Joseph Haydn – Wikipedia, wolna encyklopedia

Franz Joseph Haydn
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

31 marca 1732
Rohrau

Data i miejsce śmierci

31 maja 1809
Wiedeń

Gatunki

muzyka poważna

Zawód

muzyk, kompozytor

podpis
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Ankeruhr, Wiedeń, wskazówka zegara przedstawiająca Haydna

Franz Joseph Haydn (ur. 31 marca 1732 w Rohrau, zm. 31 maja 1809 w Wiedniu) – austriacki kompozytor klasycyzmu, najstarszy z tzw. trzech klasyków wiedeńskich, obok Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwiga van Beethovena.

Joseph Haydn był jednym z głównych przedstawicieli muzyki klasycystycznej oraz jednym z tych, którzy zdefiniowali główne formy muzyczne (m.in. symfonię) tej epoki.

Szczególnie interesujące są jego dzieła z lat 1760–1770, tworzone w stylu Sturm und Drang, który był awangardowym kierunkiem w ramach kultury klasycystycznej, będąc jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W muzyce Haydna objawiło się to stosowaniem niecodziennych akordów, rzadkich tonacji molowych oraz nieoczekiwanych zmian nastroju.

Jego młodszy brat, Michael Haydn (1737–1806), był także kompozytorem, działał przede wszystkim w Salzburgu.

Młodość (1732–1761)[edytuj | edytuj kod]

Joseph Haydn urodził się 31 marca 1732 w Rohrau – wiosce w Dolnej Austrii nad ówczesną granicą węgierską. Był jednym z 12 dzieci wiejskiego cieśli Mathiasa i Anny Marii Koller. Muzykalny i obdarzony pięknym głosem, od 1738 roku uczył się muzyki w Hainburgu, gdzie został dostrzeżony przez dyrygenta chóru przy katedrze św. Szczepana w Wiedniu. Tam kształcił się w grze na skrzypcach i fortepianie. Około 1748 lub 1749 roku – po przejściu mutacji – musiał opuścić chór i zaczął zarobkować jako muzyk w Wiedniu. Przez pewien czas był akompaniatorem Nicola Porpory, od którego pobierał również lekcje kompozycji. W 1759 roku został kompozytorem nadwornym hrabiego Morzina w Dolnej Lukawicy.

Praca u Esterházych (1761–1790)[edytuj | edytuj kod]

W roku 1761 Joseph Haydn został zatrudniony jako nadworny kompozytor i wicekapelmistrz na dworze węgierskiej rodziny arystokratycznej, Esterházych. Pozostał w jej służbie przez prawie 30 lat – do 1790 roku, zdobywając w tym czasie ogromną sławę. W 1766 roku Haydn został jedynym kapelmistrzem, kiedy zmarł główny kapelmistrz Gregor Joseph Werner (1693–1766), niepałający sympatią do kompozytora. W tym samym roku odbyło się poświęcenie nowego pałacu Esterháza nad Jeziorem Nezyderskim. Pałac kosztował fortunę i w zamyśle księcia Mikołaja Esterházyego miał być „węgierskim Wersalem”. Książę wybudował tam teatr; odtąd muzyka operowa zajęła ważną pozycję w twórczości Haydna.

Pierwsze opery (La Canterina 1766, Lo speziale 1768) to opery komiczne. Haydn komponował je specjalnie dla księcia tria na baryton (ulubiony instrument księcia), altówkę i wiolonczelę; w latach 1765–1775 powstało 126 takich kompozycji. W 1768 roku podczas pożaru domu Haydna w Eisenstadt część kompozycji uległa zniszczeniu. Lata 70. XVIII w. były okresem świetności pałacu w Esterházie, który odwiedziły w tym czasie znane osobistości (m.in. cesarzowa Maria Teresa).

 Osobny artykuł: Ogród ziołowy Haydna.

O prywatnym życiu Haydna i jego działalności w tych latach brak bliższych danych. W 1776 roku powtórny pożar domu kompozytora zniszczył wiele dalszych kompozycji. W 1776 roku Haydn otrzymał propozycję napisania opery dla dworu cesarskiego w Wiedniu. Jako libretto wybrano La vera costanza; wskutek intryg dworskich nie doszło jednak do wystawienia opery (wykonana została 3 lata później w Esterházie). W 1790 roku zmarł książę Mikołaj, a jego następca Antoni I z powodu kłopotów finansowych rozwiązał orkiestrę.

