Joanna Helander – Wikipedia, wolna encyklopedia

Joanna Helander
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

15 stycznia 1948
Ruda Śląska

Zawód

fotograf
reżyser
scenarzysta
tłumacz

Odznaczenia
Krzyż Wolności i Solidarności
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Joanna Helander de domo Koszyk (ur. 15 stycznia 1948 w Rudzie) – polska fotografka, reżyserka filmów dokumentalnych, pisarka i tłumaczka. Dokumentalistka życia codziennego w PRL-u oraz autorka filmowych i fotograficznych portretów przedstawicieli polskiej kultury. Mieszka i pracuje w Göteborgu oraz Krakowie.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Córka Emilii (z domu Hajduga) i Gerarda Koszyka, pochodzącego z niemieckojęzycznej żydowskiej rodziny, do czasów II wojny światowej zamieszkującej Śląsk Opolski. Studiowała romanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Brała udział w studenckich zajściach Marca 1968. W tym samym roku została skazana na dziesięć miesięcy więzienia za protest przeciwko inwazji krajów Układu Warszawskiego na Czechosłowację. W więzieniu poznała kobiety z różnymi doświadczeniami życiowymi. Twierdzi, że dzięki temu szybko dojrzała[1]. Po opuszczeniu więzienia, zawieszona w prawach studenta, powróciła do Rudy Śląskiej, a w 1971 roku wyemigrowała do Szwecji, gdzie związała się z kręgami intelektualnymi i artystycznymi. W 1976 roku ukończyła studium fotografii w Göteborgu. Po pięciu latach na emigracji rozpoczęła swoje nieustające powroty do ojczyzny, które odtąd będą głównym źródłem inspiracji w jej pracy artystycznej[2]. W 1978 roku ukazała się w Szwecji jej pierwsza książka Kobieta: en bok om kvinnor i Polen, cykl fotografii i wywiadów z kobietami w Polsce, ukazujących ich życie codzienne w PRL-u. W 1983 roku została Fotografem Roku w Szwecji[3].

Działalność na rzecz kultury niezależnej w PRL-u[edytuj | edytuj kod]

Utrzymując kontakty z ludźmi kultury zaangażowanymi w opozycję demokratyczną w Polsce doprowadziła do prezentacji kultury niezależnej w zorganizowanym festiwalu polskiej sztuki, teatru i filmu w Szwecji w 1981 roku. Wzięli w nim udział m.in. artyści Grupy Wprost, Teatr Ósmego Dnia, Ryszard Krynicki oraz Agnieszka Holland. Zaprezentowała wtedy diaporamę Niech żyje Polska opartą na własnych fotografiach i wierszach Ryszarda Krynickiego oraz opracowała antologię Knebel i słowo, w której znalazły się wiersze Stanisława Barańczaka w jej tłumaczeniu na szwedzki oraz m.in. teksty Teresy Torańskiej, Aldony Jawłowskiej, Elżbiety Morawiec i Tadeusza Nyczka.

W latach 1981–1982 była współorganizatorką (wraz z Bo Perssonem) uroczystości w Folkets Hus w Sztokholmie, z której dochody przeznaczone były dla więźniów politycznych w Polsce. Przy tej okazji ukazała się w Szwecji książka Polska vinterbrev z tekstami Leszka Kołakowskiego, Stanisława Barańczaka, Sławomira Mrożka i jej fotografiami. Dla radia szwedzkiego przygotowała audycję opartą na poemacie Stanisława Barańczaka Przywracanie porządku, dla Telewizji Szwedzkiej Pancernik Potiomkin z wierszami Zbigniewa Herberta, Juliana Kornhausera, Ryszarda Krynickiego oraz nakręcony w ukryciu w Polsce filmowy reportaż Widokówka z podziemia, opowiadający o trudnym położeniu nonkonformistycznych artystów w Polsce.

W latach 1985–1986 wraz z Bo Perssonem reżyserowała w Moderna Museet w Sztokholmie poetycki kabaret Polska jest snem szaleńca, oparty na wierszach Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej oraz przedstawienie poetycko-muzyczne Rozdarty jest mój płaszcz z tekstami Brunona Schulza, Nelly Sachs i Paula Celana.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Książki i albumy fotograficzne[edytuj | edytuj kod]

Wystawy[edytuj | edytuj kod]

Ważniejsze wystawy fotograficzne indywidualne i grupowe:

