Język prasłowiański – Wikipedia, wolna encyklopedia

Prasłowiański
Rekonstrukcja dla

języki słowiańskie

Obszar

Europa Wschodnia

Okres

ok. II tysiąclecie p.n.e.VII wiek n.e.

Przodek

język prabałtosłowiański

Język prasłowiański – hipotetyczny, rekonstruowany wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z którego później wykształciły się wszystkie języki słowiańskie[1]. Jest on zaliczany do grupy języków satemowych w ramach rodziny języków indoeuropejskich[1].

Podobnie jak w przypadku języka praindoeuropejskiego, nie istnieją żadne zabytki pisane sporządzone w języku prasłowiańskim. Historycy języka odtwarzają jego formy metodami lingwistyki historycznej, na przykład metodą porównawczą, tj. zestawiając słowa z różnych współczesnych i wymarłych języków słowiańskich.

Fonologia[edytuj | edytuj kod]

Samogłoski[edytuj | edytuj kod]

samogłoski i, ь, e, ę, ě, a, o, ǫ (ą), ъ, y, u
ь, ъ – jery, czyli bardzo krótkie samogłoski o niewyraźnej wymowie (wywodzące się z dawniejszych krótkich *i i *u), odpowiednio miękki (przedni) i twardy (tylny);
ę, ǫ (ą) – e i o nosowe, podobne do polskich ę, ą, wymawianych przed szczelinowymi (np. w kęs, wąs);
ě – tzw. jać, samogłoska długa o wymowie [ä] (IPA æ:), lub pośrednia między [e] a [a], jak w angielskim słowie cat, lub dyftong [ie] w innych dialektach języka prasłowiańskiego;
y – tylnojęzykowe, inne od dzisiejszego polskiego, przypominające raczej tureckie ı (IPA ɯ:)[potrzebny przypis];
sonanty (spółgłoski tworzące sylaby) l, l´, r, r´; wielu badaczy uważa, że w epoce prasłowiańskiej sonantów nie było, i zamiast nich rekonstruuje grupy ъl, ьl, ъr, ьr.

Wielu lingwistów uważa, że ps. *o było wymawiane jako /a/, natomiast *a było samogłoską długą /a:/. Dowodem na to są zapożyczenia słowiańskie w innych językach, np. nowogreckie καρουτα 'koryto', gdzie prasłowiańskiemu *o odpowiada greckie /a/[2]. prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone w języku polskim (i innych Językach lechickich) protetycznym "w", np. *ǫžьwąż, *ǫgorjьwęgorz (bo utożsamiany z wężem), *ǫglьwęgiel, *ǫgrija, scs. Ǫgri (Ѫгри) → Węgrzy (Onogurowie), *ǫtrobawątroba, ǫpyrь (ѫпырь) lub *ǫpirь → wampir (staropolskie wąpierz, porównaj rutenizm upiór), *ǫzъkъ → wąski, *ǫtorъwątor[3], scs. ǫsъ (ѫсъ) → wąsy, psł. ǫda, ǫdъka, scs. ǫda (ѫда), ǫdica (ѫдица) → wądka, wędka, węda[4], psł. dial. *ǫdidlowędzidło, *ǫxatiwąchać, *ǫgъlъwęgieł, psł. *ǫzlъ, scs. ǫzlъ (ѫзлъ) → węzeł, ps. *ǫdolъwądół, *ǫvozъwąwóz, *ǫgrъwągier.

Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]

System głosek prasłowiańskich okresu późnego
spółgłoski wargowe zębowe zębowe miękkie dziąsłowe dziąsłowe miękkie środkowojęzykowe tylnojęzykowe
zwarte p, b t, d         k, g
zwarto-szczelinowe     c´, ʒ´ (dz´)   č, ǯ (dž)    
szczelinowe v s, z   š, ž   x
nosowe m n          
spółgłoski płynne   l   r   j  
x oznacza to samo, co polskie ch,
v oznacza to samo, co polskie w, choć prasłowiańskie v musiało być pierwotnie wargowe i zbliżone do angielskiego w,
ʒ (dz) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dz,
ǯ (dž) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem ,
spółgłoski c´, ʒ´ (dz´), č, ǯ (dž), š, ž były bardziej miękkie niż polskie c, dz, cz, dż, sz, ż.

Ponadto wszystkie spółgłoski twarde (w końcowej fazie istnienia prasłowiańskiego – z wyjątkiem s, z, k, g, x) miały warianty miękkie przed j.