Samodzielność twórcy (1793–1809)[edytuj | edytuj kod]

We wrześniu 1790 roku Haydn wyjechał do Wiednia, gdzie od Johanna Petera Salomona otrzymał propozycję wyjazdu do Anglii oraz kontrakt na napisanie dwunastu symfonii (wśród nich znalazły się również utwory napisane przez Haydna już wcześniej), którymi kompozytor miał dyrygować podczas koncertów w Hanover Square Rooms. W koncertach tych wystąpili wysokiej klasy wykonawcy i cieszyły się one wielkim powodzeniem. W lipcu 1793 Uniwersytet Oksfordzki nadał kompozytorowi gradum doctoris in musica honoris causa; podczas uroczystości wykonano Symfonię G-dur, która z tej przyczyny otrzymała nazwę Oksfordzkiej.

W czerwcu 1792 roku Haydn powrócił do Wiednia; w styczniu 1794 roku wyjechał powtórnie do Londynu, by występować nadal na koncertach Salomona. W 1795 roku Haydn brał udział w serii koncertów »Opera Concerts«, dla których skomponował trzy ostatnie symfonie. W 1795 roku opuścił Anglię, by objąć kierownictwo kapeli Niklósa II Esterházyego (następcy zmarłego księcia Antoniego I). Kontrakt przewidywał pisanie jednej mszy rocznie; stąd w latach 1796–1802 powstało sześć mszy. W tym czasie Haydn rozpoczął pracę nad Stworzeniem świata, które ukończył w 1798 roku; w 1801 roku napisał oratorium Pory roku. Ostatnie lata życia spędził głównie w Wiedniu, na wakacje wyjeżdżając do Eisenstadt.

Haydn był przyjacielem Mozarta, z którym podziwiali się nawzajem. Znał też młodszego od siebie Ludwiga van Beethovena, który uważał go za swojego mistrza i nauczyciela. Haydn zaprzestał komponowania w 1803 roku, na sześć lat przed śmiercią, gdyż pogarszał się jego stan fizyczny; m.in. miał problemy z chodzeniem. Do jego ostatnich dzieł należą dwa oratoria: Stworzenie świata i Pory roku.

Haydn pozostawił po sobie olbrzymią liczbę dzieł, z których wiele weszło do kanonu muzyki poważnej. Zmarł 31 maja 1809 roku w Wiedniu, w wieku 77 lat. Pośmiertnie zwolennicy frenologii odcięli Haydnowi głowę, by zbadać, gdzie w czaszce zlokalizowany jest geniusz artysty. Frenologia nie potwierdzała faktu czyjegoś geniuszu na podstawie wielkości mózgu, jak na początku sądzono, jedynie zwróciła uwagę na zróżnicowane miejsca w mózgu, pełniące różne, czasem odrębne funkcje.

Instrumenty[edytuj | edytuj kod]

Fortepian „Anton Walter in Wien”, używany przez kompozytora, jest wystawiany w Haydn-Haus w Eisenstadt[1]. W Wiedniu w 1788 roku Haydn zakupił dla siebie fortepian, wykonany przez Wenzela Schantza. Kiedy kompozytor odwiedził Londyn po raz pierwszy, angielski konstruktor fortepianów John Broadwood dostarczył mu fortepian koncertowy[2].

Wybrane dzieła Josepha Haydna[edytuj | edytuj kod]

Dorobek kompozytorski Liczba dzieł
Muzyka wokalna
pieśni
523
muzyka chóralna
70
Muzyka instrumentalna
symfonie
108
koncert
50
muzyka kameralna
321
inne formy orkiestrowe
95
muzyka marszowa
8
opery
24
Utwory na fortepian
95
RAZEM
1294

Symfonie[edytuj | edytuj kod]

Symfonie Josepha Haydna cz. I, Symfonie 1–81[3]

