Holenderskie Indie Wschodnie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Holenderskie Indie Wschodnie
Nederlands-Indië
kolonia
1800–1949
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Holandia

Siedziba

Batavia

Data powstania

1 stycznia 1800[potrzebny przypis]

Data likwidacji

27 grudnia 1949

Powierzchnia

1 919 440

Populacja (1930)
• liczba ludności


60 727 233 (240 417 Europejczyków)[1]

• gęstość

31,6

Położenie na mapie
Położenie na mapie

Holenderskie Indie Wschodnie (niderl. Oost-Indië lub Nederlands-Indië, indonez. Hindia Belanda) – nazwa kolonii założonej przez Holenderską Kompanię Wschodnioindyjską, która pozostawała pod bezpośrednim zwierzchnictwem Królestwa Holenderskiego od 1799[potrzebny przypis] r. aż do uzyskania niepodległości przez Indonezję w 1949 r.

Początki[edytuj | edytuj kod]

Holenderskie Indie Wschodnie nie powstałyby, gdyby nie pierwsze ekspedycje finansowane przez kupców niderlandzkich (głównie z Amsterdamu), takie jak m.in. wyprawy J.H. van Linschotena[2] w 1582 r., Jacoba van Necka(inne języki) w 1598 r. oraz Cornelisa de Houtmana w 1595 r., który dotarł do Bantamu, leżącego na Jawie nad Cieśniną Malakka (obecnie indonezyjska prowincja Banten). Początkowo ich poczynania były utrzymywane w tajemnicy ze względu na to, że Traktat z Tordesillas przydzielał rejon ten Portugalii. Jednak ceny, jakie osiągano za przyprawy z tego regionu, sprawiły, że kolonizacja holenderska w tym rejonie postępowała bardzo szybko.

Holenderska Kompania Wschodnioindyjska (VOC)[edytuj | edytuj kod]

Holenderska Kompania Wschodnioindyjska (Verenigde Oostindische Compagnie, w skrócie VOC), która powstała w 1602 r.[3] umożliwiła realizację większych przedsięwzięć dzięki połączeniu wysiłków pojedynczych kupców w formę prawno-organizacyjną spółki akcyjnej. Szybkie i wysokie zyski, jakie osiągano za handel korzeniami, sprawiły, że VOC szybko zgromadziła fundusze na kosztowne i niebezpieczne wyprawy zamorskie od inwestorów, zwabionych chęcią łatwego zysku. W 1605 r. jedna z takich wypraw kupieckich zajęła portugalski fort na wyspie Ambon (Moluki) i przekształciła go w pierwszą umocnioną bazę VOC w tym rejonie. Mimo podpisania w Antwerpii w 1609 r. tzw. „Rozejmu dwunastoletniego” pomiędzy Hiszpanią[4] a Holandią, ekspansja tego ostatniego kraju w Azji nie została zatrzymana. Punktem, z którego wychodziły wszystkie przedsięwzięcia (bardziej kupieckie niż kolonialne) na wyspach indonezyjskich, stała się założona na Jawie faktoria w Batawii. To właśnie stąd prowadziła gęsta sieć połączeń handlowych z ważniejszymi miastami azjatyckimi (szczególnie intratny, mimo że trudny[5], stał się handel z Japonią oraz Chinami). Przy czym imperium kolonialne VOC posiadało jedną słabość, jego działalność była całkowicie nastawiona na zysk, a to powodowało, że oszczędzano na uzbrojeniu i żołnierzach, co później miało się srogo zemścić podczas konfliktów z monarchiami absolutnymi (głównie Francją i Anglią).

