Kalisz – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kalisz
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Ratusz, kościół Miłosierdzia Bożego, Pałac Trybunalski, kamienica „Gołębnik”, fontanna „Noce i Dnie” na placu Jana Pawła II, Park Miejski
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Poloniae urbs vetustissima (Najstarsze miasto Polski)
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Aglomeracja

kalisko-ostrowska

Data założenia

850

Prawa miejskie

przed 1268

Prezydent

Krystian Kinastowski

Powierzchnia

69,420 km²

Wysokość

98-151[1] m n.p.m.

Populacja (30.06.2022)
• liczba ludności
• gęstość


94 489[2]
1361,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 62

Kod pocztowy

62-800 do 62-810

Tablice rejestracyjne

PK, PA, MK, MA[3].

Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Kalisz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kalisz”
Ziemia51°45′45″N 18°05′23″E/51,762500 18,089722
TERC (TERYT)

3061011

SIMC

0936569

Hasło promocyjne: Kalisz – dopisz swoją historię
Urząd miejski
Główny Rynek 20
62-800 Kalisz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Kalisz, ziemia kaliska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Kalisz (łac. Calisia, jid. ‏קאַליש‎[4]) – miasto na prawach powiatu, drugi co do wielkości ośrodek województwa wielkopolskiego, historyczna stolica Wielkopolski obok Poznania[5][6], stolica Kaliskiego[7], siedziba powiatu kaliskiego, jeden z dwóch głównych ośrodków aglomeracji kalisko-ostrowskiej[8] i Kaliskiego Okręgu Przemysłowego. Miasto położone w środkowo-zachodniej Polsce na Wysoczyźnie Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni.

Od 1314 do II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. Od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku był miejscem obrad sejmików elekcyjnych województwa kaliskiego[9]. Następnie został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Polskim stolicą województwa (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą guberni. W latach 1975–1998 był stolicą województwa kaliskiego.

Miasto stanowi ważny ośrodek kulturalny; znajdują się w nim teatry, muzea, filharmonia, galerie sztuki, organizowane są festiwale, m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne (1961) i Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych (1974). W mieście funkcjonuje także Uniwersytet Kaliski.

Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., miasto było zamieszkiwane przez 99 106 osób[10].

Patronem Kalisza jest św. Paschalis Baylón i św. Józef[potrzebny przypis]. Święto miasta obchodzone jest 11 czerwca[11].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Kalisz leży na Nizinie Południowowielkopolskiej (jest największym miastem w tym makroregionie fizycznogeograficznym), we wschodniej części Wysoczyzny Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni; w południowej części miasta do Prosny uchodzi Pokrzywnica[12]. Kalisz jest największym miastem aglomeracji kalisko-ostrowskiej i głównym ośrodkiem przemysłowym Kaliskiego Okręgu Przemysłowego; w zespole miejskim Kalisza leżą Nowe Skalmierzyce i Opatówek. Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 14 oraz droga krajowa nr 12, droga krajowa nr 25, droga wojewódzka nr 442, droga wojewódzka nr 450 i droga wojewódzka nr 470.

Historyczne dzielnice miasta (Stare Miasto, Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście, Wrocławskie Przedmieście, Piskorzewie) leżą w głębokiej (do 40 m) dolinie Prosny, w Kaliskim Węźle Wodnym, uregulowanym w latach 1842–1843; w mieście znajduje się około 30[13] mostów drogowych i pieszych (stąd Kalisz nazywany jest „polską Wenecją Północy”[14]). Śródmieście leży na dwóch wyspach rzecznych; na prawym brzegu Prosny leży zabytkowe Nowe Miasto[15][16], od północnego zachodu otoczone Plantami, na południowy wschód od niego rozciąga się rozległy Park Miejski, założony w 1798, przecięty Prosną i jej kanałami[12]. Nowe dzielnice mieszkaniowe (m.in. Kaliniec, Serbinów, Korczak, Widok, Dobrzec), których budowę rozpoczęto w 1957[12], leżą w lewobrzeżnej części miasta, na tarasie nadzalewowym i na wysoczyźnie. Przy wschodniej granicy miasta leży zaporowe Jezioro Pokrzywnickie[12], zaś na północny zachód od niego niewielki Las Winiarski; w podmiejskiej wsi Wolica, około 7 km na południowy wschód od centrum miasta, leżą lasy komunalne.

Kalisz położony jest we wschodniej części historycznej Wielkopolski, w Kaliskiem, na ziemi kaliskiej[17]; do II rozbioru Polski (1793) był stolicą województwa kaliskiego[18], po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807) był stolicą departamentu kaliskiego, po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) był stolicą województwa kaliskiego[7] i jednym z trzech głównych (obok Warszawy i Łodzi) ośrodków przemysłowych kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego[19].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwę miasta w zlatynizowanej formie Kalis notuje Gall Anonim w Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116[20]. Miasto wymienione jest w zlatynizowanej wersji Calis w napisanej na przełomie XIII i XIV wieku łacińskiej Kronice wielkopolskiej[21] w związku z fundacją ok. 1145 kolegiaty św. Pawła Apostoła przez księcia kaliskiego Mieszka III Starego[22].