Intonacja[edytuj | edytuj kod]

W języku prasłowiańskim istniała pierwotnie intonacja akutowa (wznosząca) i cyrkumfleksalna (opadająca). W wyniku przemian akcentowych związanych z redukcją praindoeuropejskich i, u krótkich do jerów pojawiła się intonacja nowoakutowa. Niekiedy mówi się też o intonacji nowocyrkumfleksalnej.

Iloczas[edytuj | edytuj kod]

i, ę, ě, a, ǫ (ą), y, u były długie. e, o były krótkie, ale w grupach typu TorT[5] nieco dłuższe (stąd ich rozwój w grupy typu TraT w grupie południowej). Jery były półkrótkie (bardzo krótkie).

e, o, ь, ъ były w pewnym sensie krótkimi odpowiednikami odpowiednio ě, a, i, y.

  • ě to w zasadzie e długie. Niekiedy mówi się o opozycji ě (jać czyli ē – e długie) – ĕ (e krótkie).
  • o to prawdopodobnie było w rzeczywistości ă krótkie. (zobacz akanie)
  • ь prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie i.
  • ъ prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie u lub y [ɯ]. (zobacz delabializacja)

Ponadto te głoski wymieniały się np. przy zmianie akcentu:

zametą – zamětają ? > pol. zamiotę – zamiatam
vyrobją – vyrabjają > pol. wyrobię – wyrabiam
vytьną – vytinają > pol. wytnę – wycinam
nadъmą – nadymają > pol. nadmę – nadymam

Różnice między dialektami[edytuj | edytuj kod]

Postać pierwotna Grupa zachodnia Grupa wschodnia Grupa południowa
TorT, TolT, TerT, TelT

(Zobacz też przestawka)

ps. korva, bolto, bergъ, melko

TroT, TloT, TreT, TleT (bez dialektów czeskich i słowackich)

pol. krowa, błoto, brzeg/trzoda, mleko/plotka

ToroT, ToloT, TereT, ToloT

ros. корова (korowa), болото (bołoto), берег (bierieg), молоко (mołoko)

TraT, TlaT, TrěT, TlěT (z dialektami czeskimi i słowackimi)

scs. крава (krawa), блато (blato), брѣгъ (brěgъ), млѣко(mlěko); cz. kráva, bláto, břeh, mléko; schorw. krava, blato, br(ij)eg, ml(ij)eko

olT-, orT-

ps. olkъtь, ordlo

loT-, roT- (pod intonacją cyrkumfleksalną) / laT-, raT- (pod intonacją akutową)

pol. łokieć, radło; cz. loket; ros. локоть (łokot´), рало (rało)

laT-, raT-

schorw. lakat, ralo

  D. l.p., M. i B. l.m. dušě D. l.p., M. i B. l.m. dušę
  reka ? reky ? (może odwrotnie)
kvě, kvi, gvě, gvi, xvě, xvi

ps. květъ, gvězda
bez zmian

pol. kwiat, gwiazda
c´vě, c´vi, z´vě, z´vi, s´vě, s´vi

schorw. cvijet, zvijezda
tl, dl tl, dl l, l
tj, dj

ps. světja, medja

c´, ʒ´ (dz´)

pol. świeca, miedza; cz. svíce, meze

č, ž

ros. свеча (swiecza), межа (mieża)

rozmaite kontynuanty*

* na przykład

słń. č, j: sveča, meja;
schorw. ć, dź: sveća, međa [medźa] (w innych dialektach także dj > j, dž, d´, ž; tj > č, t´ ? – wszystkie pięć wariantów rozwoju dj (i trzy rozwoju tj ?) pojawia się już w dialekcie kajkawskim);
bułg. št, žd: свеща (sweszta), межда (meżda);
scs. št, žd (również): svešta, mežda;
maced. k´, g´

Te zmiany dotyczą często późniejszego rozwoju, po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej.

Powstanie i rozwój[edytuj | edytuj kod]

Język prasłowiański rozwinął się według niektórych szacunków na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Większość badaczy jest zdania, że wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty indoeuropejskiej poprzedził pewien okres wspólnego rozwoju z dialektami, z których uformowały się języki bałtyckie: litewski, łotewski, pruski. Z uwagi m.in. na różnice leksykalne między językami słowiańskimi a bałtyckimi niektórzy zaprzeczają jednak możliwości istnienia języka prabałtosłowiańskiego.

