolejnych dwóch latach Cooper był bardziej wnikliwy przy akceptowaniu ról i nakręcił cztery udane, zrealizowane na dużą skalę filmy przygodowe i kowbojskie^[154]. W przygodowym Braterstwie krwi Williama A. Wellmana zagrał jednego z trzech śmiałych angielskich braci, którzy dołączają do Legii Cudzoziemskiej na Saharze, by walczyć z tamtejszymi plemionami^[155]. Filmowany w tych samych lokalizacjach pustyni Mojave, co pierwowzór z 1926 roku^[154][156], Beau Geste zapewnił Cooperowi wspaniałe plany filmowe, egzotyczną scenerię, żywą akcję i rolę dopasowaną do jego osoby^[157]. Był to ostatni film w jego kontrakcie z Paramount^[157]. W Pokonać strach Henry’ego Hathawaya wcielił się w lekarza wojskowego towarzyszącego niewielkiej grupie oficerów amerykańskiej armii w Filipinach, by pomóc chrześcijańskim Filipińczykom bronić się przed muzułmańskimi radykałami^[158]. Krytycy dobrze ocenili grę Coopera, a Graham Greene przyznał, że aktor „nigdy nie zagrał lepiej”^[159].

Od Człowieka z Zachodu po Komu bije dzwon[edytuj | edytuj kod]

Do westernu Cooper powrócił przy okazji realizacji Człowieka z Zachodu Williama Wylera z Walterem Brennanem i Doris Davenport w obsadzie. Film opowiada o kowboju broniącym osadników przed Royem Beanem, skorumpowanym samozwańczym sędzią pokoju, znanym jako „prawo na zachód od Pecos”^[159][160]. Pracując nad scenariuszem, Niven Busch polegał na wiedzy Coopera o historii Dzikiego Zachodu^[161]. Obraz otrzymał pozytywne recenzje i spełnił oczekiwania finansowe^[162]. Krytycy przede wszystkim docenili grę dwóch aktorów pierwszoplanowych^[163]. W tym samym roku Cooper pojawił się w swoim pierwszym obrazie wyprodukowanym w całości w Technicolorze^[164] – Policji konnej Północnego Zachodu Cecila B. DeMille’a^[165][i]. W filmie Cooper wcielił się w Strażnika Teksasu ścigającego wyjętego spod prawa przywódcę rebelii północno-zachodniej aż do zachodniej Kanady, gdzie łączy siły z Kanadyjską Królewską Policją Konną^[167]. Produkcja nie była tak popularna jak poprzedni obraz Coopera^[168], a mimo to okazała się sukcesem kasowym, plasując się na 6. pozycji najbardziej dochodowych filmów 1940 roku^[162][169].

We wczesnych latach 40. wspiął się na szczyt swojej kariery aktorskiej^[170]. W stosunkowo krótkim czasie zagrał w pięciu popularnych, chwalonych przez krytyków filmach, w których zaprezentował kunszt aktorski^[170]. Gdy Frank Capra zaoferował mu pierwszoplanową rolę w Obywatelu Johnie Doe, jeszcze przed opracowaniem scenariusza przez Roberta Riskina, Cooper zaakceptował propozycję swojego przyjaciela, odpowiadając mu: W porządku Frank, nie potrzebuję scenariusza^[171]. Aktor wcielił się w Długiego Johna Willoughby’ego, życiowego pechowca, drugoligowego miotacza, wynajętego przez gazetę, by udawał człowieka, który zamierza popełnić samobójstwo w Boże Narodzenie w proteście przeciwko wszelkiej hipokryzji i korupcji w kraju^[172]. Uważany wówczas przez niektórych krytyków za największe dzieło Capry, Obywatel John Doe był odbierany jako „narodowe wydarzenie”^[173]. W ramach promocji filmu Cooper pojawił się na okładce poczytnego tygodnika „Time” 3 marca 1941^[174]. Howard Barnes w recenzji dla „New York Herald Tribune” określił występ Coopera jako wspaniały i całkowicie przekonywający i chwalił jego „absolutnie realistyczne aktorstwo, które realizuje z ogromną powagą”^[175][174]. Bosley Crowther z „The New York Times” pisał, że „Gary Cooper jest Johnem Doe w całej okazałości – nieśmiały, zdezorientowany, nieagresywny, ale też staje się istnym tygrysem, gdy zostaje rozbudzony”^[176].

W tym samym roku Cooper wystąpił również w dwóch filmach swojego dobrego przyjaciela, Howarda Hawksa^[177]. W biograficznym Sierżancie Yorku Cooper przedstawia bohatera wojennego Alvina Yorka^[178], jednego z najbardziej zasłużonych i udekorowanych żołnierzy amerykańskich I wojny światowej^[179]. Obraz pokazuje wczesne lata Yorka w Tennessee, jego nawrócenie i późniejszą pobożność, jego postawę jako osoby odmawiającej służby wojskowej ze względu na przekonania, a wreszcie jego heroiczny akt w bitwie o Las Argoński, za który został odznaczony Medalem Honoru^[178][180]. Cooper początkowo był zdenerwowany i niepewny wcielenia się w żyjącego bohatera, więc udał się do Tennessee, by odwiedzić Yorka w jego domu, gdzie dwóch spokojnych mężczyzn natychmiast nawiązało nić porozumienia i odkryło, że mają ze sobą wiele wspólnego^[181]. Zainspirowany Yorkiem, Cooper zaprezentował występ, który Howard Barnes z „New York Herald Tribune” nazwał „nadzwyczajnie przekonywającym i wszechstronnym” i takim, który Archer Winston z „New York Post” nazwał „jednym z jego najlepszych”^[182]. Po premierze filmu organizacja Veterans of Foreign Wars odznaczyła Coopera medalem za jego „ogromny wkład w promowanie patriotyzmu i wierności”^[183]. York podziwiał grę Coopera i pomógł Warner Bros. w promocji filmu^[184]. Sierżant York był najbardziej dochodową produkcją roku i otrzymał jedenaście nominacji do nagrody Akademii Filmowej^[183][185]. W przemowie po otrzymaniu swojej pierwszej statuetki dla najlepszego aktora od dobrego przyjaciela Jamesa Stewarta Cooper powiedział: „to sierżant Alvin York zdobył tę nagrodę. A niech to, jestem w tym biznesie szesnaście lat i czasami marzyłem, że mógłbym dostać jedną z nich. To wszystko co mogę powiedzieć… Śmieszne jest to, że w marzeniach zawsze dawałem lepszą przemowę”^[185].

1941 rok aktor zamknął produkcją wytwórni Goldwyn przy ponownej współpracy z Howardem Hawksem, tym razem przy komedii romantycznej Ognista kula u boku Barbary Stanwyck^[186]. Cooper wcielił się w nieśmiałego profesora lingwistyki kierującego zespołem siedmiu uczonych, których zadaniem jest napisanie encyklopedii. Podczas prowadzenia prac badawczych nad slangiem poznaje kokieteryjną tancerkę burleskową „Sugarpuss” O’Shea, która „zdmuchuje kurz” z ich statecznego życia wśród książek^[187]. Scenariusz Charlesa Bracketta i Billy’ego Wildera dał Cooperowi szansę na zaprezentowanie szerokiego wachlarza komediowych umiejętności^[187]. W recenzji dla „New York Herald Tribune” Howard Barnes napisał, że Cooper poradził sobie z rolą „umiejętnie i z podkreśleniem komiczności”, a jego występ był „absolutnie zachwycający”^[188]. Chociaż była to produkcja z niewielkim budżetem, Ognista kula znalazła się w czołówce najbardziej dochodowych filmów roku^[189] – jako czwarta kolejna Coopera, która zawitała do pierwszej dwudziestki pod tym względem^[189].

