Gleba – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gleba
Chmielnik (Wzgórza Włodzickie), Sudety, gleba zabarwiona na czerwono tlenkami żelaza

Gleba (łac. glaeba – ziemia uprawna, rola) — naturalna, trójfazowa, biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, ukształtowana poprzez procesy glebotwórcze ze zwietrzeliny skalnej (skały macierzystej) w wyniku oddziaływania klimatu i organizmów żywych, przy określonej rzeźbie terenu, w określonym przedziale czasu, często przy wpływie działalności człowieka. Gleba jest integralnym składnikiem ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych[1].

Gleba składa się z części mineralnej i organicznej.

Nauką dotyczącą gleby jest gleboznawstwo[2]. Jego subdyscypliną jest geografia gleb[3].

Powstawanie[edytuj | edytuj kod]

Klasyczny schemat powstawania gleb w ujęciu Wasilija Dokuczajewa:

czynniki glebotwórcze → procesy glebotwórcze → sekwencja poziomów glebowych i właściwości gleb

Gleba, jako samodzielny twór, powstaje pod wpływem czynników środowiska nazywanych czynnikami glebotwórczymi. W ten sposób właściwości gleby zależą (funkcyjnie, zob. zmienne zależna i niezależna) od zmiennych takich jak: organizmy żywe, klimat, rzeźba terenu, materiał macierzysty, warunki wodne, działalność człowieka, czy czas. Czynniki glebotwórcze działające łącznie na jakimś obszarze tworzą lokalne środowisko glebotwórcze. Nieraz się zdarza, że któryś z czynników ma dużo większy wpływ na powstawanie gleby niż pozostałe.

Zespół zjawisk zachodzących w wierzchniej warstwie litosfery pod wpływem czynników glebotwórczych powodujący powstanie i rozwój gleby nazywa się procesem glebotwórczym. Procesy glebotwórcze polegają na wymianie materii i przepływie energii pomiędzy glebą (pedosferą) a biosferą, atmosferą, hydrosferą i litosferą. Ogólnie obejmują one przemiany w mineralnym tworzywie gleby (wietrzenie i tworzenie się minerałów), przemiany materii organicznej (humifikacja i mineralizacja), a także przemieszczanie się składników oraz wytrącanie się ich w obrębie profilu glebowego.

W glebach zazwyczaj zachodzą jednocześnie różne procesy glebotwórcze, lecz z różną intensywnością. Te, które dominują nadają glebie jej wygląd i właściwości, prowadzą do uformowania się konkretnego typu gleby. Zazwyczaj przebiegają one na tyle wolno, że nie obserwuje się ich bezpośrednio, a jedynie ich skutki.

Wydziela się następujące typologiczne procesy glebotwórcze: inicjalny, darniowy, brunatnienia, płowienia, bielicowania, rdzawienia, glejowy, torfienia, murszenia, wertylizacji, ferralityzacji, salinizacji, sołonizacji i sołodyzacji[4]

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: morfologia gleb.

Procesy glebotwórcze prowadzą do powstania gleby o specyficznej budowie wewnętrznej i właściwościach. Najmniejszą jej trójwymiarową bryłę umożliwiającą opis wszystkich charakterystycznych cech i funkcji określa się jako pedon. Obszar zajęty przez bardzo podobne pedony, graniczący z innego rodzaju pedonami lub obszarami bezglebowymi, określa się jako polipedon. Dwuwymiarowa, pionowa, boczna ściana pedonu jest to profil glebowy. W praktyce opisuje się profile glebowe będące ścianami bocznymi odkrywki glebowej, czyli głębokiego na ok. 1,5 – 2,0 m wykopu.

Wygląd profilu glebowego określa się jako morfologia gleby. Na jej podstawie określa się wstępnie właściwości i pozycję systematyczną danej gleby.

Profil gleby dzieli się na, różniące się od siebie, zazwyczaj położone mniej więcej równolegle do powierzchni terenu, warstwy glebowe i poziomy genetyczne gleby (poziomy glebowe). Do głównych poziomów glebowych należą: poziom organiczny, poziom próchniczny, poziom eluwialny, poziom wzbogacania (poziom iluwialny lub poziom brunatnienia), poziom glejowy, poziom lub warstwa osadów podwodnych (limnicznych), poziom murszowy, poziom macierzysty oraz lite podłoże skalne. Poziomy o ściśle określonych właściwościach, będące kryterium w typologii gleb, określa się jako poziomy diagnostyczne gleby[5].