Przez długi czas swojego istnienia (prawdopodobnie około 2000 lat) język prasłowiański podlegał różnym zmianom. Na język prasłowiański wpływały języki ludów sąsiednich, zwłaszcza germańskie (gocki) i celtyckie, jak też irańskie (scytyjski), tureckie i ugrofińskie. Fakt ten, a także różne rozumienie procesów językowych przez różnych lingwistów, jest przyczyną istnienia różnych rekonstrukcji form prasłowiańskich. Niektórzy próbują wyróżniać kilka faz rozwojowych tego języka, najczęściej trzy, nie jest to jednak podejście powszechne.

Przed pierwszą palatalizacją system głosek języka prasłowiańskiego wyglądał najprawdopodobniej następująco: p, b, v (dwuwargowe lub u niesylabiczne), m, t, d, s, z, n, l, r, j, k, g, x (ch); i, ī, u, ū, e, ē, a, ā, ei, eu, ai, au, oraz najprawdopodobniej samogłoski nosowe ę i ą, szczególnie przed spółgłoskami szczelinowymi i na końcu wyrazu. Nie istniały wówczas sylabiczne r, l (w dialektach wschodniosłowiańskich najpewniej nigdy nie zaistniały), lecz grupy ir, ur, il, ul.

Przemiany samogłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego[edytuj | edytuj kod]

i1 < PIE *ī, *ei,
i2 < *ai zredukowane (*ăi lub *ui) < PIE *ai, *oi,
ь < *i < PIE *i, czasem także ze zredukowanego PIE *e,
e < PIE *e,
ę < PIE *en, *em,
ě1 < PIE ē,
ě2 < *ai < PIE *ai, *oi,
a < *ā < PIE *ā, *ō,
o < *a < PIE *a, *o, *ə (w sylabach wewnętrznych *ə zanikło bez śladu),
ǫ (ą) < *an, *am < PIE *an, *on, *am, *om,
ъ < *u < PIE *u, czasem także ze zredukowanego PIE *o
y < PIE *ū
u < *au < PIE *au, *ou (PIE *eu rozwinęło się prawdopodobnie w *jau, z czego prasłowiańskie ju)

Samogłoski i2, ě2 powstały później niż i1, ě1. W końcowej fazie istnienia języka prasłowiańskiego obie samogłoski par i1, i2 oraz ě1, ě2 wymawiane były już jednakowo, wcześniej jednak wywołały różne zmiany poprzedzających spółgłosek tylnojęzykowych, por. niżej.

Przemiany spółgłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego[edytuj | edytuj kod]

  • p < PIE *p;
  • b < PIE *b, *bh;
  • t < PIE *t;
  • d < PIE *d, *dh;
  • k < PIE *k, *kw;
  • g < PIE *g, *gh, *gw, *gwh;
  • s < PIE *s, *k´;
  • z < PIE *g´, *g´h (rzadko także z < PIE *s [z] przed spółgłoską dźwięczną);
  • x < PIE *s po *r, *u, *k, *i, prawdopodobnie także po *l;
  • m < PIE *m;
  • n < PIE *n;
  • l < PIE *l;
  • r < PIE *r;
  • v < PIE *w;
  • j < PIE *j.
W niektórych wyrazach prasłowiańskie x rozwinęło się z innych dźwięków PIE, np. z grup *kH, *ks, *sk.
Na końcu wyrazu spółgłoski często zanikały (ewentualnie pojawiał się jer, jak w (j)azъ < *e:g^h), co dało początek zasadzie sylaby otwartej.

Ponadto:

  • c´ < k (II palatalizacja);
  • ʒ´ (dz´) < g (II palatalizacja);
  • s´ < x (II palatalizacja);
  • č < kj, k (I palatalizacja);
  • šč < stj, skj, sk (I palatalizacja);
  • žǯ (ždž) < zdj, zgj, zg (I palatalizacja);
  • š < sj, xj, x (I palatalizacja);
  • ž < zj, gj, g (I palatalizacja).