Jedyny film Coopera w 1942 był również jego ostatnim dla wytwórni Goldwyn^[190]. W obrazie biograficznym Sama Wooda Duma Jankesów odegrał gwiazdę baseballu Lou Gehriga, który ustanowił rekord New York Yankees, grając w 2130 kolejnych spotkaniach^[191][192]. Cooper był niechętny wcieleniu się w siedmiokrotnego uczestnika meczu gwiazd, który zmarł rok wcześniej na stwardnienie zanikowe boczne, obecnie potocznie nazywane chorobą Lou Gehriga^[193]. Poza wyzwaniem w postaci ukazania tak popularnej i uznanej w skali całego kraju osoby, Cooper niewiele wiedział o samym baseballu^[194] i nie był leworęczny jak Gehrig^[193]. Po odwiedzinach aktora przez wdowę po Gehrigu, która wyraziła pragnienie zagrania przez Coopera jej męża^[193], ten przyjął rolę, która obejmowała 20-letni okres życia Gehriga – jego wczesną miłość do baseballu, drogę do wielkości, kochające małżeństwo oraz jego walkę z chorobą, z punktem kulminacyjnym w postaci jego mowy pożegnalnej na Yankee Stadium 4 lipca 1939, przed 62-tysięczną widownią^[195]. Cooper szybko nauczył się ruchów na boisku do baseballu i rozwinął płynny, wiarygodny zamach^[196]. Kwestia ręczności została rozwiązana poprzez odwrócenie taśmy przy niektórych scenach z uderzeniami kijem^[197]. Film znalazł się w pierwszej dziesiątce produkcji z całego roku^[198] i otrzymał jedenaście nominacji do nagrody Akademii Filmowej, w tym za najlepszy film i dla najlepszego aktora pierwszoplanowego (trzecia dla Coopera)^[199].

Niedługo po opublikowaniu powieści Komu bije dzwon Ernesta Hemingwaya Paramount zakupiło prawa do jej ekranizacji za 150 tys. dolarów (ok. 2,44 mln USD w 2022^[g]), z zamiarem obsadzenia Coopera w pierwszoplanowej roli Roberta Jordana^[200], amerykańskiego eksperta od materiałów wybuchowych walczącego po stronie republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej^[201]. Film początkowo miał reżyserować Cecil B. DeMille, ale został zastąpiony przez Sama Wooda, który przyprowadził ze sobą Dudleya Nicholsa odpowiedzialnego za scenariusz^[200]. Po pierwszych zdjęciach w Sierra Nevada w 1942 doszło do zmiany odtwórczyni roli pierwszoplanowej, baleriny Very Zoriny, której miejsce zajęła Ingrid Bergman – zaaprobowana przez Coopera i Hemingwaya^[202]. Miłosne sceny Coopera i Bergman były ekstatyczne i namiętne^[203][204]. Howard Barnes na łamach „New York Herald Tribune” o dwójce aktorów napisał, że zagrali z „prawdziwą postawą i autorytetem gwiazd”^[205]. Chociaż film odbiegał od politycznych wątków i znaczenia powieści^[206][207], Komu bije dzwon zyskał pochlebne recenzje krytyków i był kasowym sukcesem, a także otrzymał dziesięć nominacji do nagrody Akademii Filmowej, w tym za najlepszy film i dla najlepszego aktora pierwszoplanowego (czwarta dla Coopera)^[204].

Ze względu na wiek i swój stan Cooper nie służył w wojsku podczas II wojny światowej^[170], ale tak jak wielu jego kolegów zaangażował się w społeczną mobilizację poprzez zabawianie żołnierzy^[198]. W lipcu 1943 odwiedzał szpitale wojskowe w San Diego^[198] i często pojawiał się w klubie Hollywood Canteen serwując jedzenie amerykańskim żołnierzom^[208]. Pod koniec 1943, Cooper wraz z aktorkami Uną Merkel i Phyllis Brooks i akordeonistą Andym Arcarim, wybrał się w 37 tys. kilometrową trasę po południowo-zachodnim Pacyfiku^{[198][208][209]}. Podróżując bombowcem B-24A^[198] grupa odwiedziła Wyspy Cooka, Fidżi, Nową Kaledonię, Queensland, Brisbane (tam generał Douglas MacArthur powiedział Cooperowi, że oglądał Sierżanta Yorka w Manili, gdy zaczęły spadać japońskie bomby^[198]), Nową Gwineę, Jayapurę i Wyspy Salomona^[210]. Grupa często dzieliła te same ubogie warunki życia i racje żywnościowe co żołnierze^[211]. Cooper spotykał się z pełniącymi służbę kobietami i mężczyznami, odwiedził wiele szpitali wojskowych, przedstawiał swoich znajomych i brał udział w sporadycznych skeczach^[211]. Przedstawienia kończyły się poruszającymi recytacjami pożegnalnej mowy Lou Gehriga w wykonaniu Coopera^[211]. Gdy wrócił do Stanów Zjednoczonych odwiedzał szpitale wojskowe w całym kraju^[211]. Później wspominał czas spędzony z żołnierzami jako „najbardziej emocjonalne doświadczenie” swojego życia^[209].

Dojrzałe role (1944–52)[edytuj | edytuj kod]

Od Historii doktora Wassella po Odległe bębny[edytuj | edytuj kod]

W 1944 pojawił się w przygodowym filmie Historia doktora Wassella, którego akcja toczy się podczas II wojny światowej. Za reżyserię odpowiadał Cecil B. DeMille, z którym Cooper miał okazję współpracować po raz trzeci w swojej karierze^[212]. U boku aktora zagrała Laraine Day. W filmie Cooper wciela się w amerykańskiego doktora i misjonarza Corydona M. Wassella, który stara się doprowadzić rannych żołnierzy w bezpieczne miejsce, przedzierając się przez dżunglę Jawy^[213]. Pomimo nieprzychylnych recenzji krytyków filmowych Historia doktora Wassela była jednym z najbardziej dochodowych filmów roku^[214]. Po zakończeniu kontraktów z Goldwyn i Paramount Cooper zdecydował się pozostać niezależnym i wraz z Leo Spitzem, Williamem Goetzem i Nunnallym Johnsonem założyli własną wytwórnię – International Pictures^[215]. Debiutancką produkcją studia była komedia Sama Wooda Casanova Brown o mężczyźnie (Gary Cooper), który dowiaduje się o ciąży swojej pierwszej żony w momencie, gdy planuje stanąć na ślubnym kobiercu z inną kobietą^[216]. Film otrzymał złe recenzje^[217], na czele z „New York Daily News”, który nazywa go „rozkoszną bzdurą”^[218] i Bosleyem Crowtherem z „The New York Times” krytykującym „oczywistą i absurdalną błazenadę” Coopera^[219]. Produkcja balansowała na progu rentowności^[220]. W 1945 Cooper wystąpił w westernie komediowym własnej produkcji Wtedy zjawił się Jones, w reżyserii Stuarta Heislera i Lorettą Young w jednej z ról pierwszoplanowych^[221]. W tej beztroskiej parodii jego poprzedniego heroicznego wizerunku^[222] Cooper wciela się w nieudolnego kowboja Melody’ego Jonesa, który omyłkowo jest brany za bezwzględnego mordercę^[222]. Publiczność ciepło przyjęła postać Coopera a film był jednym z najbardziej dochodowych w roku – był też dowodem na to, że Cooper wciąż cieszył się dużym zainteresowaniem widowni^[223]. Był to również największy sukces kasowy w krótkiej historii wytwórni International Pictures, którą w 1946 kupiło Universal Studios^[224].