W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wyniku procesów urbanizacyjnych zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle Kalisza Tyniec jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formie villa Thynecz oraz obecnie stosowanej Tyniec wymieniono w dwóch łacińskich dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiego Przemysła II[23]. Wymienione w nich również zostały, oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiej Kalis, także Stare Miasto jako Antiqua civitas, Piwonice jako Pywniz, Majków jako Maykowo, Dobrzec w obecnie stosowanej nazwie Dobrzec[23].

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Kalisza.

Historia miasta do rozbiorów Polski[edytuj | edytuj kod]

W Piwonicach istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie, począwszy od neolitu przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski (kultura przeworska, wpływy celtyckie)[a][24] i okres wpływów rzymskich, aż po wczesne średniowiecze[25]. Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego.

Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez niektórych historyków[26][27][28], począwszy od Jana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima)[29].

Kalisz jest jednym z najstarszych miast w Polsce[30]. Zarazem twierdzenie, że Kalisz jest „najstarszym miastem w Polsce” lub „miastem polskim o najstarszej metryce pisanej”[31] nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w., po otrzymaniu praw miejskich[potrzebny przypis]. Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasie wielkiej wędrówki ludów[potrzebny przypis].

Na Zawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. na Ogrodach[32]. Pierwszy gród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860[32][33]. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowa Stare Miasto[32][34]. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo grodem kasztelańskim, w którym krzyżowały się dalekosiężne drogi handlowe[34]. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił dla Piastów rolę pierwszego ośrodka władzy w okresie plemiennym[35][36][37].

W okresie panowania Mieszka I i Bolesława I Chrobrego (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30 km od Zawodzia[38]. Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis)[39], do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji[40] utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego ziemia kaliska została włączona do dzielnicy senioralnej. W 1181 księstwo kaliskie objął Mieszko III Stary. Książę ten, prawdopodobnie jeszcze w ostatnich latach XII w., polecił zbudować w grodzie w Kaliszu kamienną wieżę[41].

Model romańskiej kolegiaty św. Pawła Apostoła na Zawodziu (2010)
Pierwsza udokumentowana wzmianka o mieście Kaliszu w dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego w 1268 (miejsce przechowywania: AGAD)
Katedra św. Mikołaja Biskupa z 1257

W 1193 w kolegiacie św. Pawła Apostoła został pochowany książę kaliski Mieszko Młodszy, w 1195 książę kujawski Bolesław Mieszkowic, w 1202 książę zwierzchni Polski Mieszko III Stary.

W 1233 Henryk I Brodaty podnosząc bunt przeciwko Władysławowi Odonicowi, zdobył i spalił gród na Zawodziu, a następnie założył nowy w zupełnie innym miejscu[42].

Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII w., kiedy stało się główną rezydencją Bolesława Pobożnego i stolicą wschodniej Wielkopolski[42]. Władca nadał przywilej lokacyjny Kaliszowi na prawie średzkim (między 1253 a 1260[34]) oraz wzniósł na Nowym Mieście dwie budowle (istniejące do dziś): kościół św. Mikołaja (1254) oraz kościół franciszkański (1257)[42][43].

W 1282 Przemysł II odnowił prawa miejskie, a także zezwolił na działalność pierwszego w Kaliszu szpitala św. Ducha na Toruńskim Przedmieściu[44]. Za sprawą jego żony księżnej Ludgardy w Kaliszu działały liczne browary, a wyrabiane w nich piwo było wysyłane m.in. na Śląsk i do Czech[43].

Przed 1279 w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy, późniejszy Zamek Królewski w Kaliszu[45] (rozebrany w latach 1803–1804).

W 1331 Krzyżacy najechali na Kalisz, w wyniku czego zniszczyli i zrabowali Stare Miasto oraz kolegiatę św. Pawła Apostoła[42]. Podczas dwudniowych walk nie udało im się jednak podbić Nowego Miasta – najazd powstrzymały wylew Prosny, obrona grodu, a także koncentracja wojsk Władysława Łokietka w okolicach miasta[42].

Fragment murów miejskich z basztą „Dorotka” (2012)
 Osobne artykuły: Księstwo kaliskie, Oblężenie Kalisza, Pokój kaliski, Prawo kaliskie i Statut kaliski.

W czasie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) Kalisz był stolicą osobnego księstwa. W czasach nowożytnych był siedzibą wojewody, ośrodkiem sukiennictwa i stolarstwa, a w XIX wieku ośrodkiem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego. W czasie wojny trzynastoletniej Kalisz wystawił w 1458 roku 30 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku[46]. Miasto zostało ośrodkiem naukowym i religijnym, po opuszczeniu habsburskich Czech w pobliżu osiedliły się wspólnoty braci czeskich. Kalisz uzyskał prawo składu w 1496[47]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kaliszu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Wielkopolski[48]. W 1583 prymas Stanisław Karnkowski założył kolegium jezuickie, a w 1593 seminarium duchowne. W 1613 z wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu sprowadzonej do Kalisza lunety. Wówczas także został wynaleziony w Kaliszu, stosowany do dziś w większości lunet i teleskopów zwierciadlanych montaż paralaktyczny[potrzebny przypis], ułatwiający śledzenie poruszających się po niebie obiektów.

Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza przewodniczyli obradom Sejmu Czterech Ziem (1581–1764)[49].

Rozbiory Polski[edytuj | edytuj kod]

Panorama Kalisza (1835)
 Osobny artykuł: Kaliskie.
 Osobne artykuły: Powstanie wielkopolskie (1794) i Powstanie wielkopolskie (1806).

W 1793 miasto po II rozbiorze Polski zostało stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. W 1798 został założony Park Miejski[50]. Od 1801 nieprzerwanie działał w mieście teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego. W 1805 zaczął ukazywać się tygodnik „Kronika Miasta Kalisz”. W 1806, w czasie powstania wielkopolskiego, miasto było znaczącym ośrodkiem polskich wojsk powstańczych[51]. W 1807 Kalisz został stolicą departamentu kaliskiego Księstwa Warszawskiego.

W 1813 na Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda; Kalisz został zajęty. Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły tutaj traktat kaliski, dzięki któremu Prusy przystąpiły do koalicji przeciw Napoleonowi.

Królestwo Polskie[edytuj | edytuj kod]

Rogatka wrocławska z 1828 (2018)
Plac św. Józefa (1877)
 Osobne artykuły: Kaliszanie i Stan wojenny w Królestwie Polskim (1833–1856).

W 1815 utworzono Królestwo Polskie pod rządami Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski), w którego skład wszedł Kalisz i w 1816 ponownie utworzono województwo kaliskie (w 1837 przekształcone w gubernię kaliską[52]). Kalisz został miastem granicznym (znajdował się na granicy Imperium Rosyjskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego, a sąsiednie Skalmierzyce były już w Wielkim Księstwie Poznańskim pod zaborem pruskim[53]). W 1818 erygowano diecezję kaliską (kujawsko-kaliską) ze stolicą w Kaliszu[54] i założono Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce. Od 1820 działało sejmowe stronnictwo kaliszan, dążące do reform gospodarczych. W 1825 przy Trybunale Cywilnym w Kaliszu utworzono Archiwum Akt Dawnych. Po upadku powstania listopadowego (1830–1831) kaliszanie zawiązali w 1831 w Paryżu Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej, pierwsze ugrupowanie polityczne Wielkiej Emigracji; prezesem komitetu został Bonawentura Niemojowski.

W 1818 namiestnik królewski książę Józef Zajączek wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza[55], rozpoczynając wielką przebudowę miasta; uregulowano wówczas Warszawskie Przedmieście, wytyczono m.in. plac św. Józefa, ulicę Warszawską, ulicę Łódzką, uregulowano Wrocławskie Przedmieście, aleję Józefiny i ulicę Wrocławską, w 1821 wzniesiono Pałac Trybunalski, w 1824 pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej, w 1825 most Kamienny, w 1833 pałac Weissów. W latach 1842–1843 według projektu Teodora Urbańskiego uregulowano Kaliski Węzeł Wodny. W 1864 powstała Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim[43]. W 1866 na Kanale Bernardyńskim wybudowano most Żelazny, pierwszy polski most o konstrukcji stalowej[56]. W 1870 zaczął ukazywać się dziennik „Kaliszanin”; po jego zamknięciu (1892) rozpoczęto wydawanie dziennika „Gazeta Kaliska” (ukazywał się do 1939)[57]. W 1878 powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting, w 1892 Fabryka Pierników i Biszkoptów Kazimierza Mystkowskiego. W 1890 ukończono budowę nowego ratusza, w 1900 ukończono budowę nowego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.

Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12 835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców[58].

W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską, w latach 1914–1917 powstała Kaliska Kolej Dojazdowa. W 1906 założono Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Front wschodni (I wojna światowa) i Zburzenie Kalisza.
Zburzony pałac Weissów (1914)

Na samym początku I wojny światowej, 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W dniach 7–22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały, a następnie spaliły miasto. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7[59]. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie[60]. Straty materialne, obliczone w 1918 przez Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, stanowiły 29,5%[61] strat, jakie całe Królestwo Polskie poniosło w czasie I wojny światowej. Tragedię Kalisza przedstawiła Maria Dąbrowska w powieści Noce i dnie (1931–1934).

W 1917, w następstwie kryzysu przysięgowego, w obozie w Szczypiornie zostali internowani żołnierze i podoficerowie I Brygady Legionów Polskich i II Brygady Legionów Polskich; w latach 1932–1933 wzniesiono mauzoleum Legionistów Polskich zmarłych w obozie (zburzone przez Niemców w 1940[potrzebny przypis]).

II Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Odbudowa Kalisza.
Most Kamienny i pałac Weigtów (przed 1939)

Historycy[którzy?] oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy.

W dwudziestoleciu międzywojennym w garnizonie Kalisz stacjonowały jednostki 25 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Franciszka Altera, m.in. 25 Pułk Artylerii Lekkiej, 29 Pułk Strzelców Kaniowskich; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.