Procesy fonetyczne w okresie prasłowiańskim[edytuj | edytuj kod]

Palatalizacje[edytuj | edytuj kod]

k, g, x > č, ǯ (dž), š przed i1, ě1, e, ę, ь, j i sonantami l´, r´(ǯ uprościło się potem do ž wszędzie, w niektórych językach z wyjątkiem pozycji po z); zachodziła w III – VI w.n.e.;
k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ przed i2, ě2 ( zmieszało się potem z s lub š w poszczególnych dialektach słowiańskich, ʒ´ (dz´) uprościło się do z, z wyjątkiem m.in. polskiego); zachodziła ok. VI-VII w.n.e.;
k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ po samogłoskach przednich (i, ь, ě, e, ę) i sonantach l´, r´ ? – w przeciwieństwie do dwóch poprzednich miała charakter postępowy i zachodziła niekonsekwentnie, tylko w niektórych wyrazach; zachodziła ok. VIII w. n.e.
sj, zj > š, ž;
tj, dj przetrwały i rozwijały się rozmaicie w poszczególnych dialektach (w grupie zachodniosłowiańskiej w c´, ʒ´ (dz´));
stj, zdj > šč, žǯ (ždž);
kj, gj, xj > č, ǯ (dž), š (następnie ǯ (dž) > ž);
skj, zgj > šč, žǯ (ždž);
rj, lj, nj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w r´, l´, n´;
pj, bj, vj, mj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w pl´, bl´, vl´, ml´ w większości dialektów (zasięg tej zmiany jest przedmiotem dyskusji)

(Analogicznie np. w języku litewskim t, d przed i niezgłoskotwórczym jest zastępowane przez č, dž[6].)

ky, gy > k'i, g'i
ke, ge > k'e, g'e

zachodziła ok. XV w.

Uproszczenie grup spółgłoskowych[edytuj | edytuj kod]

-gti, -kti > -c´i (w grupie zachodniej, ogólnie kt (również < gt) w pozycji pierwszej palatalizacji rozwijało się jak tj)
ps. mogti > moc´i ? > pol. móc, ale ps. moglъ > pol. mógł
ps. pekti > pec´i ? > pol. piec, ale ps. peklъ > pol. piekł
-dti, -tti > -sti
ps. jědti > jěsti > pol. jeść, ale ps. jědlъ > pol. jadł
ps. pletti > plesti > pol. pleść, ale ps. pletlъ > pol. plótł
pn, bn > n, stn > sn, bv > b
ps. sъpnъ (sъpati (>pol. spać) + -nъ) > sъnъ > pol. sen (ale ps. sedmь > pol. siedem)

Przemiany samogłosek[edytuj | edytuj kod]

Po spółgłoskach miękkich (j, č, ž, š) o, y, ъ > e, i, ь. Natomiast ě > a (časъ < čěsъ). Stąd pochodzi różnica między odmianą w tematach na -o-, -a- a -jo-, -ja-.

W późniejszym okresie kъnę > kъnędzь (ksiądz)

Prejotacja i prelabializacja[edytuj | edytuj kod]

W nagłosie (na początku wyrazów) przed i, ь, ě, e, ę, pojawiło się j. Analogicznie przed y, ъ pojawiło się w > v, co świadczy o tym, że y wówczas jeszcze brzmiało jak ū, a ъ jak u krótkie.

Leksyka wspólna z innymi językami[edytuj | edytuj kod]

z językami wczesnogermańskimi[edytuj | edytuj kod]

xlěbъ (por. ang. loaf), xlěvъ, měčь, stьklo, šelmъ (por. ang. helmet), plugъ (por. ang. plough), lěkъ (por. ang. leech)

z późniejszymi językami germańskimi[edytuj | edytuj kod]

pěnędzь (por. ang penny, swn. pening), kъnędzь (por. ang. king, swn. kuning), istъba (por. swn. stuba) tjudjь (por. goc. þiuda)

zapożyczenia z greki i łaciny[edytuj | edytuj kod]

kupiti (goc. kaupōn, łac. caupō [właściwie z etruskiego]), dъska (swn. tisk), čeršn'a (ang. cherry, łac. ceresia), osьlъ (łac. asinus, goc. asilus), velьbǫdъ (gr. elephas, goc. ulbandus)

bezpośrednie zapożyczenia z greki i łaciny[edytuj | edytuj kod]

konopja (łac. canapis), poganъ (łac. paganus), kоlęda (łac. calendae), korabjь (biz. karábion), polata (biz. palátion)

z językami tureckimi[edytuj | edytuj kod]

xomǫto, kъnęga/kъniga, kolpakъ/klobukъ

z językami dackimi i północnotrackimi[edytuj | edytuj kod]

mogyla, kurhan (dac. kurgan)

Fleksja[edytuj | edytuj kod]

Obok liczby pojedynczej i mnogiej istniała liczba podwójna.