Wraz z powojennymi zmianami społecznymi w Stanach Zjednoczonych nowy kierunek obrała również kariera Coopera^[225]. Chociaż wciąż odgrywał typowe dla siebie heroiczne role, to filmy, w których występował w mniejszym stopniu opierały się na jego postaci, a bardziej na nowatorskiej fabule i egzotycznym otoczeniu^[226]. W listopadzie 1945 Cooper wystąpił z Ingrid Bergman w dziewiętnastowiecznym dramacie Sama Wooda Odcinek Saratoga, o teksańskim kowboju i jego związku z piękną łowczynią posagów^[227]. Z powodu dużego zapotrzebowania na filmy wojenne premiera wyprodukowanego na początku 1943 Odcinku Saratoga opóźniła się o dwa lata^[228]. Obraz otrzymał słabe recenzje, ale pod względem finansowym spisał się dobrze^[229], będąc jedną z najbardziej dochodowych produkcji Warner Bros. w tym roku^[230]. Jedynym filmem Coopera w 1946 był romantyczny thriller W tajnej misji Fritza Langa, opowiadający o łagodnym profesorze fizyki zwerbowanym przez Biuro Służb Strategicznych w ostatnich latach II wojny światowej, który za zadanie otrzymał zbadanie niemieckiego programu atomowego^[231]. Wcielając się w postać luźno opartą na amerykańskim fizyku J. Robercie Oppenheimerze^[232], Cooper był skrępowany rolą i nie był w stanie oddać jej sensu^[233]. Film zebrał negatywne recenzje i okazał się finansową porażką^[234]. W 1947 razem z Paulette Goddard wystąpili w przygodowym Unconquered Cecila B. DeMille’a. Wyprodukowany z rozmachem obraz opowiada o osiemnastowiecznym pograniczniku broniącym osadników przed pozbawionym skrupułów handlarzem bronią i nieprzyjaznymi Indianami^[235]. Film zebrał mieszane recenzje, ale nawet odwieczny krytyk DeMille’a James Agee przyznał, że film miał w sobie „coś autentycznego z tamtego okresu”^[236]. Ten ostatni z czterech filmów wykonanych przy współpracy z DeMillem był zarazem jego najbardziej lukratywnym – aktor zarobił ponad 300 tys. dolarów (ok. 3,08 mln USD w 2022^[g]) w wynagrodzeniu i otrzymał też udział w zyskach^[237]. Unconquered był jedynym niekwestionowanym kasowym sukcesem Coopera w ciągu kolejnych pięciu lat^[236].

Po zrealizowaniu romantycznej komedii Good Sam Leo McCareya^[238] w 1948 sprzedał wytwórnię International Pictures i podpisał długoterminowy kontrakt z Warner Bros., który gwarantował 295 tys. dolarów (ok. 2,87 mln USD w 2022^[g]) za obraz i dawał mu ostatnie zdanie przy wyborze scenariusza i reżysera^[239]. Pierwszym filmem aktora na nowych warunkach był dramat Kinga Vidora The Fountainhead, z Patricią Neal i Raymondem Masseyem^[240]. Cooper odegrał w nim rolę idealistycznego i nieustępliwego architekta, który walczy o zachowanie swojej rzetelności i indywidualizmu w obliczu społecznej presji dopasowania się do powszechnie obowiązujących norm^[241]. Stworzony na podstawie powieści Ayn Rand, która była również odpowiedzialna za scenariusz, film przedstawia jej filozofię obiektywistyczną, uderza w koncepcje altruizmu i kolektywizmu jednocześnie promując cnoty egoizmu i indywidualizmu^[242]. Według większości krytyków Cooper nie był właściwą osobą do obsadzenia w roli Howarda Roarka^[243]. W recenzji dla „The New York Times” Bosley Crowther ocenił, że aktor był „Panem Deedsem w nieswoim żywiole”^[244]. Powrócił do niego w dramacie Delmera Davesa Grupa uderzeniowa, opowiadającym o przechodzącym na emeryturę kontradmirale, który wspomina długą karierę jako pilot marynarki wojennej i swój wkład w rozwój lotniskowców^[245]. Gra aktorska Coopera i dostarczony przez United States Navy materiał kroniki filmowej sprawiły, że był to jeden z najlepiej przyjętych obrazów aktora w tamtym okresie^[246]. W ciągu dwóch kolejnych lat Cooper wystąpił w czterech słabo przyjętych filmach: dramacie historycznym Tytoń! (1950) Michaela Curtiza, westernowym melodramacie Dallas Stuarta Heislera, komedii wojennej You're in the Navy Now Henry’ego Hathawaya oraz westernie Odległe bębny Raoula Walsha^[247].

W samo południe[edytuj | edytuj kod]

Najważniejszą produkcją Coopera w latach powojennych był westernowy dramat W samo południe w reżyserii Freda Zinnemanna studia United Artists^[248]. W roli pierwszoplanowej wystąpiła również Grace Kelly. W filmie Cooper wciela się w Willa Kane’a, ustępującego szeryfa z zamiarem wyjazdu na miesiąc miodowy ze swoją dopiero co poślubioną małżonką, gdy nagle dowiaduje się o powracającym do miasta i szukającym zemsty przestępcy, którego sam wcześniej pozbawił wolności. Will Kane, „człowiek zbyt dumny by uciekać”^[249][j], nie mogąc otrzymać pomocy od przerażonych mieszkańców i opuszczony przez pannę młodą, gorliwą pacyfistkę, postanawia w pojedynkę stawić czoło znanemu sobie bandycie i jego poplecznikom^[250]. Podczas kręcenia filmu był w złej kondycji zdrowotnej spowodowanej dokuczliwymi wrzodami żołądka^[251]. Według Hectora Arce’a w niektórych scenach bolesny wyraz twarzy i zauważalny dyskomfort aktora uwiarygadniał „brak wiary w siebie”^[252], przyczyniając się do większej skuteczności jego gry aktorskiej^[251]. Ze względu na poruszaną tematykę odwagi cywilnej uważany za jeden z pierwszych „dorosłych” westernów^[253], W samo południe otrzymał entuzjastyczne recenzje za swój artyzm, na czele z magazynem „Time”, który uplasował go w jednym rzędzie z Dyliżansem i Jimem Ringo^[254]. Bosley Crowther w „The New York Times” napisał, że Cooper był w swojej najwyższej formie^[255], a John McCarten na łamach „The New Yorker” odnotował, że Cooper nigdy nie był bardziej efektywny^[256]. Film zarobił 3,75 mln dolarów (ok. 33,1 mln USD w 2022^[g]) w Stanach Zjednoczonych^[254] i 18 mln dolarów (ok. 159 mln USD w 2022^[g]) na całym świecie^[257]. Cooper poszedł za przykładem swojego przyjaciela Jamesa Stewarta^[258] i zaakceptował mniejsze wynagrodzenie w zamian za udział w zyskach, dzięki czemu zarobił 600 tys. dolarów^[257] (ok. 5,29 mln USD w 2022^[g]). Powściągliwy styl gry Coopera był powszechnie chwalony^[252][256] i przyniósł mu drugą statuetkę nagrody Akademii Filmowej dla najlepszego aktora^[259][k].

Późniejsze filmy (1953–61)[edytuj | edytuj kod]

Po pojawieniu się w dramacie osadzonym w czasie wojny secesyjnej Tropem koniokradów w reżyserii André de Totha^[261] – typowym filmie Warner Bros., który został przyćmiony przez sukces jego poprzednika^[262] – Cooper zagrał w czterech produkcjach poza granicami Stanów Zjednoczonych^[263]. W dramacie Marka Robsona Powrót do raju (1953) aktor zostaje amerykańskim tułaczem, który uwalnia mieszkańców polinezyjskiej wyspy od purytańskich rządów nierozważnego pastora^[264]. W trakcie trzymiesięcznego kręcenia filmu na wyspie Upolu w Samoa Zachodnim Cooper musiał przecierpieć spartańskie warunki życia, wiele godzin zdjęć i zły stan swojego zdrowia^[265]. Pomimo pięknych ujęć film spotkał się ze słabymi ocenami^[266]. Trzy kolejne obrazy Coopera były nagrywane w Meksyku^[263]. W przygodowym Płynnym złocie (1953) Hugo Fregonese z Barbarą Stanwyck w obsadzie, aktor wcielił się w nafciarza w Meksyku, który wplątuje się w intrygę z dyrektorem spółki naftowej i jego pozbawioną skrupułów żoną, z którą niegdyś wdał się w romans^[267]. W 1954 zagrał w westernie Ogród zła Henry’ego Hathawaya z Susan Hayward, opowiadającym o trzech poszukiwaczach złota szukających szczęścia w Meksyku, którzy zostają wynajęci przez kobietę pragnącą, by uratowali jej męża^[268]. W tym samym roku pojawił się w przygodowym westernie Vera Cruz Roberta Aldricha. U jego boku również w roli pierwszoplanowej zagrał Burt Lancaster. W filmie Cooper gra amerykańskiego poszukiwacza przygód zatrudnionego przez cesarza Maksymiliana I, by eskortować hrabinę do Vera Cruz podczas wojny domowej w 1866^[269]. Wszystkie te filmy nie przypadły do gustu krytykom ale okazały się kasowymi sukcesami^[270]. Za Vera Cruz Cooper otrzymał 1,4 mln dolarów (ok. 12,1 mln USD w 2022^[g]) w postaci wynagrodzenia i udziału w zysku^[271].