Skład[edytuj | edytuj kod]

Gleba składa się z trzech faz:

Wzajemny układ trzech faz może ulegać znacznym zmianom pod wpływem dalszych procesów glebotwórczych i ingerencji człowieka (zob. np. degradacja gleb). Prawidłowe stosunki ilościowe pomiędzy poszczególnymi fazami można kształtować przez wykonanie melioracji wodnych, agromelioracji, fitomelioracji, uprawę roli itp. Stosunki ilościowe trzech faz w glebie charakteryzuje się przez określenie gęstości objętościowej, porowatości, wilgotności i zwięzłości.

Ze względu na zróżnicowanie materiału glebowego w profilu wyróżnia się gleby:

  • całkowite, które w całym profilu (do 1,5 m) są zbudowane z tego samego materiału, np. z piasku, gliny, pyłu; zróżnicowanie uziarnienia profilu powodują wyłącznie procesy glebotwórcze
  • niecałkowite, które do głębokości 1,5 m zawierają przynajmniej dwie różne warstwy, np. piasek do głębokości 0,8 m, a poniżej glinę.

Na podstawie podgrup granulometrycznych, gleby dzieli się na następujące kategorie ciężkości agrotechnicznej[a][b][6]:

Wyróżnia się również[c]:

  • gleby średnie pyłowe – pyły gliniaste i pyły zwykłe
  • gleby ciężkie pyłowe – pyły ilaste

Proces glebotwórczy trwa nieustannie – jest nieodłącznym elementem przemian zachodzących w ekosystemie. Gleba jest środowiskiem życia i źródłem składników odżywczych dla wielu gatunków mikroorganizmów i podziemnych organów roślin wyższych.

Znaczenie gleby zostało przedstawione w Europejskiej Karcie Gleby[7].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: systematyka gleb.

Systematyka gleb jest stworzonym przez człowieka logicznym systemem porządkującym ogromną różnorodność gleb w przyrodzie. Zazwyczaj opiera się ona na określonych kryteriach lub grupie kryteriów, najczęściej użytkowych lub przyrodniczych, według których łączy się gleby w określone jednostki taksonomiczne gleb[8].

Klasyfikacjami przyrodniczymi dokonującymi podziału gleb ze względu na kryteria genetyczne, tzn. wg sposobu powstania danej gleby, na terenie Polski są: systematyka gleb Polski opracowana przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, a także klasyfikacja gleb leśnych Polski. Wiele krajów posiada swoje narodowe systematyki. Status międzynarodowych mają: amerykańska USDA Soil Taxonomy, a także Klasyfikacja Zasobów Glebowych Świata (WRB).

Klasyfikacje użytkowe (stosowane) dokonują podziału gleb ze względu na określone cechy istotne z punktu widzenia celu powstania klasyfikacji. Przykładami są klasyfikacje gleb opisujące rolniczą produktywność gruntów (w Polsce są to: gleboznawcza klasyfikacja gruntów oraz podział na kompleksy przydatności rolniczej gleb), albo podział gruntów ze względu na określone cechy np. odczyn gleby lub zawartość materii organicznej.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Podział obowiązujący od 2008 roku.
  2. Gleby bardzo lekkie i lekkie mogą być klasyfikowane jako gleby lekkie a gleby ciężkie i bardzo ciężkie jako gleby ciężkie.
  3. Dodatkowe kategorie wyróżnia się w celu dokładniejszej charakterystyki gleb o dużej zawartości frakcji pyłowej.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Systematyka gleb Polski, wydanie 5. „Roczniki gleboznawcze”. 62, 3, 2011. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Warszawa. 
  2. gleboznawstwo, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2012-10-02].
  3. Marek Degórski. Geografia gleb jako dyscyplina fizycznogeograficzna. „Przegląd Geograficzny”. 3 (76), 2004. Warszawa: PAN Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. ISSN 0033-2143. 
  4. Renata Bednarek, Stefan Skiba: Czynniki i procesy glebotwórcze. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 68–98. ISBN 978-83-01-17994-6. (pol.).
  5. Cezary Kabała: Morfologia gleb. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 99–130. ISBN 978-83-01-17994-6. (pol.).
  6. Klasyfikacja uziarnienia gleb i utworów mineralnych. [dostęp 2011-10-19].
  7. Wstęp. W: Saturnin Zawadzki (red.): Gleboznawstwo. Wyd. IV. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1999, s. 17–18. ISBN 830901703-0. (pol.).
  8. Stanisław Uziak, Zbigniew Klimowicz: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2002, s. 51. ISBN 83-227-1671-0. (pol.).