Deklinacja[edytuj | edytuj kod]

Rzeczowniki[edytuj | edytuj kod]

Deklinacja zależała raczej od tematu, a nie od rodzaju.

rodzaj męski nijaki żeński
Deklinacja I1 I2 II IV1 V2 I1 I2 V2 V4 V5 III1 III2,3 IV2 V1 V3
temat -o- -jo- -u- -i- -en- -o- -jo- -en- -ent- -es- -a- -ja- -i- -u:- -er-
M. l.p. vl´k-ъ konj-ь

(cěsarj-ь)

syn-ъ gost-ь kam-y lět-o polj-e im-ę tel-ę slov-o žen-a duš-a

(bogynj-i,
zemj-a ?)

kost-ь kr-y mat-i
D. l.p. vl´k-a konj-a syn-u gost-i kam-en-e lět-a polj-a im-en-e tel-ęt-e slov-es-e žen-y duš-ě

(bogynj-ě,
zemj-i ?)

kost-i kr-ъv-e mat-er-e
C. l.p. vl´k-u konj-u syn-ovi gost-i kam-en-i lět-u polj-u im-en-i tel-ęt-i slov-es-i žen-ě duš-i kost-i kr-ъv-i mat-er-i
B. l.p. vl´k-ъ konj-ь syn-ъ gost-ь kam-en-ь lět-o polj-e im-ę tel-ę slov-o žen-ą duš-ą kost-ь kr-ъv-ь mat-er-ь
N. l.p. vl´k-omъ ? -omь konj-emъ ? -emь syn-ъmь gost-ьmь kam-en-ьmь lět-omь polj-emь im-en-ьmь tel-ęt-ьmь slov-es-ьmь žen-oją duš-eją

(bogynj-ьją ?)

kost-ьją kr-ъv-ьją mat-er-ьją
Msc. l.p. vl´c-ě konj-i syn-u gost-i kam-en-e lět-ě polj-i im-en-e tel-ęt-e slov-es-e žen-ě duš-i kost-i kr-ъv-e mat-er-e
W. l.p. vl´č-e konj-u syn-u gost-i kam-en-i lět-o polj-e im-ę tel-ę slov-o žen-o duš-e kost-i kr-ъv-i mat-i
MBW. l.podw. vl´k-a konj-a syn-y gost-i kam-en-i lět-ě polj-i im-en-ě tel-ęt-ě slov-es-ě žen-ě duš-i kost-i (kr-ъv-i) mat-er-i
DMsc. l.podw. vl´k-u konj-u syn-ovu gost-ьju kam-en-u lět-u polj-u im-en-u tel-ęt-u slov-es-u žen-u duš-u kost-ьju (kr-ъv-u) mat-er-u
CN. l.podw. vl´k-oma konj-ema syn-ъma gost-ьma kam-en-ьma lět-oma polj-ema im-en-ьma tel-ęt-ьma slov-es-ьma žen-ama duš-ama kost-ьma (kr-ъv-ьma) mat-er-ьma
MW. l.m. vl´c-i konj-i

(cěsarj-e)

syn-ove gost-ьje kam-en-e lět-a polj-a im-en-a tel-ęt-a slov-es-a žen-y duš-ě kost-i kr-ъv-i mat-er-i
D. l.m. vl´k-ъ konj-ь syn-ovъ gost-ьjь kam-en-ъ lět-ъ polj-ь im-en-ь tel-ęt-ъ slov-es-ъ žen-ъ duš-ь kost-ьjь kr-ъv-ь mat-er-ь
C. l.m. vl´k-omъ konj-emъ syn-ъmъ gost-ьmъ kam-en-ьmъ lět-omъ polj-emъ im-en-ьmъ tel-ęt-ьmъ slov-es-ьmъ žen-amъ duš-amъ kost-ьmъ kr-ъv-amъ mat-er-ьmъ
B. l.m. vl´k-y konj-ě syn-y gost-i kam-en-e lět-a polj-a im-en-a tel-ęt-a slov-es-a žen-y duš-ě kost-i kr-ъv-i mat-er-i
N. l.m. vl´k-y konj-i syn-ъmi gost-ьmi kam-en-ьmi lět-y polj-i im-en-y tel-ęt-y slov-es-y žen-ami duš-ami kost-ьmi kr-ъv-ami mat-er-ьmi
Msc. l.m. vl´c-ěxъ konj-ixъ syn-ъxъ gost-ьxъ kam-en-ьxъ lět-ěxъ polj-ixъ im-en-ьxъ tel-ęt-ьxъ slov-es-ьxъ žen-axъ duš-axъ kost-ьxъ kr-ъv-axъ mat-er-ьxъ

Niekiedy tematy na -ja- typu bogynji (deklinacja III3) nazywa się tematami na -i-, a tematy na -en-, -er-, -ent-, -es- – odpowiednio tematami na -n-, -r-, -t-, -s-.