W tym okresie zmagał się z problemami zdrowotnymi. Będąc wciąż w trakcie kuracji na wrzody żołądka, podczas jednego z ujęć Płynnego złota doznał poważnego urazu ramienia po uderzeniu przez metalowe odłamki z wysadzonego w powietrze szybu naftowego^[271]. W czasie kręcenia Vera Cruz spadł z konia, przez co odnowiła mu się kontuzja biodra, oraz został poparzony, gdy Burt Lancaster ze zbyt bliskiej odległości wystrzelił ze strzelby, przez co materiał wypełniający ślepy nabój przedziurawił jego ubranie^[271]. W 1955 wystąpił w biograficznym dramacie wojennym Billy Mitchell przed sądem wojskowym Otta Premingera o amerykańskim generale I wojny światowej, który stara się przekonać urzędników państwowych o znaczeniu sił powietrznych i zostaje postawiony przed sądem wojskowym po obarczeniu winą Departament Wojny Stanów Zjednoczonych za serię katastrof lotniczych^[272]. Według niektórych krytyków Cooper był źle obsadzony w tej roli^[273] i jego nudny występ z zaciśniętymi wargami nie odzwierciedlał dynamicznego i uszczypliwego charakteru Mitchella^[274]. W 1956 Cooper zagrał łagodnego kwakra z Indiany w Przyjacielskiej perswazji, dramacie osadzonym w czasach wojny secesyjnej w reżyserii Williama Wylera. U jego boku wystąpiła Dorothy McGuire^[275]. Podobnie do Sierżanta Yorka i W samo południe, film porusza kwestię konfliktu między religijnym pacyfizmem a obywatelskim obowiązkiem^[276]. Za swój występ Cooper otrzymał swoją drugą nominację do Złotego Globu dla najlepszego aktora^[277]. Film otrzymał też sześć nominacji do nagrody Akademii Filmowej, zdobył Złotą Palmę na festiwalu w Cannes w 1957 i zarobił 8 mln dolarów (ok. 65,7 mln USD w 2022^[g]) na całym świecie^[276][278].

W 1956 udał się do Francji, by z Audrey Hepburn i Maurice Chevalierem wziąć udział w zdjęciach do romantycznej komedii Miłość po południu Billy’ego Wildera^[279]. Film opowiada o miłosnych perypetiach w Paryżu amerykańskiego kobieciarza w średnim wieku (w tej roli Gary Cooper)^[280]. Mimo otrzymania również pozytywnych recenzji – w tym Bosleya Crowthera, który chwalił „czarującą grę aktorską” ^[281] – większość krytyków uznała, że Cooper był po prostu za stary do tej roli^[282]. Chociaż publiczność nie potrafiła zaakceptować widoku plamienia heroicznej ekranowej osoby Coopera przez kreację podstarzałego hulaki próbującego uwieść niewinną, młodą dziewczynę, to film i tak okazał się kasowym sukcesem^[282]. W kolejnym roku Cooper pojawił się w dramacie romantycznym Philipa Dunne'ea Człowiek, którego już nie ma^[283]. W filmie opartym na powieści Johna O’Hary^[284] aktor wciela się w adwokata, którego życie zostaje zrujnowane przez chytrego polityka i romans z młodą współlokatorką jego córki^[283]. Zdaniem biografa Jeffreya Meyersa Cooper zaprezentował „przekonanie i kontrolowaną udrękę”^[284], jednak to nie wystarczyło by uratować to, co Bosley Crowther nazwał „feralnym filmem”^[285].

Człowiek z Dzikiego Zachodu[edytuj | edytuj kod]

Ciągłe problemy zdrowotne i przejście kilku operacji wrzodów i przepuklin nie powstrzymały Coopera przed występami w filmach akcji^[286]. W 1958 zagrał w westernowym dramacie Anthony’ego Manna Człowiek z Dzikiego Zachodu, u boku Julie London i Lee J. Cobba, o odmienionym, byłym rewolwerowcu i przestępcy, który musi zmierzyć się ze swoją przeszłością, gdy pociąg którym podróżuje zostaje napadnięty przez członków jego byłej szajki^[287]. Przez wątki paraliżującego gniewu, seksualnego poniżenia i sadyzmu obraz ten określano „najbardziej patologicznym westernem” w karierze Coopera^[284]. Zdaniem biografa Jeffreya Meyersa aktor, który zmagał się z moralnym konfliktem w swoim prywatnym życiu, „rozumiał ból postaci usiłującej zachować swoją integralność… [i] wniósł do roli autentyczne uczucia kuszonego i dręczonego, ale wciąż zasadniczo przyzwoitego człowieka”^[288]. Wówczas przede wszystkim ignorowany przez krytyków, film ten został doceniony dopiero po latach^[289]. Uważany za ostatnie wielkie dzieło Coopera^[285].

Po wygaśnięciu kontraktu z Warner Bros. Cooper założył własną wytwórnię, Baroda Productions, i w 1959 wyprodukował trzy nietypowe filmy poruszające tematykę odkupienia^[290]. W westernowym dramacie Delmera Daviesa Drzewo powieszonych zagrał doktora z pogranicza Montany, który pewnego dnia ratuje kryminalistę od tłumu dokonującego samosądu, a później próbuje wykorzystać jego nikczemną przeszłość^[291]. Aktor zaprezentował „mocną i przekonywającą” grę emocjonalnie okaleczonego mężczyzny, którego potrzeba dominacji nad innymi zostaje odmieniona przez miłość i poświęcenie kobiety^[292]. W historycznym filmie przygodowym W drodze do Cordury w reżyserii Roberta Rossena wystąpił u boku Rity Hayworth i wcielił się w oficera wojskowego uznanego za winnego tchórzostwa, któremu za karę przydzielono poniżające zadanie rekomendowania do odznaczenia Medalem Honoru żołnierzy biorących udział w ekspedycji przeciwko Pancho Villi w 1916^[293]. Cooper został dobrze oceniony, ale zdaniem „Variety” i „Films in Review” był za stary do tej roli^[294]. We Wraku „Mary Deare” Michaela Andersona z Charltonem Hestonem zagrał skompromitowanego oficera marynarki handlowej, który zostaje na swoim tonącym frachtowcu, aby udowodnić celowe uszkodzenie okrętu, co ma mu pozwolić oczyścić jego dobre imię^[295]. Tak jak poprzednie dwie produkcje aktora, film był dla niego wymagający fizycznie^[296]. Cooper, który był przeszkolonym płetwonurkiem, sam wykonał większość podwodnych ujęć^[296]. Biograf Jeffrey Meyers zaobserwował, że we wszystkich trzech rolach aktor skutecznie oddał sens utraconego honoru i pragnienie odkupienia^[297] – co Joseph Conrad w Lordzie Jimie nazwał „walką jednostki, usiłującej ocalić z pozoru swe idee o tem, czem moralna jej istota być powinna”^[297][298].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Małżeństwo i rodzina[edytuj | edytuj kod]

Formalne zapoznanie Coopera z jego przyszłą żoną, dwudziestoletnią nowojorczanką i debiutującą aktorką Veroniką Balfe^[l], odbyło się w Niedzielę Wielkanocną 1933 na przyjęciu zorganizowanym przez jej wujka, scenografa filmowego Cedrica Gibbonsa^{[300][301][302]}. Veronica, nazywana przez rodzinę i przyjaciół „Rocky”, dorastała przy Park Avenue i uczęszczała do prywatnej szkoły dla młodych kobiet z wyższych sfer^[303]. Jej ojczymem był potentat z Wall Street Paul Shields^[303].