W marcu 1919 roku doszło w mieście do antysemickich ekscesów[62].

9 lutego 1926 podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło do starć z policją i wojskiem; w ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych[63].

W 1934 zmieniono granice miasta, włączając m.in. Majków, Chmielnik, Tyniec, Rajsków, Rypinek wraz ze Starym Miastem, Zagorzynek, Nosków i Korczak[64] (łącznie 2413 ha)[65]; w konsekwencji dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej znalazł się w granicach miasta, dworzec czołowy Kaliskiej Kolei Dojazdowej przy granicy miasta[65]. W 1939 Kalisz liczył już 81 052 mieszkańców i pod względem liczby ludności był 15. największym miastem w Polsce[65]. W lipcu i sierpniu 1939 na zachód i południe od miasta wzniesiono Przedmoście Kalisz, rejon umocniony osłaniający przeprawy mostowe na Prośnie i Swędrni.

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Wielka Synagoga (1940)
 Osobne artykuły: Plan operacyjny „Zachód”, Armia „Łódź”, Armia „Poznań”, Przedmoście Kalisz i Mobilizacja (1939).

3 września 1939 w sztabie 25 Dywizji Piechoty w Kaliszu odbyła się odprawa dowódców wycofującej się na wschód Armii „Poznań”, której przewodniczył gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba; tego samego dnia miasto opuściły oddziały 25 Dywizji Piechoty, którą dowodził gen. bryg. Franciszek Alter; wysadzono w powietrze mosty na Kanale Bernardyńskim i na Swędrni[66]. Następnego dnia Kalisz zajęły oddziały 30 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Johannesa Blaskowitza. 8 listopada Einsatzgruppen rozpoczęły masowe egzekucje na cmentarzach żydowskich przy Nowym Świecie i ul. Podmiejskiej, 11 listopada Niemcy zamordowali tam m.in. prezydenta Kalisza Ignacego Bujnickiego[67]. W grudniu Niemcy rozpoczęli wysiedlanie Żydów i Polaków, tylko w dniach 1–31 grudnia z Kalisza i powiatu kaliskiego wysiedlono 27 858[68] osób. Także w grudniu Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje w lasach w Biernatkach, Kościelnej Wsi, Winiarach, Wolicy i w Zbiersku[69].

 Osobne artykuły: Kraj Warty, Wysiedlenia Polaków z Kraju Warty i Heim ins Reich.

W czasie II wojny światowej Kalisz znajdował się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę, w Kraju Warty[69]; w 1939 utworzono rejencję kaliską z siedzibą w Kaliszu, której obszar objął południowo-wschodnią część województwa poznańskiego i województwo łódzkie; w 1940 siedzibę rejencji przeniesiono do Łodzi, w 1941 zmieniono nazwę rejencji kaliskiej na rejencję łódzką[69].

 Osobne artykuły: Wysiedlenia Polaków z rejencji kaliskiej i łódzkiej i Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.

W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. Kalisz, podobnie jak inne miejscowości włączone do Rzeszy, objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną Heim ins Reich, podczas której wysiedlano Polaków i Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych do ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży i Besarabii[70]. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki na roboty przymusowe do Niemiec.

Od przełomu lat 1939 i 1940 w Kaliszu znajdowało się dowództwo Inspektoratu Kalisz Armii Krajowej[71].

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności spadła z 81 052 (1938) do 42 926[69] (1945).

Zakończenie okupacji niemieckiej w Kaliszu nastąpiło po wkroczeniu do miasta oddziałów 708. Samodzielnego Batalionu Łączności pod dowództwem kpt. Nikołaja Sienki[42], działającego w ramach 62 Korpusu Piechoty, który z kolei był jednostką 33 Armii, walczącej w składzie 1. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.

Polska Ludowa[edytuj | edytuj kod]

W latach 1945–1949 Kalisz był siedzibą sztabu 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim przy placu św. Józefa). Stacjonujący na terenie Kalisza 11 Pułk Piechoty otrzymał imię Ziemi Kaliskiej[72]. W Polsce Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, chemiczny, metalowy i włókienniczy (produkcja pluszu, aksamitu, tiulu, firanek i koronek)[73].

5 września 1950 r. uruchomiono produkcję pianin "Calisia" w Fabryce Fortepianów i Pianin w Kaliszu[74]

W 1954 powstała miejscowa Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. W 1960 odbył się jubileuszowy Obchód XVIII Wieków Kalisza inaugurujący obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego[75]; w tym samym roku założono Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu. W 1961 odbyły się I Kaliskie Spotkania Teatralne[76], w 1962 działalność reaktywowało Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, w 1969 odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej (OFAB), pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny[77]. W 1974 powstała Filharmonia Kaliska, w tym samym roku odbył się I Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych; w 1987 założono Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaś w 1999 powstała Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W 1986 w granice miasta włączono część wsi Dobrzec[78].

Po 1989 r.[edytuj | edytuj kod]

4 czerwca 1997, w czasie szóstej podróży apostolskiej do Polski, Kalisz odwiedził papież Jan Paweł II.