Deklinacja V (tematy na -u:- i spółgłoskowe) powstała w wyniku ciekawych procesów:

*u: (w mianowniku, przed *s) > ps. y
*u: (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > *uw > ps. ъv
*en (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę
*en (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. en
*er (w mianowniku, na końcu wyrazu) > *e (pod intonacją cyrkumfleksalną) > ps. i
*er (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. er
*ent (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę
*ent (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. ęt
*os (w mianowniku, postać oboczna na końcu wyrazu) > ps. o
*es (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. es

Przymiotniki[edytuj | edytuj kod]

podana odmiana rzeczownikowa, zasadniczo według wzoru tematów na -o- i -a- lub -jo- i -ja-; odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь

typ twardotematowe miękkotematowe
rodzaj męski nijaki żeński męski nijaki żeński
M. l.p. star-ъ star-o star-a pěš-ь pěš-e pěš-a
D. l.p. star-a star-a star-y pěš-a pěš-a pěš-ě
C. l.p. star-u star-u star-ě pěš-u pěš-u pěš-i
B. l.p. star-ъ star-o star-ą pěš-ь pěš-e pěš-ą
N. l.p. star-omь star-omь star-ą ? -oją pěš-emь pěš-emь pěš-ą ? -eją
Msc. l.p. star-ě star-ě star-ě pěš-i pěš-i pěš-i
M. l.m. star-i star-a star-y pěš-i pěš-a pěš-ě
D. l.m. star-ъ star-ъ star-ъ pěš-ь pěš-ь pěš-ь
C. l.m. star-omъ star-omъ star-amъ pěš-emъ pěš-emъ pěš-amъ
B. l.m. star-y star-a star-y pěš-ě pěš-a pěš-ě
N. l.m. star-y star-y star-ami pěš-i pěš-i pěš-ami
Msc. l.m. star-ěxъ star-ěxъ star-axъ pěš-ixъ pěš-ixъ pěš-axъ

Zaimki rodzajowe[edytuj | edytuj kod]

typ twardotematowe miękkotematowe
rodzaj męski nijaki żeński męski nijaki żeński
M. l.p. on-ъ on-o on-a moj-ь moj-e moj-a
D. l.p. on-ogo on-ogo on-ojě moj-ego moj-ego moj-ejě
C. l.p. on-omu on-omu on-oji moj-emu moj-emu moj-eji
B. l.p. on-ъ on-o on-ą moj-ь moj-e moj-ą
N. l.p. on-ěmь on-ěmь on-oją moj-imь moj-imь moj-eją
Msc. l.p. on-omь on-omь on-oji moj-emь moj-emь moj-eji
M. l.m. on-i on-a on-y moj-i moj-a moj-ě
D. l.m. on-ěxъ on-ěxъ on-ěxъ moj-ixъ moj-ixъ moj-ixъ
C. l.m. on-ěmъ on-ěmъ on-ěmъ moj-imъ moj-imъ moj-imъ
B. l.m. on-y on-a on-y moj-ě moj-a moj-ě
N. l.m. on-ěmi on-ěmi on-ěmi moj-imi moj-imi moj-imi
Msc. l.m. on-ěxъ on-ěxъ on-ěxъ moj-ixъ moj-ixъ moj-ixъ

Zaimki bezrodzajowe[edytuj | edytuj kod]

M. azъ t-y   m-y v-y k-ъto č-ьto
D. men-e teb-e seb-e n-asъ v-asъ k-ogo č-ьso č-eso č-ego
C. mьn-ě m-i tob-ě t-i sob-ě s-i n-amъ v-amъ k-omu č-emu
B. men-e m-ę m-e teb-e t-ę t-e seb-e s-ę s-e n-y n-asъ v-y v-asъ k-ogo č-ьto č-ьso
N. mъn-oją tob-oją sob-oją n-ami v-ami c-ěmь č-imь
Msc. mьn-ě tob-ě sob-ě n-asъ v-asъ k-omь č-emь

Zaimki kto, co pierwotnie miały mianownik według wzoru zaimków rodzajowych: , čь (čь to również pierwotna forma biernika zaimka co). Później dodana została partykuła wzmacniająca -to. Natomiast pierwotny dopełniacz zaimka co: čьso, česo jako nietypowy został wyparty do biernika.

