Gheorghe Gheorghiu-Dej – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gheorghe Gheorghiu-Dej
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

8 listopada 1901
Bârlad

Data i miejsce śmierci

19 marca 1965
Bukareszt

Sekretarz generalny Rumuńskiej Partii Robotniczej
Okres

od 23 sierpnia 1944
do 19 kwietnia 1954

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Ştefan Foriş

Następca

Gheorghe Apostol

Okres

od 30 września 1955
do 19 marca 1965

Poprzednik

Gheorghe Apostol

Następca

Nicolae Ceaușescu

Przewodniczący Rady Państwa Rumuńskiej Republiki Ludowej
Okres

od 21 marca 1961
do 19 marca 1965

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Ion Gheorghe Maurer

Następca

Chivu Stoica

Premier Rumuńskiej Republiki Ludowej
Okres

od 2 czerwca 1952
do 2 października 1955

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Petru Groza

Następca

Chivu Stoica

Wicepremier Rumunii
Okres

od 15 kwietnia 1948
do 2 czerwca 1952

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Gheorghe Tătărescu

Minister przemysłu i handlu
Okres

od 1 grudnia 1946
do 14 kwietnia 1948

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Petre Bejan

Minister robót publicznych
Okres

od 6 marca 1945
do 30 listopada 1946

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Poprzednik

Virgil Solomon

Następca

Ion Gh. Vântu

Minister komunikacji
Okres

od 4 listopada 1944
do 30 listopada 1946

Przynależność polityczna

Rumuńska Partia Robotnicza

Następca

Nicolae Profiri

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski

Gheorghe Gheorghiu-Dej (wym. [ˈɡorɡe ɡorˈɡi.u deʒ]; ur. 8 listopada 1901 w Bârlad, zm. 19 marca 1965 w Bukareszcie) – rumuński polityk komunistyczny, sekretarz generalny Rumuńskiej Partii Komunistycznej w latach 1944–1954 i 1955–1965, premier Rumuńskiej Republiki Ludowej w latach 1952–1955 i Przewodniczący Rady Państwa (głowa państwa rumuńskiego) w latach 1961–1965.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Pochodził z rodziny robotniczej. W 1930 wstąpił do Komunistycznej Partii Rumunii. W 1933 zorganizował słynny strajk rumuńskiej kolei, za który został skazany na ciężkie więzienie, z którego zbiegł w 1944. Po wyjściu na wolność stanął na czele tzw. frakcji więziennej ruchu komunistycznego, czyli działaczy wywodzących się ze środowiska więźniów politycznych. 23 sierpnia 1944 przejął kierownictwo Komunistycznej Partii Rumunii, w październiku 1945 mianowano go sekretarzem generalnym partii. Mimo formalnego urzędu nie posiadał rzeczywistej władzy ze względu na konflikt frakcyjny. W pierwszym rządzie Petru Grozy objął funkcję ministra komunikacji[1]. Głównym rywalem Gheorghiu-Deja w ruchu komunistycznym było skrzydło moskiewskie składające się z komunistów (w dużej mierze żydowskiego pochodzenia), którzy powrócili do Rumunii z emigracji w ZSRR. W 1952 roku zawiązał z nimi chwilowy sojusz taktyczny w celu eliminacji skrzydła sekretariatu Lucrețiu Pătrășcanu[2]. Po eliminacji tej frakcji Gheorghiu-Dej ponownie rozpoczął rywalizację z Moskalami, których z partii odsunął jeszcze w 1952 roku, usuwając od władzy wicepremier i minister spraw zagranicznych Anę Pauker[3].