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi
1 D-dur 1759
2 C-dur 1764 (?1761)
3 G-dur 1762
4 D-dur 1762 (?1760)
5 A-dur 1762 (?1760)
6 D-dur ?1761 „Le matin” (Poranek)
7 C-dur 1761 „Le midi” (Południe)
8 G-dur ?1761 „Le soir” (Wieczór)
9 C-dur ?1762
10 D-dur 1766 (?1761)
11 Es-dur 1769 (?1760)
12 E-dur 1763
13 D-dur 1763
14 A-dur 1764
15 D-dur 1764 (?1761)
16 B-dur 1766 (?ok.1760–1763)
17 F-dur 1766 (?ok.1760–1762)
18 G-dur 1766 (?ok.1762–1764)
19 D-dur 1766 (?ok.1759/1760)
20 C-dur 1766 (?ok.1757–1763)
21 A-dur 1764
22 Es-dur 1764 „Der Philosoph” (Filozof)
23 G-dur 1764
24 D-dur 1764
25 C-dur 1766 (?1761)
26 d-moll 1770 „Lamentatione”
27 G-dur 1766 (?1761)
28 A-dur 1765
29 E-dur 1765
30 C-dur 1765 „Alleluja”
31 D-dur 1765 „Mit dem Hornsignal; auf dem Anstand” (Z sygnałem na rogu; na stanowisku”)
32 C-dur 1766 (?1760)
33 C-dur 1767 (?1760)
34 d-moll/D-dur 1767
35 B-dur 1767
36 Es-dur 1769 (?1761–1765)
37 C-dur (?1758)
38 C-dur 1769
39 g-moll 1770 (?1765)
40 F-dur 1763
41 C-dur 1770
42 D-dur 1771
43 Es-dur 1772 „Merkur” (Merkury)
44 e-moll 1772 „Trauer-Symphonie” (Symfonia Żałobna)
45 fis-moll 1772 „Abschieds-Symphonie” (Symfonia pożegnalna)
46 H-dur 1772
47 G-dur 1772
48 C-dur (?1769) „Maria Theresia” (Maria Teresa)
49 f-moll 1768 „La Passione” lub “Il quakuo de bel’ humore”
50 C-dur 1773
51 B-dur 1774
52 c-moll 1774
53 D-dur ?1778/1779 „L’Imperiale” lub „Festino”. Istnieją trzy wersje tej symfonii
54 G-dur 1774 „Il Distratto”
55 Es-dur 1774 „Der Schulmeister” (Bakałarz)
56 C-dur 1774
57 D-dur 1774
58 F-dur 1775 (?ok.1766–1768)
59 A-dur 1769 „Feuer” (Ogień)
60 C-dur 1774 „Il Distratto”
61 D-dur 1776
62 D-dur 1781 (?1780) I część stanowi przeróbkę finału 53 Symfonii D-dur
63 C-dur 1781 (?1779) „La Roxelane”
64 A-dur 1778 (?1773) „Tempora mutantur”
65 A-dur 1778 (?ok.1771–1773)
66 B-dur 1779 (?ok.1775/1776)
67 F-dur 1779 (?ok.1775/1776)
68 B-dur 1779 (?ok.1774/1775)
69 C-dur 1779 (?ok.1775/1776) „Laudon” lub “Loudon” (Symfonia laudońska)
70 D-dur 1779 (?1778/1779)
71 B-dur 1780 (?1778/1779)
72 D-dur 1781 (?ok.1763–1765)
73 D-dur 1782 (?1781) „La chasse” (Polowanie)
74 Es-dur 1781 (?1780)
75 D-dur 1781 (?1779)
76 Es-dur ?1782
77 B-dur ?1782
78 c-moll ?1782
79 F-dur 1784
80 d-moll 1784
81 G-dur 1784

Symfonie Josepha Haydna cz. II, Symfonie 82-87 Paryskie

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi
82 C-dur 1786 „L’ours” (Niedźwiedź”)
83 g-moll 1785 „La poule” (Kura)
84 Es-dur 1786
85 B-dur ?1785 „La reine” (Królowa)
86 D-dur 1786
87 A-dur 1785

Symfonie Josepha Haydna cz. III, Symfonie 88-92

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi
88 G-dur ?1787 podarowana Johannowi Tostowi
89 F-dur 1787 podarowana Johannowi Tostowi
90 C-dur 1788 zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein
91 Es-dur 1788 zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein
92 G-dur 1789 „Oxford” (Oksfordzka), zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein

Symfonie Josepha Haydna cz. IV, Symfonie 93-104 Londyńskie

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi
93 D-dur 1791
94 G-dur 1791 „Mit dem Paukenschlag” (Z uderzeniem w kocioł) lub „The Surprise” (Niespodzianka)
95 c-moll 1791
96 D-dur 1791 „The Miracle” (Cud)
97 C-dur 1792
98 B-dur 1792
99 Es-dur 1793
100 G-dur 1793/1794 „Military” (Symfonia wojskowa)
101 D-dur 1793/1794 „Die Uhr” (Symfonia zegarowa)
102 B-dur 1794
103 Es-dur 1795 „Mit dem Paukenwirbel” (Z werblem na kotłach)
104 D-dur 1795 „London” (Londyńska) lub „Salomon”

Symfonie Josepha Haydna cz. V, Symfonie 105-108

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi
105 B-dur 1792 „Concertante” (Koncertująca)
106 D-dur ?1769
107 B-dur 1762 (?1761) Wersja orkiestrowa Kwartetu smyczkowego Op.1 Nr 5
108 B-dur 1765 (?ok.1757–1761) Wydana Pt. „Partita”

Oratoria[edytuj | edytuj kod]

Oratoria Josepha Haydna[4]

Hob.: Tytuł Rok Uwagi
XXbis Stabat Mater 1767
XXIVa:6 Applausus (Jubilaeum virtuis Palatium) 1768 oratorium alegoryczne/kantata
XXI:1 Il ritorno di Tobia (Powrót Tobiasza) 1774–1775
XX/2 Die Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (Siedem ostatnich słów Zbawiciela na Krzyżu) 1795–1796 7 części, ostatnie słowa Chrystusa przedstawione w technice nota contra notam
XXI:2 Die Schöpfung (Stworzenie Świata)[5] 1796–1798 3-częściowe,
XXI:3 Die Jahreszeiten (Pory roku)[6] 1799–1801

Msze[edytuj | edytuj kod]

Msze Josepha Haydna[7]

Hob. XXII: Tytuł[8], Tonacja Rok Uwagi
1 Missa brevis F-dur ?1749
2 Missa Sunt bona mixta malis d-moll ?ok.1767–1769 być może msza a capella; zaginiona
3 Missa Rorate coeli desuper G-dur ?
4 Missa in honorem BVM Es-dur 1774 (ok. 1768–1769) zw. Missa Sancti Josephi lub Grosse Orgelmesse (Wielka Msza Organowa).
5 Missa Cellensis in honorem BVM C-dur 1766 zw. Cäcilienmesse
6 Missa Sancti Nikolai G-dur 1772 zw. Nikolaimesse lub 6/4-Ttakt-Messe.
7 Missa brevis Sancti Joannis de Deo G-dur 1778 (?ok.1775) zw. Kleine Orgelmesse (Mała Msza Organowa).
8 Missa Cellensis C-dur 1782 zw. Mariazellermesse; zamówiona przez Christiana Liebe msza zawdzięcza swoją nazwę od sławnej pielgrzymkowej miejscowości Mariazell w Styrii.
9 Missa in tempore belli C-dur 1796 zw. Kriegsmesse (Msza Czasu Wojny) lub Paukenmesse; Haydn nadał taki tytuł mszy, gdyż w tym okresie Napoleon zagrażał Austrii.
10 Missa Sancti Bernardi von Offida B-dur 1796 zw. Heiligmesse; Msza dedykowana pamięci Bernarda z Offidy; zawdzięcza swoją nazwę hymnowi Helig, heilig, który jest śpiewany podczas Sanctus.
11 Missa in Angustiis d-moll 1798 zw. Nelsonmesse (Msza Nelsońska), w Anglii znana również jako Imperial Mass (Msza cesarska) lub Coronation Mass (Msza Koronacyjna); skomponowana od 10 lipca do 31 sierpnia 1798 roku, podczas pracy nad kompozycją dotarły wieści o zwycięstwie Nelsona w bitwie pod Abukirem.
12 Missa B-dur 1799 zw. Theresienmesse
13 Missa B-dur 1801 zw. Schöpfungmesse; w Agnus Dei znajduje się cytat z oratorium Die Schöpfung (Stworzenie Świata) – stąd nazwa.
14 Missa B-dur 1802 zw. Harmoniemesse