15 grudnia 1933, zaledwie dwa tygodnie po zaręczynach, wziął z Balfe cichy ślub w rezydencji rodziców panny młodej przy Park Avenue^[304][305]. Jeden z przyjaciół Coopera zauważył przemianę, jaką wywołało u niego małżeństwo: Ni z tego, ni z owego zdawał się kontrolować siebie i swoje życie^[306]. Joan Crawford dodała: Starał się odkupić swoje zaszłe występki. Został domatorem. Powiedział mi, że jego żona wstawała wcześnie, by przygotować mu śniadanie, a każdego wieczora o czasie opuszczał studio żeby zjeść z nią kolację. Według niego Rocky czytała wszystkie jego scenariusze, a on bardzo sobie cenił jej zdanie, ponieważ mogła być obiektywna^[306]. W rzeczywistości Rocky nie cierpiała gotować i zostawiała to służącym^[306]. Wysportowana i kochająca przebywanie na świeżym powietrzu, Veronica dzieliła z Cooperem wiele pasji, w tym jazdę konną, narciarstwo i strzelanie do rzutków^[307]. Była organizatorką ich życia towarzyskiego, a jej kontakty zawodowe i towarzyskie otwierały przed Cooperem drzwi do eleganckiego świata Nowego Jorku^[308]. Para posiadała domy w takich dzielnicach Los Angeles, jak: Encino (1933–36), Brentwood (1936–53) i Holmby Hills (1954–1961)^[309]. Byli również właścicielami domu wakacyjnego w Aspen w stanie Kolorado^[310][m].

Córka Cooperów, Maria Veronica Cooper, urodziła się 15 września 1937^[312][313]. Cooper był cierpliwym i serdecznym ojcem, uczył Marię tenisa, jazdy na rowerze i nartach oraz jazdy konnej^[312]. Dzieląc wiele z zainteresowań swoich rodziców, towarzyszyła im w podróżach, dzięki czemu została z nimi uwieczniona na wielu fotografiach^[312]. Tak jak ojciec, pokochała sztukę i rysowanie^[314][n]. W czasie wakacji odbywali rodzinne podróże do Sun Valley w Idaho, spędzali czas w należącym do rodziców Veroniki domu wiejskim w Southampton i często zwiedzali Europę^[308]. Do formalnej separacji w małżeństwie doszło 16 maja 1951, gdy Cooper wyprowadził się z ich domu^[315]. Przez ponad dwa lata utrzymywali kruche i niełatwe życie rodzinne z ich córką^[316]. W listopadzie 1953 wprowadził się z powrotem do domu^[317][318], a do formalnego pojednania z Veroniką doszło w lutym 1954^[271].

Romanse[edytuj | edytuj kod]

W czasie studiów zaręczył się z Doris Virden, jednak z powodu niskich funduszy nie zdecydował się na małżeństwo^[319]. Jeszcze przed małżeństwem Cooper wdał się w kilka romansów ze znanymi aktorkami Hollywood, począwszy od 1927 i związku z Clarą Bow, która pomogła mu w rozwinięciu kariery, organizując mu jedną z jego pierwszych znaczących ról w Dzieciach rozwodu (1927)^[320][o]. Bow przyczyniła się również do otrzymania przez Coopera roli w Skrzydłach (1927)^[324], która przyniosła ogromną liczbę korespondencji wielbicielek młodego aktora^[325]. Cooper między oboma filmami oświadczył się Bow, jednak aktorka odrzuciła zaręczyny^[324]. Po rozstaniu z Bow romansował z aktorką Carole Lombard^[324]. W 1928 nawiązał relację z kolejną doświadczoną aktorką, Evelyn Brent, którą poznał podczas produkcji Beau Sabreur (1928)^[326][327].

W 1929 przy okazji kręcenia Pieśni żywiołów (1929) bliżej poznał Lupe Vélez^[328], z którą miał najważniejszą relację swojej młodości^[329]. Związek z meksykańską aktorką, chociaż burzliwy i namiętny, często był też brutalny^[330][328]. Temperamentna Lupe była przeciwnością Coopera, którego spokój i cisza często doprowadzały ją do jeszcze większej furii, w efekcie uciekała się do przemocy fizycznej^[328]; po jednej z kłótni strzeliła do niego z pistoletu przez okno odjeżdżającego pociągu^[331], poza tym często rzucała przedmiotami albo wykorzystywała za broń to, co było w zasięgu jej ręki, np. nóż kuchenny, którym kiedyś pchnęła Coopera w ramię, gdy ten przygotowywał obiad^[332]. Pomimo rosnącej popularności i zarobków, aktor pozostawał prawie bez grosza. Finansowe wspieranie rodziców i uszczęśliwianie Lupe drogimi prezentami powodowało, że wydawał więcej niż zarabiał. Alice, matka Coopera, nie akceptowała związku syna z Meksykanką^[328]. Manipulacje i insynuacje Alice doprowadzały do kłótni między dwójką, czego efektem było zakończenie ich związku^[333]. Wpływ na rozpad tej relacji miała również presja ze strony wytwórni, która naciskała na Coopera, by zerwał z kochanką^[334]. Mimo rozstania wciąż potajemnie się spotykali, a Cooper nawet oświadczył się Velez, jednak ta odrzuciła zaręczyny^[335].

W czasie dwuletniego związku z Velez miał krótkie romanse z Marlene Dietrich przy okazji produkcji filmu Maroko w 1930^[336], oraz z Carole Lombard podczas kręcenia I Take This Woman w 1931^[337]. Podczas pobytu za granicą w latach 1931–1932 wdał się w romans z hrabiną Dorothy di Frasso^[338], z którą mieszkał w jej Villa Madama w Rzymie^[83]. Miał też przelotny romans z Tallulah Bankhead oraz aktorkami: Werą Engels i Judith Ellen^[339]. Nawiązał także kilkuletni romans z projektantką mody Irene Gibbons^[340].

Po zawarciu związku małżeńskiego w 1933 był wierny żonie do lata 1942, gdy wdał się w romans z Ingrid Bergman podczas produkcji Komu bije dzwon^[341][342]. Ich związek trwał do ukończenia zdjęć do filmu Odcinek Saratoga w czerwcu 1943^[343]. Po skończeniu pracy nad The Fountainhead w 1948 zaczął romansować z Patricią Neal, inną gwiazdą tego filmu^[344][345]. Początkowo ich związek był utrzymywany w tajemnicy, do czasu, gdy stał się hollywoodzką tajemnicą poliszynela. Żona Coopera stanęła z nim twarzą w twarz, domagając się konfrontacji plotek z faktami – aktor potwierdził plotki i wyznał, że zakochał się w Neal i nadal się z nią spotykał^[346][347]. W maju 1951 małżeństwo Coopera było w stanie formalnej separacji^[315], ale on sam nie chciał rozwodu^[348]. Po latach Neal twierdziła, że Cooper uderzył ją po tym, jak poszła na randkę z Kirkiem Douglasem, oraz że zajął się wszystkimi formalnościami związanymi z aborcją, gdy zaszła z nim w ciążę (zabiegu dokonała w październiku 1950^[349])^[350]. Pod koniec grudnia 1951 Neal zakończyła ich trwający trzy lata związek^[351][352]. Według plotek, w czasie trzyletniej separacji z żoną Cooper miał romanse z aktorkami: Grace Kelly i Gisèle Pascal oraz z modelką Lorraine Chanel^[353][354]. Jego kochanką była również Anita Ekberg, którą poznał na początku 1956^[355].

Przyjaźnie, zainteresowania i osobowość[edytuj | edytuj kod]

Dwudziestoletnia przyjaźń Coopera z Ernestem Hemingwayem rozpoczęła się w Sun Valley w październiku 1940^[357]. Tworząc postać Roberta Jordana z powieści Komu bije dzwon rok wcześniej, Hemingway inspirował się wizerunkiem Gary’ego Coopera^[358]. Dwójka uwielbiała spędzać czas na świeżym powietrzu^[357]; przez lata razem wybierali się na polowania na kaczki i bażanty i jeździli na nartach w Sun Valley. Obaj byli miłośnikami dzieł Rudyarda Kiplinga – Cooper zawsze trzymał egzemplarz wiersza Jeżeli (If—, 1910) w swojej garderobie – i jako dorośli mężczyźni zachowali ducha młodzieńczej przygody w rozumieniu poety^[359]. Poza wielkim podziwem, który u Hemingwaya budziły umiejętności łowieckie i wiedza o dzikiej przyrodzie Coopera, pisarz uważał, że osobowość aktora odpowiadała granym przez niego bohaterom^[357], mówiąc pewnego razu swojemu przyjacielowi: „jeśli sworzyłbyś postać taką jak Coop, nikt by w nią nie uwierzył. On jest po prostu za dobry by być prawdziwym”^[359]. Dwójka często się spotykała a przyjaźń trwała przez lata^[360][p].