Jako premier (od czerwca 1952 do października 1955) odpowiedzialny był za modernizację w Rumunii, a także m.in. za kolektywizację wsi (która wprowadzana była stopniowo od lat 40. do początku 60.), nacjonalizację przemysłu oraz budowę Kanału Dunaj-Morze Czarne. Ze względu na osłabienie swojej pozycji, w 1954 na krótko ustąpił z kierowania partią, powracając do niego w 1955. Po 1956 roku poparł Nikitę Chruszczowa w procesie destalinizacji (według samego Gheorghiu-Deja destalinizacja w Rumunii ruszyła już po 1952 roku[4]). Gheorgiu-Dej oskarżył w tym czasie dawną rywalkę polityczną Pauker i jej frakcję za stalinowskie ekscesy partii w latach 40. i na początku 50. (w szczególności w odniesieniu do kolektywizacji) i określił ich jako partyjnych stalinowców, choć niejednokrotnie byli oni nie mniej radykalni niż Gheorgiu-Dej[5]. Rozpoczynając destalinizację, Gheorghiu-Dej otoczył się działaczami lojalnymi wobec siebie i swoich poglądów. Wśród nich znaleźli się Nicolae Ceaușescu[6], Gheorghe Stoica, Ghizela Vass[7], Grigore Preoteasa[8], Alexandru Bârlădeanu[9], Ion Gheorghe Maurer, Gheorghe Gaston Marin, Paul Niculescu-Mizil i Gheorghe Rădulescu[10]. Lider rumuńskich komunistów potępił dziedzictwo Józefa Stalina, potępił jego kult jednostki i zachęcał stalinistów do samokrytyki[11].

Został poddany krytyce wewnątrzpartyjnej w trakcie spotkania partii z marca 1956 roku, na którym dwaj członkowie Biura Politycznego – Miron Constantinescu i Iosif Chişinevschi skrytykowali Gheorghiu-Deja, przypisując mu odpowiedzialność za rumuński stalinizm[12]. W 1957 roku oni sami zostali oskarżeni o stalinizm i pod tym zarzutem wydaleni z szeregów partii[13]. W czerwcu 1958 roku Gheorghiu-Dej zmarginalizował kolejną grupę starych członków partii, tym razem tych związanych z Constantinem Donceą[14].

W pierwszej fazie rządów prowadził proradziecką politykę zagraniczną. Rumunia dołączyła do Układu Warszawskiego i poparła interwencję ZSRR przeciwko rewolucji węgierskiej 1956 roku oraz potępiła jej przywódców, w tym Imre Nagya[15]. Stanowisko to wynikało z tego, że węgierski bunt wywołał protesty rumuńskich studentów w największych metropoliach Rumunii[16]. Na przełomie lat 50. i 60. zaostrzył jednak kurs wobec ZSRR. Po destalinizacji komunizm i rumuński nacjonalizm przeniknęły się, tworząc tzw. narodowy komunizm. Kurs był podyktowany w dużej mierze osobistymi poglądami Gheorghiu-Deja, który był zwolennikiem gospodarczej niezależności i dystansowania się od RWPG[17]. Rumuński premier w ramach tej polityki w 1954 roku porzucił politykę zakładającą skupienie się na wymianie handlowej z ZSRR[18]. Premier zlikwidował następnie rumuńsko-radzieckie przedsięwzięcia kulturalne[19]. Chcąc zapewnić Rumunii niezależność gospodarczą, sekretarz generalny rozpoczął uprzemysłowienie i stworzył kompleks przemysłowy w Galati mający uniezależnić Rumunię od importu żelaza z zagranicy[20]. W 1957 roku Gheorghiu-Dej i Emil Bodnăraș przekonali Sowietów do wycofania swoich wojsk z terenów Rumunii[21]. Rok wcześniej rząd Rumunii pogodził się z jugosłowiańską administracją Josipa Broza Tity, co umożliwiło wdrożenie serii wspólnych jugosłowiańsko-rumuńskich projektów gospodarczych, rozwijanych szczególnie w Żelaznej Bramie[22].