Opery[edytuj | edytuj kod]

  • La caterina, 1766
  • Lo speziale, 1768
  • Le pescatrici, 1770
  • L’infedeltà delusa, 1779
  • L’incontro improvviso, 1775
  • Księżycowy świat (Il mondo della luna), 1777
  • La vera costanza, 1779[9]
  • L’isola disabitata, 1779
  • La fedeltà premiata, 1781
  • Orlando paladino, 1782
  • Armida, 1784
  • Philemon und Baucis, 1773
  • L’anima del filosofo, 1791 (premiera we Florencji w 1951)

Koncerty[edytuj | edytuj kod]

  • 11 koncertów fortepianowych
  • Koncert na róg nr 1 D-dur
  • Koncert na róg nr 2 D-dur
  • Koncert na wiolonczelę C-dur
  • Koncert na wiolonczelę D-dur
  • Koncert skrzypcowy nr 1 C-dur
  • Koncert skrzypcowy nr 2 D-dur
  • Koncert skrzypcowy nr 3 A-dur
  • Koncert skrzypcowy nr 4 G-dur
  • Koncert na trąbkę Es-dur

Utwory Haydna zostały skatalogowane przez holenderskiego muzykologa Anthony’ego van Hobokena. Katalog Hobokena jest ułożony systematycznie (według gatunków muzycznych). Używa się skrótu Hob. (czasem tylko H), np:

Hob. I:104 – Symfonia nr 104
Hob. XXVIII:12 – opera Armida

Symbol literowy po dwukropku oznacza, że autorstwo Haydna jest wątpliwe, np.: Koncert skrzypcowy D-dur Hob.VIIa:D1 – autorem koncertu jest Carl Stamitz.

Literatura w języku polskim[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Latcham, Michael (1997). "Mozart and the Pianos of Gabriel Anton Walter". Early Music(inne języki). 25 (3): 383–400. doi:10.1093/earlyj/XXV.3.383. ISSN 0306-1078. JSTOR 3128423.
  2. ↑ Badura-Skoda, Eva(inne języki) (2000). "Mozart's Walter fortepiano". Early Music(inne języki). XXVIII (4): 686. doi:10.1093/earlyj/xxviii.4.686. ISSN 1741-7260.
  3. ↑ Tabelaryczne zestawienia symfonii zostały opracowane na podstawie katalogu dzieł J. Haydna zamieszczonego w The New Grove Dictionary Of Music and Musicians, Oxford University Press, 1980, tom 8, s. 371–373 oraz indeksu dzieł zamieszczonych w książce Karl Geiringer, Irene Geiringer Haydn, PWM, Kraków, 1985, 415-417.
  4. ↑ Tabelaryczne zestawienie oratoriów zostało opracowane na podstawie katalogu dzieł J. Haydna zamieszczonego w The New Grove Dictionary Of Music and Musicians, Oxford University Press, 1980, tom 8, s. 363 oraz indeksu dzieł zamieszczonych w książce Karl Geiringer, Irene Geiringer Haydn, PWM, Kraków, 1985, 425.
  5. ↑ Joseph Haydn, Die Schöpfung, 1810 [online], polona.pl [dostęp 2020-10-16].
  6. ↑ Joseph Haydn, Die Jahreszeiten = Les Saisons : Oratorium, 1900 [online], polona.pl [dostęp 2020-10-16].
  7. ↑ Tabelaryczne zestawienie mszy zostało opracowane na podstawie katalogu dzieł J. Haydna zamieszczonego w The New Grove Dictionary Of Music and Musicians, Oxford University Press, 1980, tom 8, s. 360–361 oraz indeksu dzieł zamieszczonych w książce Karl Geiringer, Irene Geiringer Haydn, PWM, Kraków, 1985, s. 426–427.
  8. ↑ W tytułach mszy Es-dur Hob.XXII:4 oraz C-dur Hob.XXII:5 skrót BVM – oznacza Beata Virgo Maria (Błogosławiona Dziewica Maria).
  9. ↑ Joseph Haydn, La Vera Contanza, 1897 [online], polona.pl [dostęp 2020-10-16].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Haydn&oldid=72706512”