Stan posiadania Holendrów w Azji w XVII wieku stale się zwiększał, po kolei zajęto: Malakkę[6] w 1641 r., królestwo Aceh na Sumatrze w 1667 r., Makasar w 1669 r. i ostatecznie Bantam w 1682 r.[7] Ponadto wyparto Brytyjczyków z południowo-zachodniej Sumatry (Bencoolen) po okresie ostrej rywalizacji. Szczególne zasługi w rozwoju kolonii położyli Jan Pieterszoonn Coen, Anthonie van Diemen (1636–45) i Joan Maetsuyker (1653–78). Podstawą handlu holenderskiego stał się w szczególności pieprz, który cieszył się w Europie największą popularnością. Duże zyski osiągano też z tzw. „handlu wyspiarskiego” (inlandse handel) – pomiędzy poszczególnymi wyspami indonezyjskimi, który polegał na wymianie towaru za towar, przy każdej takiej transakcji osiągano zysk w postaci srebra z Ameryki, które było cenione bardziej na wschodzie niż w Europie.

Kompania Wschodnioindyjska przez długi czas cieszyła się monopolem korzennym, który spowodował, że w jej koloniach zaczęły się rozwijać monokultury rolnicze, np.: goździki na Ambonie, drzewo sandałowe na Timorze, gałka muszkatołowa na wyspach Banda i cynamon na Cejlonie. W ten sposób wszystkie z tych wysp były silnie uzależnione jedna od drugiej i doszło do wytworzenia się lokalnego systemu gospodarczego, który funkcjonował jak naczynia połączone. Każdy z rejonów (wysp) obowiązany był do dostarczania określonego rodzaju produktów w formie obowiązkowych dostaw (kontyngentów). Holendrzy w zasadzie nie tworzyli rozbudowanego systemu zarządzania swoimi dominiami na archipelagu i zadowalali się lojalnością lokalnych władców (regentów), którzy dochowywali im posłuszeństwa.

Wyspy indonezyjskie pod kontrolą rządu holenderskiego[edytuj | edytuj kod]

Holenderskie posiadłości kolonialne (posiadłości Kompanii Wschodnioindyjskiej – jasnozielony kolor)

Około 1700 r. system kolonialny funkcjonujący w ramach VOC doskonale się sprawdzał i doprowadził do wytworzenia państwa w państwie i liczącej się siły militarnej na archipelagu. Jednak w ciągu XVIII wieku znaczenie Kompanii cały czas słabło, monopol gospodarczy był podkopywany przez przemyt i szmugiel. Rosły koszty funkcjonowania administracji kolonialnej, panoszyła się korupcja wśród urzędników, którzy nie zawsze działali w interesie swojego pracodawcy. W 1799 r. VOC została zlikwidowana[8] a jej kolonie w Azji Południowo-Wschodniej dostały się w 1811 r. pod krótkie zwierzchnictwo Anglii[9] i zostały zwrócone po wojnach napoleońskich rządowi Holandii, który przejął nad nimi kontrolę. Malakka i Półwysep Malajski zostały odstąpione Anglii w 1824 r. po podpisaniu traktatu angielsko-holenderskiego. W 1826 roku wprowadzono gulden Holenderskich Indii.

W latach 1825–1830 doszło do wybuchu powstania ludności tubylczej na Jawie pod przywództwem Pangerana. Walki przeciągały się ze względu na ich partyzancki charakter, ale w końcu powstańcy zostali spacyfikowani, a Pangerana wygnany na Celebes. Mniej więcej w tym samym czasie na Sumatrze doszło z kolei do walk na tle religijnym (tzw. Wojna Padri) z administracją holenderską, spokój udało się tu przywrócić dopiero w 1837 r.

W latach trzydziestych wprowadzono nowy model gospodarczy w kolonii tzw. Cultuurstelsel (System kultywacji). Polegał on na tym, że każda wioska miała przeznaczać jedną piątą swych upraw na cele eksportowe. Dzięki jego wprowadzeniu udało się zwiększyć wpływy do budżetu holenderskiego, a kolonia przynosząca ostatnio straty rozkwitła. W latach 1873–1908 Holendrzy prowadzili walki o podporządkowanie prowincji Aceh na Sumatrze, co udało im się dopiero po zaciekłych walkach z rebeliantami. W tym okresie zaczyna się także powiększać liczba ludności pochodzenia europejskiego, która zajmuje najlepiej płatne stanowiska w administracji i w handlu. Dochodzi także do niebywałej eksplozji demograficznej (w szczególności wyspy Jawa) ludności tubylczej opartej głównie na pracochłonnej uprawie ryżu na polach zalewowych.