W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzenia województwa środkowopolskiego (wschodniowielkopolskiego)[79]. W 2010 w Kaliszu odbył się VIII Kongres Miast Polskich.

30 listopada 2015 zlikwidowano Zakład Karny Kalisz, działający od 1846 w zabytkowym budynku przy ulicy Łódzkiej[80].

Środowisko naturalne[edytuj | edytuj kod]

Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza z lotu ptaka
Park Miejski, Wielki Park
Park Przyjaźni
Las Winiarski

Położenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Kalisz leży w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, na Wysoczyźnie Kaliskiej, w głębokiej dolinie Prosny; jest największym miastem na Nizinie Południowowielkopolskiej.

Najwyżej położonym punktem Kalisza jest wzgórze na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Dziewiarz” na Winiarach (151 m n.p.m.), natomiast najniższym jest brzeg Kanału Bernardyńskiego na granicy z gminą Blizanów (98 m n.p.m.)[1].

Na południowo-wschodnim krańcu miasta, przy drodze do Brzezin, znajduje się rezerwat przyrody Torfowisko Lis o powierzchni 4,71 ha. Okolice Kalisza to tereny rolnicze, brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się jedyny w jego granicach las – Las Winiarski, a na południe od niego Jezioro Pokrzywnickie.

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Kalisz położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast według klasyfikacji Wladimira Köppena miasto leży w strefie klimatu kontynentalnego wilgotnego z ciepłym latem (Dfb).

W Kaliszu przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie, co w połączeniu z położeniem miasta w głębokiej dolinie Prosny, układem urbanistycznym, węglowym ogrzewaniem wielu budynków i dużym ruchem samochodowym powoduje w okresie zimowym częste przekroczenia dopuszczalnego poziomu pyłów[81].

W 2016 Światowa Organizacja Zdrowia sklasyfikowała Kalisz na 41. pozycji wśród najbardziej zanieczyszczonych pyłem PM2,5 miast Unii Europejskiej[82][83]. W raporcie z 2018 Kalisz znalazł się poza klasyfikacją[84].

Średnia temperatura i opady dla Kalisza
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 0,5 2,2 6,8 13,0 18,8 22,1 23,5 23,1 18,7 13,1 6,4 2,2 12,5
Średnie dobowe temperatury [°C] -2,2 -0,9 3,0 7,9 13,3 16,7 18,0 17,7 13,9 9,2 3,8 -0,2 8,4
Średnie temperatury w nocy [°C] -4,8 -3,9 -0,8 2,8 7,7 11,2 12,5 12,2 9,0 5,3 1,2 -2,6 4,2
Opady [mm] 30 24 27 36 53 60 69 57 43 39 39 38 515
Średnia liczba dni z opadami 8 6 6 7 8 8 9 9 7 7 8 9 92
Wilgotność [%] 88 84 80 73 65 72 74 72 81 85 89 89 79
Średnie usłonecznienie [h] 40 62 109 153 220 216 217 205 138 102 39 31 1532
Źródło: Meteovista[85] 2016-05-09

Wody[edytuj | edytuj kod]

Prosna na wysokości mostu św. Wojciecha (2016)
Jaz na Kanale Bernardyńskim (2010)

Powierzchnia i ludność[edytuj | edytuj kod]

W 1906 w granice Kalisza włączono Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek, Tyniec i Ogrody. W 1934 zwiększono powierzchnię miasta do 24,13 km² za sprawą włączenia do Kalisza m.in. Chmielnika, Rypinka, Zawodzia, Starego Miasta, Zagorzynka oraz części gruntów gminy Żydów i terenów gminy wiejskiej Tyniec[86]. W 1963 przyłączono: Majków, Piwonice i Dobrzec Wielki. W 1976 powierzchnia Kalisza wynosiła 53 km² (przyłączono Winiary, Nosków, Szczypiorno i Rajsków). Ostatnie powiększenie miasta odbyło się w 2000 – w granice miasta włączono Sulisławice, Sulisławice Kolonię i sołectwo Dobrzec.

Zmiany powierzchni Kalisza:

Zmiany powierzchni
Rok Powierzchnia [km²] Zm., %
1906 6,05 –
1934 24,13 298,8%
1963 30,1 24,7%
1976 53 76,1%
1995 55,01 3,8%
1996 55,27 0,5%
2000 69,77 26,2%
2006 69,42 −0,5%
Dane do 1976[87],
Dane od 1995 BDL GUS[88]
Polska, gęstość zaludnienia, 1930


Liczba ludności Kalisza od końca XVIII wieku (w tysiącach):

Populacja

Największą populację Kalisz odnotował w 2000 – według danych GUS 110 104 mieszkańców[89]. W pierwszej połowie 2020 liczba mieszkańców spadła poniżej 100 tysięcy[10][90].

W 2004 aglomerację Kalisza (ang. Larger Urban Zone, LUZ) zamieszkiwało 409 307 osób[91].