W marcu 1961 objął funkcję przewodniczącego Prezydium Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, stając się formalną głową państwa. W tym samym roku rozpoczęła się drastyczna rozbieżność ideologiczna między ZSRR a Rumunią[23]. Choć Rumunia w trakcie rozłamu chińsko-radzieckiego pod koniec lat 50. i albańsko-radzieckiego w 1961 roku poparła początkowo stanowisko Chruszczowa[24], utrzymała wyjątkowe dobre stosunki zarówno z Chinami[25] i Albanią[26]. Rumuńskie media jako jedyne spośród Układu Warszawskiego nie skrytykowały Chin[27], w zamian za co urzędnicy maoistowscy poparli rumuński nacjonalizm, twierdząc że Besarabia (zajęta przez ZSRR w pierwszej fazie II wojny światowej) jest ofiarą tradycyjnego rosyjskiego imperializmu[28]. W 1964 roku odrzucił radziecki plan utworzenia ponadnarodowych jednostek gospodarczych Europy Środkowo-Wschodniej (w ramach którego Rumunia miała dostarczać produkty rolne) i zgłosiła kilka kontrpropozycji[29]. W tym samym roku doszło do kilku radykalnych zmian w doktrynie państwowej – Gheorghiu Dej zatwierdził opublikowanie przez Andrieja Oţeteę rusofobicznych prac Karola Marksa (odkrytych przez polskiego historyka Stanisława Schwanna)[30]. Sama partia była coraz bardziej krytyczna wobec Chruszczowa, a pod koniec kwietnia 1964 roku w gazecie Scînteia ogłoszono zaangażowanie partii na rzecz „narodowej ścieżki” komunizmu (stwierdzono, że w komunizmie nie istnieje podział rodzaju rodzic i syn, czy partia lepsza i podległa)[31]. Pod koniec 1964 roku kierownictwo Partii Robotniczej starło się z nowo wybranym przywódcą ZSRR Leonidem Breżniewem w kwestii nadal obecnych w rumuńskich służbach Securitate doradców KGB. Ostatecznie Rumunii, jako pierwszemu państwu w europejskim bloku wschodnim, udało się usunąć ze służb doradców KGB[32].

Polityka Gheorhiu-Deja zaowocowała tym, że Rumunia zdobyła większą swobodę w realizacji własnego programu rozwojowego[33]. Uniezależnienie się dotyczyło głównie stosunków gospodarczych i współpracy wojskowej[34]. Partia Robotnicza stała się coraz bardziej popularna wśród rumuńskich nacjonalistów, a ostatni etap rządów Gheorghiu-Deja był powszechnie utożsamiany z liberalizacją systemu[35].

Zmarł w 1965 na raka. Jego następcą w partii został Nicolae Ceaușescu[36]. Ceaușescu w 1968 roku na kongresie partii potępił Gheorghiu-Deja i zrehabilitował ofiary stalinowskiego terroru, w tym Lucrețiu Pătrășcanu[37][38][39].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