Liczebniki[edytuj | edytuj kod]

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały się jak przymiotniki.

Jeden[edytuj | edytuj kod]

Liczebnik jedinъ odmieniał się jak zaimek, ponieważ był pierwotnie zaimkiem o znaczeniu 'jakiś, pewien'.

Dwa – cztery[edytuj | edytuj kod]
M. r.m. dъv-a tr-ьje četyr-e
r.ż. i n. dъv-ě tr-i četyr-i
D. dъv-oju tr-ьjь četyr-ъ
C. dъv-ěma tr-ьmъ četyr-ьmъ
B. r.m. dъv-a tr-i četyr-i
r.ż. i n. dъv-ě
N. dъv-ěma tr-ьmi četyr-ьmi
Msc. dъv-oju tr-ьxъ četyr-ьxъ
Pięć – dziesięć[edytuj | edytuj kod]

Te liczebniki odmieniały się zasadniczo jak rzeczowniki o tematach na -i- typu kostь.

Sto[edytuj | edytuj kod]

Liczebnik sъto odmieniał się jak rzeczownik o temacie na -o-.

Jedenaście – dziewiętnaście[edytuj | edytuj kod]

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva na desęte, tri na desęte.

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset[edytuj | edytuj kod]

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva desęti, tri desęti ?, pętь desętъ, dъvě sъtě, tri sъta, czyli o naturze podobnej jak polskie dwa tysiące.

Liczebniki zbiorowe[edytuj | edytuj kod]

Liczebniki zbiorowe odmieniały się według deklinacji rzeczownikowej (dъvoj-ь, troj-ь) lub zaimkowej (četver-ъ, pętor-ъ...).

M. dъvoj-ь, dъvoj-a, dъvoj-e
D. r.m. dъvoj-ego ale četver-a

W staropolskim zachowało się pierwotne użycie: na dwoich stajach, z pieciora chleba.

Koniugacja[edytuj | edytuj kod]

Formy tworzono od tematu czasu przeszłego:

  • bezokolicznik
  • imiesłowy czasu przeszłego
  • imperfekt
  • aoryst sygmatyczne (I i II) – z głoską s

lub teraźniejszego:

  • czas teraźniejszy (przyszły czasowników dokonanych)
  • imiesłowy czasu teraźniejszego
  • aoryst asygmatyczny – bez głoski s

Bezokolicznik[edytuj | edytuj kod]

Bezokolicznik miał końcówkę -ti:

by-ti, nes-ti, dvigną-ti, pisa-ti, xvali-ti, mog-ti > motji (sch. moći), močti (ros. мочь), mocti (cz. moct, pl. móc), plet-ti > ples-ti

Czas teraźniejszy[edytuj | edytuj kod]

Czas teraźniejszy i tryb rozkazujący:

koniugacja I -o-||-e- II -no-||-ne- III -jo-||-je- IV -i- V atematyczne (wszystkie ?)
1. os. l.p. nes-ą (rek-ą ?) dvig-n-ą my-j-ą xval-j-ą da-mь vě-mь jě-mь jes-mь
2. os. nes-e-šь (reč-e-šь ?) dvig-ne-šь my-je-šь xval-i-šь da-si vě-si jě-si je-si
3. os. nes-e-tъ dvig-ne-tъ my-je-tъ xval-i-tъ das-tъ věs-tъ jěs-tъ jes-tь jes-tъ
1. os. l.podw. nes-e-vě dvig-ne-vě my-je-vě xval-i-vě da-vě ? vě-vě ? jě-vě ? jes-vě
2. os. nes-e-ta dvig-ne-ta my-je-ta xval-i-ta das-ta věs-ta jěs-ta jes-ta
3. os. nes-e-te dvig-ne-te my-je-te xval-i-te das-te věs-te jěs-te jes-te
1. os. l.m. nes-e-mъ dvig-ne-mъ my-je-mъ xval-i-mъ da-mъ vě-mъ jě-mъ jes-mъ
2. os. nes-e-te dvig-ne-te my-je-te xval-i-te das-te věs-te jěs-te jes-te
3. os. nes-ątъ dvig-n-ątъ my-j-ątъ xval-ętъ dad-ętъ věd-ętъ jěd-ętъ s-ątъ
2. i 3. os. l.p. tr. rozkazującego nes-i (rec-i ?) dvig-n-i my-j-i xval-i dad-jь věd-jь jěd-jь bąd-ь ?
1. os. l.podw. nes-ě-vě (rec-ě-vě ?) dvig-ně-vě my-j-i-vě xval-i-vě dad-i-vě věd-i-vě jěd-i-vě bąd-i-vě ?
2. i 3. os. l.podw. nes-ě-ta (rec-ě-ta ?) dvig-ně-ta my-j-i-ta xval-i-ta dad-i-ta věd-i-ta jěd-i-ta bąd-i-ta ?
1. os. l.m. nes-ě-mъ (rec-ě-mъ ?) dvig-ně-mъ my-j-i-mъ xval-i-mъ dad-i-mъ věd-i-mъ jěd-i-mъ bąd-i-mъ ?
2. i 3. os. l.m. nes-e-te ? -ě-te (rec-ě-te ?) dvig-ně-te my-j-i-te xval-i-te dad-i-te věd-i-te jěd-i-te bąd-i-te ?