Piramida wieku mieszkańców Kalisza w 2014 roku[92]:

Administracja[edytuj | edytuj kod]

Samorząd[edytuj | edytuj kod]

Pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej, siedziba starostwa powiatowego (2019)
Herb Kalisza na moście Kamiennym (2014)

Kalisz jest miastem na prawach powiatu. Siedzibą rady miasta, prezydenta miasta i urzędu miejskiego jest Ratusz. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej Kalisza 23 radnych[93]. Kalisz jest jednocześnie siedzibą powiatu kaliskiego; starostwo powiatowe mieści się w pałacu Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej.

W 2019 wydatki budżetu samorządu Kalisza wynosiły 681,60 mln zł, a dochody budżetu 660,89 mln zł[94][95]. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2019 wynosiło 261,98 mln zł, co stanowiło 39,64% wysokości wykonywanych dochodów[96].

W 2019 w rankingu dziennika „Rzeczpospolita” Kalisz zajął 20. miejsce w ogólnopolskim zestawieniu 65 najlepszych samorządów miast na prawach powiatu[97].

Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]

Jednostkami pomocniczymi Kalisza są 23 osiedla i 3 sołectwa[98].

Osiedla

Sołectwa

Nazwy osiedli miasta pochodzą od nazw dawnych wsi, kolonii, folwarków i in. jednostek osadniczych, stopniowo przyłączanych do miasta od 1853. Wyjątek stanowią Kaliniec i Serbinów, których nazwy pochodzą od nazw Kalisza i Russowa w powieści Noce i dnie (1931–1934) Marii Dąbrowskiej[99]. Dawne Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście i Wrocławskie Przedmieście[100] stanowią współcześnie integralne części Śródmieścia.

Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części zawiera 29 części miasta Kalisza: Chmielnik, Dobrzec, Dobrzec Wielki, Huby, Korczak, Lis, Majków, Majków-Kolonia, Majków-Osiedle, Nosków, Ogrody, Okręglica, Piekart, Piskorzewie, Piwonice, Piwonice-Kolonia, Piwonice-Wschód, Piwonice-Zachód, Rajsków, Rajsków-Kolonia, Rypinek, Stare Miasto, Sulisławice, Sulisławice-Kolonia, Szczypiorno, Tyniec, Winiary, Zagorzynek, Zawodzie[101][102].

Przynależność polityczno-administracyjna Kalisza[edytuj | edytuj kod]

Przynależność polityczno-administracyjna m. Kalisza (od 1314)
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta
1314–1569 Królestwo Polskie województwo kaliskie Królewskie Miasto Kalisz
1569–1791 Rzeczpospolita Obojga Narodów województwo kaliskie Królewskie Miasto Kalisz
1791–1793 Rzeczpospolita Polska województwo kaliskie Królewskie Miasto Kalisz
1793–1795 Królestwo Prus Prusy Południowe, departament poznański Stadt Kalisch
1795–1807 Królestwo Prus Prusy Południowe, departament kaliski Stadt Kalisch
1807–1815 Księstwo Warszawskie Cesarstwo Francuskie departament kaliski Miasto Municypalne Kalisz¹
1815–1816 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie departament kaliski Miasto Municypalne Kalisz
1816–1837 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie województwo kaliskie Miasto Kalisz
1837–1844 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie gubernia kaliska Miasto Kalisz
1845–1866 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie gubernia warszawska, powiat kaliski Miasto Kalisz
1867–1916 Imperium Rosyjskie (Generał-Gubernatorstwo Warszawskie) Imperium Rosyjskie gubernia kaliska² Город Калиш
1916–1918 Królestwo Polskie Rzesza Niemiecka, Austro-Węgry gubernia kaliska Miasto Kalisz
1918–1919 Rzeczpospolita Polska okręg kaliski Miasto Kalisz
1919–1938 Rzeczpospolita Polska województwo łódzkie, powiat kaliski Miasto Kalisz
1938–1939 Rzeczpospolita Polska województwo poznańskie, powiat kaliski Miasto Kalisz
1939–1941 III Rzesza Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka) okręg Kraj Warty, rejencja kaliska Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1941–1945 III Rzesza Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka) okręg Kraj Warty, rejencja łódzka Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1945–1952 Rzeczpospolita Polska województwo poznańskie Kalisz (powiat miejski)
1952–1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo poznańskie Kalisz (powiat miejski)
1975–1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo kaliskie Kalisz (gmina miejska)
1989–1998 Polska Rzeczpospolita Polska województwo kaliskie Kalisz (gmina miejska)
1999– Polska Rzeczpospolita Polska województwo wielkopolskie Kalisz (miasto na prawach powiatu)


¹ Status miasta municypalnego nadano Kaliszowi, Poznaniowi, Toruniowi i Warszawie w 1808.
² Od 1915 gubernia kaliska znajdowała się w niemieckim obszarze okupacyjnym (Generalne Gubernatorstwo Warszawskie).

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Zabytki w Kaliszu.