Po I wojnie światowej doszło do rozbudzenia świadomości narodowej Indonezyjczyków. Powstały partie polityczne, takie jak: Nacjonalistyczna Partia Indonezji (z Sukarno na czele) czy Indonezyjska Partia Komunistyczna. W reakcji na to Holendrzy rozpoczęli represjonowanie działaczy niepodległościowych (m.in. uwięzili Sukarno).

W latach 1942–1945 w czasie II wojny światowej archipelag został zajęty przez Japończyków, którzy zostali zwabieni tu głównie przez bogate złoża ropy naftowej. Po wybuchu walk niepodległościowych w 1949 r. doszło do utworzenia niepodległego państwa indonezyjskiego. Formalne przekazanie niepodległości odbyło się 27 grudnia, gdy w amsterdamskim pałacu królewskim Królowa Holandii Juliana, w obecności indonezyjskiego premiera Mohammad Hatty formalnie przyznała suwerenność Indonezji i stanęła na czele Unii Holendersko-Indonezyjskiej[10][11]. Stolica Indii Holenderskich – Batawia została przemianowana wówczas na Dżakartę i została stolicą republiki. Z dawnych posiadłości holenderskich jedynie zachodnia część wyspy Nowa Gwinea należała do Holandii, ale w 1961 r. armia indonezyjska wkroczyła na ten teren. Wywiązały się wówczas krótkotrwałe walki, które zakończyły się dopiero pod naciskiem Stanów Zjednoczonych[potrzebny przypis], które nakłoniły Holandię, aby ta zrzekła się swoich roszczeń, a Indonezja uzyskała nową prowincję pod nazwą Irian Zachodni.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. N. van Nimwagen: De demografische geschiedenis van Indische Nederlanders. Haag: 2002, s. 25–26.
  2. Jan Huyghen van Linschoten skopiował tajne portugalskie mapy, które umożliwiły dotarcie do Wysp Korzennych statkom najpierw holenderskim a później angielskim.
  3. Stany Generalne Zjednoczonych Prowincji Niderlandów przyznały jej 21-letni monopol na handel w Azji.
  4. Portugalia była złączona wówczas unia personalną z Hiszpanią.
  5. Handlowanie w Chinach opierało się o wydawane przez dwór cesarski koncesje, podobnie było w Japonii. W państwach tych do handlu wyznaczano specjalne regiony poza którymi Europejczycy nie mogli prowadzić działalności.
  6. Malakka należała wcześniej do Portugalczyków.
  7. Po okresie walki o ten region z jawajskim królestwem Mataram.
  8. Było to spowodowane popadnięciem Holandii w zależność od rewolucyjnej Francji w czasie jej wojny z państwami Wielkiej Koalicji, do której należała Holandia.
  9. Wcześniej po likwidacji VOC na wyspie rządził jeden z marszałków Napoleona – Herman Willem Daendels, który przyczynił się do rozbudowy infrastruktury na wyspach oraz wzmocnienia obronności.
  10. Sydney Gruson, INDONESIA WILL GET FREE STATUS TODAY; Juliana to Sign Document in Amsterdam Rites Creating Union With Netherlands, „The New York Times”, 27 grudnia 1949, ISSN 0362-4331 [dostęp 2019-12-27] (ang.).
  11. Nel Slis, Queen Juliana Signs Away Rich Possession, „San Pedro News Pilot”, 22 (254), 27 grudnia 1949 [dostęp 2019-12-27] (ang.).