  • „Pierwszy Powrót" (Göteborg 1976)
  • „Polska i stan wojenny” (USA 1982-1985)
  • „25 fotografików” (Göteborg 1987)
  • „Kobiety i fotografia nordycka” (Oslo 1988, Kopenhaga 1989)
  • „150 lat fotografii” (Mölndal 1989)
  • „Fotografie i grafika” z Janem Szmatlochem (Galeria Brama, Gliwice 1993)
  • „Polen x 2” ze Zbylutem Grzywaczem (Norrtälje Konsthall 1995)
  • „Fotografie i instalacje” z Ewą Kuryluk (Gerlesborg 1996)
  • „Coincidence XV” (Galleri Ignis, Kolonia 1998)
  • „Kobieta” (Kraków, Warszawa, Poznań, Wrocław, Katowice, Bolesławiec, Wałbrzych, Lublin, Szczecin, Bielsko-Biała 1979-1982)
  • „Obrazki z Polski” (Berlin Zachodni 1988, Hamburg 1990, Kraków 1992, Sztokholm 1993)
  • „Listonosz z Hauterives” (Sztokholm 1987, 1991)
  • „Moje 20 lat z Teatrem Ósmego Dnia” (Sztokholm, Göteborg, Lund, Kraków, Poznań, Brema, Loccum, Katowice, Oldenburg, Gerlesborg 1992-1997)
  • „Mój Śląsk” oraz „Portrety pisarzy i artystów” (Muzeum Miejskie, Gliwice 1996, Miskolci, Węgry 1997, Palais Jalta, Frankfurt am Main 1997)
  • „Noblistka, Wisława Szymborska” (Biblioteka Jagiellońska, Kraków 1996, Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala 1996, Biblioteka Uniwersytecka, Katowice 1997)
  • „Raport z niespodziewanej wizyty Wisławy Szymborskiej w Sztokholmie” (Instytut Polski, Sztokholm 1997, Teatr Mały, Tychy 2005)
  • „Teatr Ósmego Dnia i inne zdjęcia” (Mediarummet, Sztokholm 1998)
  • „Podróże po Polsce i innym świecie” (Centrum Kultury Żydowskiej, Kraków 1999, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa 1999, Theather Gallus, Frankfurt 2000)
  • „Powroty ciąg dalszy” (Teatr Ósmego Dnia, Poznań 2001)
  • „Ślady czasu”, fotografie Joanny Helander oraz grafiki Jacka Szewczyka, Mikaela Kihlmana, Örjana Wikströma (Zamek Kalmar, Galeria Pod Podłogą, Lublin, BWA Jelenia Góra 2003)
  • „Kolor ale nie tylko” (Teatr Ósmego Dnia oraz Urząd Miejski, Poznań 2004)
  • „Subtelności śląskie” (Instytut Mikołowski, Mikołów 2004)
  • „Portrety” (Baltic Center, Visby 2004)
  • „Ludzie z Zatoki Królewskiej” (Kungsviken Harrys Galleri, Biblioteka Miejska, Henån 2004 oraz Teatr Mały, Tychy 2005)
  • „Czarno-białe, ale nie tylko” (Galleri Rosengångern, Lerum 2006)
  • „Dokumentalistki” – wystawa zbiorowa (Galeria Zachęta, Warszawa 2008)
  • „Teatr Mon amour” (Lund oraz Biblioteka w Arvika 2008)
  • „Teatr Ósmego Dnia” (Teatr Łaźnia Nowa – w ramach Festiwalu Sztuk Społecznych i Politycznych "Mury", Kraków 2010)
  • „Fotografie – przegląd” – Galeria Bla Huset, Göteborg 2011
  • „Baby Patrzą. Fotografie 1976-2012” – wystawa retrospektywna podczas Miesiąca Fotografii w Krakowie, 2019
  • „Jedyne. Nieopowiedziane historie polskich fotografek”, wystawa zbiorowa (Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2021-2022)

Filmy[edytuj | edytuj kod]

  • Pocztówki z podziemia (1981)
  • Niech żyje Polska (1981)
  • Teater Åttonde Dagen / Teatr Ósmego Dnia (1992)
  • Återkomster / Powroty (1994)
  • Tvillingarna från Kraków / Bliźniaczki z Krakowa (1994)
  • Babcia
  • Kto jest dobrym ojcem
  • Opowieść o Gerardzie K.
  • Walc z Miłoszem (2011)
  • "Zaklinacz deszczu" (2011), 9 min, dla Juliana Kornhausera
  • "Gdyby ta Polka była z nami", 10 min (pokaz w MOCAK-u w trakcie spotkania poświęconego Wisławie Szymborskiej, luty 2012 oraz w Muzeum Nobla w Sztokholmie, kwiecień 2011)
  • "Wieczorem patrzą na księżyc" (2012) – film w przygotowaniu
  • "Światy Zbyluta" (2013) – film w przygotowaniu

Przekłady, publikacje i artykuły prasowe[edytuj | edytuj kod]

Oprócz pracy artystycznej zajmuje się tłumaczeniem na język szwedzki oraz pisze i publikuje w czasopismach na całym świecie, m.in. w Niemczech, USA i krajach skandynawskich. Jest autorką tłumaczeń wierszy oraz tekstów m.in. Adama Zagajewskiego, Ryszarda Krynickiego, Stanisława Barańczaka, Władysława Bartoszewskiego i Juliana Kornhausera. W 2007 roku ukazała się w Szwecji książka Władysława Bartoszewskiego „Warto być przyzwoitym” w tłumaczeniu Joanny Helander i Bo Perssona, ilustrowana m.in. fotografiami Joanny Helander.