W 1949 otrzymał Order Odrodzenia Polski I klasy[40].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W latach 1965–1993 jego imię nosiło miasto Onești w okręgu Bacău.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Cioroianu, Pe umerii..., s. 57.
  2. Cioroianu, Pe umerii... s. 194–195, 200–201; Frunză, s. 359–363; 407–410.
  3. Cioroianu, Pe umerii.., s. 180–182, 200–203; Frunză, s. 403–407; Tismăneanu, s. 16.
  4. Cioroianu, Pe umerii... s. 206, 217; Deletant & Ionescu, s. 8, 9; Frunză, s. 430–434; Tismăneanu, s. 15–16, 18–19.
  5. Cioroianu, Pe umerii... s. 76, 181–182, 206; Frunză, s. 393-394.
  6. Cioroianu, Pe umerii..., s. 391–394; Deletant & Ionescu, s. 7, 20–21; Tismăneanu, s. 12, 27–31.
  7. Cioroianu, Pe umerii... s. 201.
  8. Cioroianu, Pe umerii... s. 210-211.
  9. Cioroianu, Pe umerii... s. 207, 375; Frunză, s. 437.
  10. Cioroianu, Pe umerii... s. 375; Frunză, s. 437.
  11. Cioroianu, Pe umerii... s.206, 217–218; Deletant & Ionescu, s. 7–8, 9; Frunză, s. 424–425; Tismăneanu, s. 9, 16.
  12. Cioroianu, Pe umerii..., s. 136, 206–207; Deletant & Ionescu, s. 8–9; Frunză, s. 425; Tismăneanu, s. 11–12, 16–19, 24–26.
  13. Cioroianu, Pe umerii...s.136, 208; Tismăneanu, s. 22, 23–24, 27.
  14. Tismăneanu, s. 29-30.
  15. Cioroianu, Pe umerii... s.198-200, 207; Deletant & Ionescu, s. 9–13; Frunză, s.426-428-434; Tismăneanu, s. 19-23.
  16. Deletant & Ionescu, s. 10–11, 34; Tismăneanu, s. 21, 31.
  17. Cioroianu, Pe umerii... s. 212–217, 219, 220, 372–376; Frunză, s. 440-444.
  18. Cioroianu, Pe umerii... s. 208.
  19. Cioroianu, Pe umerii... s. 218–219, 220; Deletant & Ionescu, s. 19; Frunză, s. 456-457.
  20. Frunză, s. 442.
  21. Cioroianu, Pe umerii... s. 345–352; Deletant & Ionescu, s. 13-15.
  22. Cioroianu, Pe umeril s. 214; Frunză, s. 442, 445, 449–450.
  23. Tismăneanu, s. 37–38, 47–48.
  24. Tismăneanu, s. 34–36.
  25. Cioroianu, Pe umerii... s. 215, 218; Frunză, s. 437, 449, 452–453; Tismăneanu, p. 14-15, 43–44, 50.
  26. Cioroianu, Pe umerii... s. 215; Frunză, s. 437, 449; Tismăneanu, s. 14–15, 50.
  27. Cioroianu, Pe umerii... s. 215; Frunză, s. 438.
  28. Frunză, s. 452-453.
  29. Cioroianu, Pe umerii..., s. 216; Frunză, s. 440–441, 454–457; Deletant & Ionescu, s. 17; Iordachi I.2, II.1; Tismăneanu, s. 45-46.
  30. Cioroianu, Pe umerii..., s. 220; Deletant & Ionescu, s. 18; Frunză, s. 453.
  31. Cioroianu, Pe umerii... s. 220, 321–325; Deletant & Ionescu, s. 18; Iordachi I.2, II.1; Tismăneanu, s. 34, 48–49.
  32. Deletant & Ionescu, s. 18-19.
  33. Cioroianu, Pe umerii... s.216-217, 220–221; Deletant & Ionescu, s. 15–19; Frunză, s. 445–449, 458–461; Tismăneanu, s. 32-34.
  34. Cioroianu, Pe umerii... s. 320-325.
  35. Cioroianu, Pe umerii... s.221-223, 275–276; Frunză, s. 458.
  36. Sebetsyen, Victor (2009). Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire. New York City: Pantheon Books. ISBN 0-375-42532-2.
  37. Deletant, s. 182.
  38. Tismăneanu, s. 157–158.
  39. Cioroianu, s. 397–399.
  40. Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 48.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Adrian Cioroianu, Pe umerii lui Marx. O introducere în istoria comunismului românesc Editura Curtea Veche, București: Curtea Veche, 2005, ISBN 973-669-175-6, OCLC 70707609.
  • Deletant, Dennis, Ceaușescu and the Securitate: Coercion and Dissent in Romania, 1965-1989, M.E. Sharpe, London, 1995, ISBN 1-56324-633-3.
  • Tismăneanu, Vladimir, Stalinism pentru eternitate, Polirom, Iași, 2005 ISBN 973-681-899-3.
  • Victor Frunză, Istoria stalinismului în România („The History of Stalinism in Romania”), Humanitas, Bucharest, 1990
  • Dennis Deletant, Mihail Ionescu, „Romania and the Warsaw Pact: 1955–1989”, in Cold War International History Project, Working Paper No. 43, Woodrow Wilson International Center for Scholars, Washington, D.C., April 2004.
  • Vladimir Tismăneanu, Gheorghiu-Dej and the Romanian Workers’ Party: From De-Sovietization to the Emergence of National Communism, w: Cold War International History Project, Working Paper No. 37, Woodrow Wilson International Center for Scholars, Washington, D.C., 2002.