W latach 20. i 30. XX wieku przeprowadzono odbudowę staromiejskiego śródmieścia Kalisza (zniszczonego w 95% w 1914). Odbudowano Główny Rynek i nawiązujący do tradycji renesansowej ratusz z wysoką wieżą, wzniesiony w mieście po raz trzeci. Na Głównym Rynku mieści się tzw. kamienica z medalionami przedstawiająca płaskorzeźby czterech wybitnych kaliszan: Adama Asnyka, Marii Konopnickiej, Stefana Szolc-Rogozińskiego i Marii Dąbrowskiej[103]. Do wyróżniających się obiektów należą: zespół klasztorny oo. franciszkanów ufundowany w 1256[104] przez księcia Bolesława Pobożnego, katedra św. Mikołaja, fragmenty murów miejskich z basztą „Dorotka” z połowy XIV wieku[105], późnorenesansowy kościół rektoralny Nawiedzenia NMP z 1607 w pobernardyńskim zespole klasztornym, który w 1919 objęli jezuici, prawosławna cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, bazylika kolegiacka Wniebowzięcia NMP – sanktuarium św. Józefa z Nazaretu, kompleks kolegium pojezuickiego z końca XVI wieku przebudowane w XIX wieku na klasycystyczny gmach urzędowy (od 1999 siedziba starostwa powiatowego), barokowa świątynia św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa, park miejski w stylu angielskim założony w 1798 (24,3 ha), usytuowany nad brzegiem Prosny wśród parkowej zieleni – teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, dawny Trybunał z XIX wieku (obecnie sąd), most Kamienny (najstarszy w Kaliszu), klasztorny zespół poreformacki z kościołem św. Józefa i św. Piotra z Alkantry z 1673, rogatka wrocławska (1827–1828)[106], trzy zabytkowe cmentarze wyznaniowe: ewangelicki (1689), rzymskokatolicki (1807), prawosławny (1786), neogotyckie kościoły pod wezwaniem św. Gotarda oraz św. Michała Archanioła, rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów” i drewniany kościół św. Wojciecha na Zawodziu.

Wybrane zabytki Śródmieścia Kalisza
Główny Rynek z Ratuszem odbudowanym w latach 1920–1924 po zburzeniu Kalisza
Zespół klasztorny oo. franciszkanów z 1283
Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła z 1930
Secesyjna kamienica Adama Szrajera przy ul. Kościuszki
Villa Calisia z 1905

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Była Fabryka Fortepianów i Pianin Arnolda Fibigera (2019)

Kalisz jest głównym ośrodkiem Kaliskiego Okręgu Przemysłowego, ośrodkiem przemysłu lotniczego, w tym produkcji maszyn i silników lotniczych (Pratt & Whitney Kalisz, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Meyer Tool Poland[107]). Duże tradycje, jeszcze z czasów kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, ma przemysł włókienniczy (Runotex) i odzieżowy (Big Star) oraz produkcja koronek i firan (Haft). Rozwinięty jest przemysł spożywczy: Winiary (koncentraty spożywcze), Colian (słodycze i napoje), Kilargo (lody).

W Kaliszu znajduje się podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, składająca się z dwóch kompleksów i obejmująca łącznie obszar o powierzchni 11,49 ha, z których 5,13 ha jest dostępne. Obecnie podstrefa ma 3 inwestorów korzystających z ulg podatkowych[108]. Ponadto działa klaster przedsiębiorstw przemysłu lotniczego.

W Kaliszu istnieje sieć hipermarketów, supermarketów i dyskontów (Carrefour, Kaufland, Makro, Castorama, Leroy Merlin, Media Markt, Decathlon, Agata Meble, Aldi, Biedronka, Dino, Lidl, Netto, Polomarket, PSS „Społem” Kalisz) oraz centra handlowe (Galeria Amber, Galeria Kalisz, Galeria Tęcza, Park Handlowy Kalinka).

Na koniec grudnia 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Kaliszu wynosiła 1300 osób, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 2,5% do aktywnych zawodowo[109]. W 2018 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Kaliszu wyniosło 4125 zł[92].

Transport[edytuj | edytuj kod]

Transport kolejowy[edytuj | edytuj kod]

Pesa Dart na stacji kolejowej w Kaliszu

1 stycznia 1903 uruchomiono 2-torowy odcinek Kolei Warszawsko-Kaliskiej o długości 111,5 km, łączący Łódź Kaliską z Kaliszem[110]. W latach 1965–1975 dokonano elektryfikacji tego odcinka. Obecnie stanowi on część linii kolejowej nr 14 Łódź Kaliska – Forst.

Obecnie istnieją 3 czynne stacje i przystanki kolejowe:

W Kaliszu rozpoczynała się linia Kaliskiej Kolei Dojazdowej Kalisz Wąskotorowy – Turek (prześwit: 750 mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914–1917, długość: 56,7 km). W lipcu 1991 została zamknięta dla ruchu pasażerskiego, w 1994 zlikwidowano odcinek Kalisz – Borków Stary, a obecnie odbywa się jedynie ruch turystyczny na 3,3 km odcinku Petryki – Zbiersk[111].

Dawniej ruch towarowy odbywał się na 2,5 km linii Kalisz Winiary – Winiary Fabryka, przechodzącej przez Las Winiarski do fabryki Winiary-Nestlé. W 2020 linia ta została rozebrana[112].