Życie towarzyskie Coopera obracało się głównie wokół sportu, zajęć na świeżym powietrzu i proszonych obiadach z jego rodziną i przyjaciółmi z branży filmowej, w tym reżyserami Henrym Hathawayem, Howardem Hawksem, Williamem Wellmanem i Fredem Zinnemannem, oraz aktorami Joelem McCrea, Jamesem Stewartem, Barbarą Stanwyck i Robertem Taylorem^{[362][363][364]}. Tak samo jak polowanie Cooper lubił jazdę konną, wędkarstwo, narciarstwo i w swoim późniejszym życiu nurkowanie z akwalungiem^[365][366]. Nigdy nie porzucił wczesnej miłości do obrazów i na przestrzeni lat wraz z żoną powiększali prywatną kolekcję malarstwa współczesnego, nabywając dzieła m.in. Auguste’a Renoir'a, Paula Gauguin'a i Georgii O’Keeffe^[367]. W swojej kolekcji posiadał również kilka dzieł Pabla Picassa, którego poznał osobiście w 1956^[367]. Aktor całe swoje życie nie ukrywał swojego zamiłowania do samochodów; jego własnością był chociażby Duesenberg z 1930^[368][369].

Cooper z natury był osobą skrytą, introwertyczną i lubiącą samotność^[370]. Podobnie do ekranowych bohaterów, w których się wcielał, wypowiedzi Coopera były przerywane przez dłuższe chwile ciszy ze sporadycznymi „no” i „jasny gwint”^[371][372]. Kiedyś powiedział, że „jeśli inni mają do powiedzenia coś bardziej interesującego niż ja, to się nie odzywam”^[373]. Zdaniem jego przyjaciół, Cooper potrafił być elokwentnym, dobrze poinformowanym rozmówcą w tematyce obejmującej konie, broń palną, historię zachodu po kinematografię, samochody sportowe i sztukę współczesną^[373]. Był skromny i bezpretensjonalny^[370], często bagatelizujący swoje umiejętności aktorskie i osiągnięcia zawodowe^[374]. Jego przyjaciele i znajomi z pracy opisywali go jako czarującego, dobrze wychowanego i troskliwego z pełnym życia, chłopięcym poczuciem humoru^[373]. Przez całą swoją karierę Cooper zachował przyzwoitość i nigdy nie nadużywał statusu gwiazdy – nigdy nie żądał specjalnego traktowania ani nie odmawiał pracy z reżyserem lub aktorką^[375]. Joel McCrea, przyjaciel aktora, wspominał, że „Coop nigdy nie był kłótliwy, nigdy się nie złościł i z tego co ja wiem, nigdy nie zbeształ drugiej osoby; każdy kto z nim pracował, lubił go”^[375].

Poglądy polityczne[edytuj | edytuj kod]

Tak jak jego ojciec, Cooper był konserwatywnym republikaninem. W wyborach w 1924 oddał głos na Calvina Coolidge’a, w 1928 i 1932 na Herberta Hoovera, a w 1940 wziął udział w kampanii Wendella Willkie’ego^[239]. Gdy Franklin D. Roosevelt ubiegał się o bezprecedensową czwartą kadencję w 1944, Cooper wziął udział w kampanii wyborczej Thomasa Deweya i krytykował Roosevelta za bycie niesłownym i za przejmowanie „obcych” koncepcji^[376]. W przemówieniu radiowym, za które sam zapłacił, tuż przed wyborami^[376] Cooper powiedział: „nie zgadzam się z przeświadczeniem Nowego Ładu o Ameryce, którą wszyscy kochamy, że jest stara i wysłużona i skończona – że musi zapożyczać obce idee, które nie zdają się dobrze działać nawet tam skąd pochodzą ... Nasz kraj jest młodym krajem, który musi się zdecydować na ponownie bycie sobą”^[376][377]. Brał również udział w wiecu wyborczym Republikanów w Los Angeles Memorial Coliseum, w którym udział wzięło 93 tys. zwolenników Deweya^[378].

Cooper był jednym z członków założycieli Motion Picture Alliance for the Preservation of American Ideals^[379], konserwatywnej instytucji mającej za cel, zgodnie z jej zbiorem zasad, „zachowanie amerykańskiego stylu życia” oraz przeciwdziałanie komunizmowi i faszyzmowi^[380]. Organizacja – której członkami byli m.in. Walter Brennan, Laraine Day, Walt Disney, Clark Gable, Hedda Hopper, Ronald Reagan, Barbara Stanwyck i John Wayne – doradziła Kongresowi Stanów Zjednoczonych przeprowadzenie dochodzenia w sprawie komunistycznych wpływów w przemyśle filmowym^[381]. 23 października 1947 Cooper zeznawał przed Komisją ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej^[382]. Aktor zrelacjonował słyszane wypowiedzi sugerujące, że Konstytucja jest przestarzała, a Kongres jest zbędną instytucją – głosy, które Cooper uważał za „bardzo nieamerykańskie”^[382]. Zeznał również, że odrzucił kilka scenariuszy, ponieważ były „zabarwione komunistycznymi ideami”^[382]. W przeciwieństwie do niektórych innych świadków Cooper, zeznając, nie podał żadnych nazwisk^[382][383].

Religia[edytuj | edytuj kod]

Sakrament chrztu przyjął w kościele anglikańskim w 1911 w Anglii^[18]. W Stanach Zjednoczonych wychowywany był należąc do tamtejszego Kościoła Episkopalnego^[384]. Chociaż nie był praktykującym chrześcijaninem w dorosłym życiu, wielu z jego znajomych uważało, że miał też głęboką, duchową stronę^[385].

26 czerwca 1953 towarzyszył swojej żonie i córce, pobożnym katoliczkom^[386], w podróży do Rzymu na audiencję u papieża Piusa XII^[387]. Małżeństwo było wówczas wciąż w separacji, ale papieska wizyta była początkiem ku ich stopniowemu pojednaniu^[388]. W kolejnych latach Cooper kontemplował nad swoją śmiertelnością i zachowaniem^[385] a w rodzinnych rozmowach poruszał temat katolicyzmu^[386][389]. Zaczął regularnie uczęszczać z rodziną do kościoła^[389], gdzie poznał proboszcza z ich parafii, który zaproponował Cooperowi duchową pomoc^[385][389]. Po kilku miesiącach nauki, 9 lipca 1959 został ochrzczony w kościele katolickim, w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół w Kościele Dobrego Pasterza w Beverly Hills^[384][389].

Ostatni rok i śmierć[edytuj | edytuj kod]

14 kwietnia 1960 w Massachusetts General Hospital Cooper przeszedł operację raka prostaty z przerzutem na jelito grube^[390]. 31 maja ponownie poczuł się źle i kolejny raz był zmuszony przejść operację usunięcia złośliwego nowotworu jelita grubego^[390]. Po odzyskaniu sił w trakcie lata odbył rodzinną podróż do południowej Francji^[391], by niedługo później udać się do Anglii, gdzie wziął udział w produkcji swojego ostatniego filmu, Nagie ostrze^[390]. W grudniu 1960 pracował w telewizyjnym dokumencie NBC The Real West, który był częścią serii Project 20 tego studia^{[392][393][q]}. 20 grudnia lekarz rodzinny poinformował żonę Coopera, że rak rozprzestrzenił się na płuca oraz kości i jest nieoperacyjny^[395]. Rodzina postanowiła wstrzymać się z przekazywaniem tej informacji Cooperowi^[396].