Końcówki -ą, -ątъ pochodzą od -o-mь, -o-ntъ.

Czasy przeszłe[edytuj | edytuj kod]

czas aoryst imperfekt
1. os. l.p. by-xъ xvali-xъ (vidě-xъ) xvalja-axъ (vidě-axъ)
2. os. by xvali xvalja-aše
3. os. by xvali xvalja-aše
1. os. l.m. by-xomъ xvali-xomъ xvalja-axomъ
2. os. by-ste xvali-ste xvalja-ašete
3. os. by-šę xvali-šę xvalja-axą

Prócz tego istniał czas przeszły złożony typu bylъ jes-mь (perfekt) i czas zaprzeszły.

Czas przyszły[edytuj | edytuj kod]

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych miały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych tworzono przez łączenie form typy bądą i bezokolicznika lub imiesłowu przeszłego: bądą xvaliti lub bądą xvalilъ.

Tryb warunkowy[edytuj | edytuj kod]

Tryb warunkowy tworzono przy pomocy form typu bimь xvalilъ.

1. os. l.p. bi-mь
2. os. bi
3. os. bi
1. os. l.m. bi-mъ
2. os. bi-ste
3. os. b-ą

Imiesłowy[edytuj | edytuj kod]

  • imiesłów czasu teraźniejszego czynny, np.
deklinacja I -o-||-e- II -no-||-ne- III -jo-||-je- IV -i-
M. l.p. r.m. nes-y nes-ę dvig-n-y dvig-n-ę vęž-ę svět-ę
M. l.p. r.ż. nes-ątji dvig-n-ątji vęž-ątji svět-ętji
B. l.p. r.m. nes-ątji dvig-n-ątjь vęž-ątjь svět-ętjь
  • imiesłów czasu teraźniejszego bierny
przyrostek -m-, odmiana jak przymiotnik, np.
svědo-m-ъ, reko-m-a, reko-m-o
  • imiesłów czasu przeszłego czynny I
przyrostki -ъš- po spółgłoskach, -vъš- po samogłoskach, np.
końcówka -ъ, -vъ w M. l.p. r.m., -ъši, -vъši w M. l.p. r.ż.:
nes-ъ, světi-vъ, rěk-ъ, nes-ъši, světi-vъši, rěk-ъši
  • imiesłów czasu przeszłego czynny II
przyrostek -l-, odmiana jak przymiotnik, np.
by-l-ъ, nes-l-o, dvigną-l-a, pisa-l-ъ, xvali-l-o, mog-l-a, plet-l-ъ
  • imiesłów czasu przeszłego bierny
przyrostki -t-, -n-, -en-, odmiana jak przymiotnik, np.
bi-t-ъ, klę-t-o, vi-t-a, pozna-n-ъ, vid-en-o, ved-en-a, plet-en-ъ

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b Mistrík 1993 ↓, s. 334.
  2. Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Zdzisław Stieber, Warszawa 2005
  3. Max Vasmer, Этимологический словарь русского языка, hasło: утор, (ros.)
  4. Max Vasmer, Этимологический словарь русского языка, hasło: уда, (ros.)
  5. grupy spółgłoskowo-samogłoskowe, w których "T" oznacza dowolną spółgłoskę
  6. Rzeczownik, Lietpol.eu [dostęp 2015-07-29].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]