Jest autorką tekstu do katalogu wystawy Julii Pirotte "Twarze i dłonie" w Żydowskim Instytucie Historycznym w 2012 roku.

W Polsce jej fotografie ukazały się w wielu publikacjach, m.in. w poświęconej Wisławie Szymborskiej książce Anny Bikont i Joanny Szczęsnej Pamiątkowe rupiecie, przyjaciele i sny (Prószyński i S-ka, 1997) oraz w wielu czasopismach i wydawnictwach. Jest autorką albumu o noblistce Wisławie Szymborskiej "Gdyby ta Polka była w Szwecji (1999)[4].

W prasie polskiej ukazało się wiele wywiadów z artystką, m.in. w „Na Głosie”, „Rzeczpospolitej”, „Gazecie Wyborczej”, „Odrze”, w czasopiśmie „Śląsk”. Telewizja Polska poświęciła jej program Joanny Gromek pod tytułem „Ślązaczka z Göteborga” oraz jeden z programów Kazimierza Kutza „Na wesoło, czyli smutno”. Andrzej Klamt poświęcił jej fragment filmu „Kim jestem”.

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Nagrody i wyróżnienia (w układzie chronologicznym)

  • Fotograf Roku w Szwecji (1983)
  • Nagroda specjalną The Human Rights Prize za film Teatr Ósmego Dnia na Pärnu International Film Festival w Estonii (1993)
  • Nagroda specjalna za film Powroty na 30. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach (1995)
  • Nagroda Miasta Göteborg
  • Nagroda Landsorganisationen
  • Nagroda Literacka Johna Cassavetesa przyznawana przez Bokförlaget Korpen (1999)
  • Dyplom honorowy Ministra Spraw Zagranicznych Władysława Bartoszewskiego za promowanie kultury polskiej zagranicą (2001)
  • honorowe obywatelstwo Rudy Śląskiej (30 listopada 2017)[6]

Była też wielokrotnie stypendystką Związku Pisarzy Szwedzkich oraz Związku Artystów w Szwecji.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Joanna Helander | Życie i twórczość | Artysta [online], Culture.pl [dostęp 2020-11-25] (pol.).
  2. ↑ Joanna Helander. Biografia. joannahelander.com. [dostęp 2012-01-17]. (ang.).
  3. ↑ Karolina Lewandowska (red), Dokumentalistki. Polskie fotografki XX wieku, Olszanica: Wydawnictwo Bosz, Warszawa: Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, 2008, ISBN 978-83-7576-006-4
  4. ↑ Monika Szewczyk-Wittek, Jedyne : nieopowiedziane historie polskich fotografek, wyd. I, Warszawa: Dom Spotkań z Historią instytucja kultury m.st. Warszawy, 2021, ISBN 978-83-66068-33-9, OCLC 1262592710 [dostęp 2022-02-05].
  5. ↑ M.P. z 2012 r. poz. 549
  6. ↑ Honorowi Obywatele Rudy Śląskiej. Urząd Miasta Ruda Śląska. [dostęp 2020-01-25].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Biesiada XX – Joanna Helander w: Wojciech Sarnowicz, Michał Sudor (red.) "Wesoło czyli smutno. Kazimierza Kutza rozmowy o Górnym Śląsku", Katowice: Wydawnictwo Forum Sztuk Dom Wydawniczy 1999, s. 250-263 ISBN 83-879864-11-0
  • Dahlman Eva, Lena Johannesson, Gunilla Knape (eds) "Women photographers, European experience", Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis, 2004, ISBN 91-7346-474-0, ISBN 978-91-7346-474-1
  • Lewandowska Karolina (red) "Dokumentalistki. Polskie fotografki XX wieku", Olszanica: Wydawnictwo Bosz, Warszawa: Zachęta Narodowa Galeria Sztuki 2008, ISBN 978-83-7576-006-4
  • „Śląsk to jakby inny kraj”. Rozmowa z Joanną Helander, w: Bronisław Maj (red.) „Na głos”, Kraków: TAiWPN „UNIWERSITAS” 1999, No 15/16, s. 129-149 ISSN 0867-0382
  • https://dsh.waw.pl/3709-jedyne-nieopowiedziane-historie-polskich-fotografek-wystawa,prg

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Joanna_Helander&oldid=69846686”