9 stycznia 1961 uczestniczył w przyjęciu na jego cześć zorganizowanym przez Franka Sinatrę i Deana Martina we Friars Club w Beverly Hills^[392]. Spotkanie, na którym pojawiło się wielu jego przyjaciół z branży^[397], zakończyła przemowa Coopera: „jedynym moim osiągnięciem, z którego jestem naprawdę dumny są przyjaźnie, które nawiązałem w tej wspólnocie”^[398]. W połowie stycznia rodzina Cooperów udała się na ostatnie wspólne wczasy do Sun Valley^[396], gdzie aktor i Ernest Hemingway po raz ostatni wyruszyli w pieszą, śnieżną wycieczkę^[399]. 27 lutego po powrocie do Los Angeles Cooper dowiedział się, że umiera^[400]. Powiedział swojej rodzinie: „będziemy modlić się o cud; jeśli nie, i taka będzie wola Boża, to też w porządku”^[401]. 17 kwietnia oglądał w telewizji ceremonię wręczenia Oscarów, podczas której jego dobry przyjaciel James Stewart, który wręczał mu pierwszą statuetkę lata wcześniej, odebrał w jego imieniu Oscara za całokształt twórczości – trzeciego w dorobku Coopera^[402]. Przemawiając do Coopera trzymający statuetkę wzruszony Stewart powiedział: „Coop, chcę byś wiedział, że dostarczę ją do ciebie natychmiast. Za tym idzie też cała przyjaźń i przywiązanie i podziw i głęboki szacunek od nas wszystkich. Jesteśmy z ciebie bardzo, bardzo dumni, Coop”^[402][r]. Kolejnego dnia gazety w całym kraju ogłosiły, że Cooper umiera^[360]. W następnych dniach aktor otrzymywał liczne wiadomości z wyrazami uznania i wsparcia, w tym telegramy od papieża Jana XXIII^[404] i królowej Elżbiety II^[371][404], oraz telefon od prezydenta Johna F. Kennedy’ego^[371][404].

W swoim ostatnim publicznym oświadczeniu 4 maja Cooper powiedział: „wiem, że to, co się wydarzy jest wolą Boga. Nie obawiam się przyszłości”^[405]. Ostatnie namaszczenie przyjął 12 maja. Odszedł w spokoju dzień później, w sobotę 13 maja 1961 o godzinie 12:47, sześć dni po swoich 60. urodzinach^[406][407]. Na mszę w jego intencji, która odbyła się 18 maja w Kościele Dobrego Pasterza, przybyło wielu przyjaciół Coopera, w tym James Stewart, Henry Hathaway, Joel McCrea, Audrey Hepburn, Jack L. Warner, John Ford, John Wayne, Edward G. Robinson, Frank Sinatra, Dean Martin, Randolph Scott, Walter Pidgeon, Bob Hope i Marlene Dietrich^[408][s]. Aktor pochowany został na Holy Cross Cemetery w Culver City w Kalifornii^[410]. W maju 1974, gdy jego rodzina przeprowadziła się do Nowego Jorku, szczątki Coopera zostały ekshumowane i ponownie pochowane w Sacred Hearts Cemetery w Southampton^[411][412]. Grób aktora jest oznaczony trzytonowym kamieniem z kamieniołomu w Montauk^[411].

Styl gry i renoma[edytuj | edytuj kod]

Grę aktorską Coopera cechowały trzy czynniki: umiejętność odwzorowania pewnych elementów swojej własnej osobowości w odgrywanych postaciach, bycie naturalnym i autentycznym w swoich rolach oraz umiejętność do dawania wstrzemięźliwych, mało wyrazistych występów, skalibrowanych do kamery i obrazu. Wykładowca sztuki aktorskiej Lee Strasberg zauważył: „najprostszymi przykładami koncepcji Stanisławskiego są tacy aktorzy jak Gary Cooper, John Wayne i Spencer Tracy. Oni nie próbują grać, tylko będąc sobą odpowiadają lub reagują. Odmawiają mówienia lub robienia czegokolwiek, co uważają za nieharmonijne z ich charakterami”^[184]. Reżyser François Truffaut umieścił Coopera wśród „najwspanialszych aktorów” ze względu na jego umiejętność gry bez dawania instrukcji^[184]. Zdolność do wnoszenia własnej osobowości w grane postacie wytworzyła ciągłość w jego występach do tego stopnia, że krytycy filmowi i widownia byli przekonani, że po prostu grał siebie^[414].

Umiejętność przeniesienia swojej osobowości na ekranowych bohaterów odegrała ważną rolę w byciu naturalnym i autentycznym przed kamerą. Aktor John Barrymore powiedział o Cooperze: „ten facet jest największym aktorem na świecie. Bez wysiłku robi to, na naukę czego reszta z nas poświęca całe swoje życia – mianowicie, bycie naturalnym”^[92]. Charles Laughton, który grał u jego boku w Devil and the Deep dodał: „w istocie rzeczy, ten chłopak nie ma pojęcia jak dobrze gra… Bierze to ze środka, z jego własnego pełnego poglądu na życie”^[92]. William Wyler, który współpracował z Cooperem przy dwóch filmach, określił go „znakomitym aktorem, mistrzem gry aktorskiej”^[415].

Bycie skrytym i mało wyrazistym przed kamerą zaskoczyło wielu pracujących z nim reżyserów i aktorów. Nawet w jego wczesnych filmach zdawał sobie sprawę z dostrzegania przez kamerę najdrobniejszych gestów i mimiki twarzy^[416]. Komentując występ Coopera w Sierżancie Yorku reżyser Howard Hawks zaobserwował: „pracował bardzo ciężko, a jednak zdawał się w ogóle nie pracować. Był osobliwym aktorem ponieważ patrząc na niego w trakcie ujęcia pomyślałbyś... to nie może być dobre. Oglądając nagrania w kabinie projekcyjnej na drugi dzień mogłeś wyczytać z jego twarzy wszystko, o czym myślał”^[177]. Sam Wood, reżyser czterech filmów z Cooperem, miał podobne zdanie o jego grze w Dumie Jankesów: „to, co uważałem za mało wyrazistą grę okazało się idealnym podejściem. Na ekranie jest doskonały, jednak na planie przysiągłbyś, że jest to najgorsze aktorstwo w historii filmografii”^[417]. Aktorzy towarzyszący mu na planie również podziwiali jego aktorstwo. Wypowiadając się o dwóch filmach, w których zagrała u boku Coopera, aktorka Ingrid Begmand podsumowała: „osobowość tego mężczyzny była tak ogromna, tak przytłaczająca – i ta ekspresja w jego oczach i na jego twarzy, była tak wrażliwa i skryta. Nie mogłeś tego zauważyć dopóki nie zobaczyłeś tego na ekranie. Uważałam, że był cudowny; najbardziej skryty i naturalny aktor, z którym kiedykolwiek pracowałam”^[203].

Spuścizna[edytuj | edytuj kod]

Kariera Coopera trwała 36 lat, od 1925 do 1961^[418]. W tym czasie wystąpił w rolach głównych w 84 filmach^[419]. Był wielką gwiazdą amerykańskiego kina od zmierzchu filmu niemego po koniec „Złotej Ery Hollywood”. Jego naturalny, wiarygodny i powściągliwy styl gry był podziwiany zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn^[420]. Jego życiorys zawodowy obejmował role w większości głównych gatunków filmowych, w tym: westerny, filmy wojenne, filmy przygodowe, dramaty, filmy kryminalne, melodramaty, komedie i komedie romantyczne. Pojawiał się na liście największych osobowości filmu według „Motion Picture Herald” przez 23 kolejne lata, od 1936 do 1958^[133]. Był jednym z najlepiej zarabiających aktorów Hollywood przez 18 lat, pojawiając się na corocznej liście Quigley Publishing Company najlepiej zarabiających w latach 1936–1937, 1941–1949 i 1951–1957, a w 1953 znalazł się na jej szczycie^[421]. Został również uplasowany na 4. miejscu najlepiej zarabiających aktorów w historii, za Johnem Wayne’em, Clintem Eastwoodem i Tomem Cruise’em^[421]. W dniu jego śmierci jego filmy osiągnęły dochód w wysokości ponad 200 mln dolarów^[418] (ok. 1,5 mld USD w 2022^[g], po uwzględnieniu inflacji).

W ponad połowie swoich filmów Cooper wcielał się w role ludzi z Zachodu, żołnierzy, pilotów, marynarzy i odkrywców – wszystkich będących ludźmi akcji^[414]. W pozostałych rolach wcielał się w rozmaite postacie, jak chociażby: doktora, profesora, artystę, architekta, urzędnika i baseballistę^[414]. Heroiczna postać ekranowa Coopera zmieniała się z każdym okresem jego kariery^[422]. We wczesnych filmach grał pewnego swojej moralnej postawy młodego, naiwnego bohatera, wierzącego w triumf prostych wartości (The Virginian)^[422]. Po osiągnięciu statusu gwiazdy, westernowy bohater został zastąpiony przez bardziej rozważną postać w filmach przygodowych i dramatach (Pożegnanie z bronią)^[422]. U szczytu kariery, od 1936 do 1943, był bohaterem nowego typu – orędownikiem zwykłego obywatela (Pan z milionami, Obywatel John Doe, Komu bije dzwon)^[422]. W latach powojennych próbował sił wcielając się w dojrzałych bohaterów będących samemu w konflikcie z otoczeniem (The Fountainhead, W samo południe)^[423]. W jego ostatnich produkcjach bohater odrzuca przemoc i pragnie odzyskać utracony honor i znaleźć odkupienie (Przyjacielska perswazja, Człowiek z Dzikiego Zachodu)^[424]. Ekranowa postać, którą rozwinął i utrzymał przez całą swoją karierę przedstawiała idealnego amerykańskiego bohatera – wysokiego, przystojnego i szczerego mężczyznę o niezłomnej prawości^[425], który przedkłada działanie nad myślenie i łączy heroiczne cechy romantycznego kochanka, poszukiwacza przygód i zwykłego człowieka^[426].

Za wkład w branżę filmową 6 lutego 1960 Cooper został uhonorowany gwiazdą na Hollywoodzkiej Alei Gwiazd^[427]. Otrzymał również gwiazdę na chodniku przy Ellen Theater w Bozeman w stanie Montana^[428]. 6 maja 1961 został odznaczony francuskim Orderem Sztuki i Literatury za znaczący wkład w sztukę^[392]. 30 lipca 1961 został pośmiertnie nagrodzony włoską nagrodą specjalną David di Donatello za swoje dokonania^[429]. W 1966 został zaliczony w poczet gwiazd westernu „Hall of Great Western Performers” w National Cowboy & Western Heritage Museum w Oklahoma City^[430]. American Film Institute uplasowała go na 11. miejscu listy 25 najlepszych aktorów amerykańskiej kinematografii^[431]. Trzy z granych przez niego postaci – Will Kane, Lou Gehrig i Sierżant York – znalazły się na liście AFI 100 największych filmowych bohaterów i złoczyńców, wszyscy będący bohaterami^[432]. Cytat Lou Gehriga „dziś uważam siebie za najszczęśliwszego człowieka na ziemi” znalazł się na 38. miejscu listy 100 najlepszych cytatów z amerykańskich filmów wszech czasów według AFI^[433]. Według biografa Jeffreya Meyersa trwałą spuścizną Coopera ponad pół wieku po jego śmierci jest kreacja idealnego amerykańskiego bohatera, uwieczniona w jego filmowych występach^[434]. Charlton Heston dodał, że Cooper „odwzorował typ mężczyzny, którym chcieliby być Amerykanie, prawdopodobnie bardziej niż jakikolwiek aktor który kiedykolwiek żył”^[435].

Wizerunek Willa Kane’a został wykorzystany do agitacji wyborczej Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1989. Plakat z kroczącym szeryfem, trzymającym w prawej dłoni kartę do głosowania zamiast Colta, napisem „Solidarność” za jego plecami i podpisem „W samo południe, 4 czerwca 1989” stał się symbolem zmian ustrojowych w Polsce^[436][437].

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

Filmografia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Filmografia Gary’ego Coopera.

Lista filmów, w których Cooper wystąpił w pierwszoplanowych rolach^[443][444]:

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Hector Arce: Gary Cooper: An Intimate Biography. New York: William Morrow and Company, 1979. ISBN 978-0-688-0-3604-1. (ang.).
• Carlos Baker: Ernest Hemingway: A Life Story. New York: Charles Scribner's Sons, 1969. ISBN 978-0-02-001690-8. (ang.).
• Nigel Benson: Dunstable in Detail. Dunstable, Bedfordshire, UK: The Book Castle, 1986. ISBN 978-0-950-97732-4. (ang.).
• George Carpozi Jr.: The Gary Cooper Story. New Rochelle, New York: Arlington House, 1970. ISBN 978-0-870-0-0075-1. (ang.).
• Homer Dickens: The Films of Gary Cooper. New York: Citadel Press, 1970. ISBN 978-0-806-50010-2. (ang.).
• Patrick Hanks, Flavia Hodges: A Dictionary of First Names. New York: Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-192-11651-2. (ang.).
• Henryk Hoffmann: Western Movie References in American Literature. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company, 2012. ISBN 978-0-786-46638-2. (ang.).
• Maria Cooper Janis: Gary Cooper Off Camera: A Daughter Remembers. New York: Harry N. Abrams, Inc., 1999. ISBN 978-0-810-94130-4. (ang.).
• David M. Jordan: FDR, Dewey, and the Election of 1944. Bloomington: Indiana University Press, 2011. ISBN 978-0-253-00970-8. (ang.).
• Stuart Kaminsky: Coop: The Life and Legend of Gary Cooper. New York: St. Martin’s Press, 1979. ISBN 978-0-312-16955-8. (ang.).
• Patrick McGilligan: Alfred Hitchcock: A Life in Darkness and Light. New York: Regan Books, 2003. ISBN 978-0-060-39322-9. (ang.).
• Jeffrey Meyers: Gary Cooper: American Hero. New York: William Morrow, 1998. ISBN 978-0-688-15494-3. (ang.).
• Robert Owens: Medal of Honor: Historical Facts and Figures. Nashville: Turner Publishing, 2004. ISBN 978-1-563-11995-8. (ang.).
• Buck Rainey: Those Fabulous Serial Heroines: Their Lives and Films. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, 1990. ISBN 978-0-810-81911-5. (ang.).
• Randy Roberts, James S. Olson: John Wayne: American. Lincoln, Nebraska: Bison Books, 1997. ISBN 978-0-803-28970-3. (ang.).
• Introduction. W: Richard Schickel: Gary Cooper. Boston: Little, Brown and Company, 1985, seria: Legends. ISBN 978-0-316-77307-2. (ang.).
• David O. Selznick: Memo from David O. Selznick. New York: Modern Library, 2000. ISBN 978-0-375-75531-6. (ang.).
• Stephen Michael Shearer: Patricia Neal: An Unquiet Life. Lexington, Kentucky: The University Press of Kentucky, 2006. ISBN 978-0-813-12391-2. (ang.).
• Larry Swindell: The Last Hero: A Biography of Gary Cooper. New York: Doubleday, 1980. ISBN 978-0-385-14316-5. (ang.).
• Jane Ellen Wayne: Cooper's Women. New York: Prentice Hall Press, 1988. ISBN 978-0-131-72438-9. (ang.).
• Michelle Vogel: Lupe Velez: The Life and Career of Hollywood’s „Mexican Spitfire”. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, Inc., 2012. ISBN 978-0-7864-6139-4.
• Joseph Conrad: Lord Jim. Emilia Węsławska (tłum.). Warszawa: Druk Józefa Sikorskiego, 1904.
• Nigel Cawthorne: Życie erotyczne gwiazd Hollywood. Anna Nowak (tłum.). Oficyna Wydawnicza Mireki, 2005. ISBN 83-89533-37-5.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Gary Cooper w bazie IMDb (ang.)
• Gary Cooper w bazie Filmweb
• Gary Cooper w bazie Notable Names Database (ang.)