W Kaliszu ma siedzibę Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (zał. 2001), które jest zarządcą kilku kolei dojazdowych w Polsce.

Obecnie (2020) przez Kalisz kursują pociągi PKP Intercity (IC i TLK), Polregio, Kolei Wielkopolskich oraz Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej[113].

Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]

Kaliniec, ul. Górnośląska (2005)

W Kaliszu krzyżują się drogi krajowe:

oraz drogi wojewódzkie:

Na dzień 10 czerwca 2019 Kalisz posiadał 616 ulic i placów oraz 311 km dróg publicznych[114][115]. W mieście znajduje się 1 dworzec autobusowy.

Tranzyt[edytuj | edytuj kod]

Trasa Bursztynowa

Pierwszą arterią mającą wyprowadzić ruch tranzytowy ze Śródmieścia była wybudowana w latach 1972–1980 aleja Wojska Polskiego[116]. W latach 1992–1995 powstał pierwszy fragment zachodniej, wewnętrznej obwodnicy miejskiej (ulica Walentego Stanczukowskiego); kolejne odcinki oddano do użytku w 2000 i 2004[116] (w 2005 odcinki te przemianowano na ulicę Józefa Piłsudskiego). W latach 2004–2010, w łącznie trzech etapach, wybudowana została południowa, śródmiejska obwodnica – Trasa Bursztynowa[117].

W Programie Budowy Dróg Krajowych na lata 2014–2023/2025 zatwierdzonym w 2015 znalazła się rozbudowa drogi krajowej nr 25 na 68 km odcinku Ostrów Wielkopolski – Konin do parametrów drogi klasy GP o przekroju dwujezdniowym, wraz z zachodnią obwodnicą Kalisza[118]. Zaprojektowano trzy warianty przebiegu trasy, z których jeden zakłada poprowadzenie obwodnicy w całości poza granicami miasta, a dwa w odległości 1–2 km od ciągu ulic Podmiejska–Stanczukowskiego–Piłsudskiego[119].

Transport zbiorowy[edytuj | edytuj kod]

Konieczność budowy tramwaju elektrycznego w Kaliszu pojawiła się w 1902 po wybudowaniu Kolei Warszawsko-Kaliskiej i gwałtownej rozbudowie miasta w kierunku dworca kolejowego. Rozpoczęte w 1912[120] prace projektowe zostały przerwane w 1914 w wyniku zburzenia i wyludnienia miasta w czasie I wojny światowej. Autobusy, zarówno przewoźników miejskich (Kaliskie Linie Autobusowe, Miejski Zakład Komunikacji w Ostrowie Wielkopolskim, Pleszewskie Linie Autobusowe) jak i PKS-u Kalisz umożliwiają dojazd do ościennych gmin oraz powiatów. Rolę transportu dalekobieżnego zapewnia kolej, zapewniając bezpośrednie dotarcie do licznych miejscowości w Polsce, np. Warszawa, Kraków, Szczecin[121].

Transport autobusowy[edytuj | edytuj kod]

Solaris Urbino 12 w barwach Kaliskich Linii Autobusowych

W dwudziestoleciu międzywojennym linie autobusowe łączyły Śródmieście i dworzec kolejowy. Obsługa połączenia należała do Przedsiębiorstwa Autokomunikacja, którego dwa autobusy kursowały między Warszawską (obecnie Zamkowa) i Wrocławską (dziś Górnośląska), zatrzymując się na przystankach Plac św. Józefa, Ratusz, Most Kamienny oraz Rogatka Wrocławska. Funkcjonował także transport autobusowy do dworca kolei wąskotorowej, realizowany przez jej właściciela, czyli Kalisko-Turecką Kolej Powiatową[122]. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany[123].

Po zakończeniu II wojny światowej komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. Pierwsza linia Miejskiej Komunikacji Autobusowej korzystała z dwóch poniemieckich autobusów na gaz świetlny marki Bussing. W 1945 przewieziono prawie 45 tysięcy pasażerów. W 1950 roku spółkę przekształcono w Miejski Zakład Komunikacyjny[122]. W latach 50. powstała zajezdnia przy ul. Majkowskiej[124]. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych[125], dysponując w 1963 51 autobusami poruszającymi się po sieci o długości 99 km[124]. W 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).

13 maja 1994 zarząd miasta podpisał z Southern Vectis(inne języki) umowę o przekształceniu Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w spółkę Kaliskie Linie Autobusowe, która rozpoczęła działalność 1 czerwca tego samego roku[126].

Według stanu na marzec 2023 r. w mieście i na obszarze zespołu miejskiego Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 27 linii[127], w tym m.in. linie podmiejskie do Nowych Skalmierzyc i Opatówka oraz jedną linię nocną (linia numer 10). W styczniu 2023 zaprzestały obsługi połączenia z Ostrowem Wielkopolskim[128] (linię przyspieszoną M obsługuje MZK Ostrów Wlkp.[129]). W marcu 2009 Pleszewskie Linie Autobusowe uruchomiły linię A łączącą Kalisz i Pleszew[130].

W 2019 KLA przewiozły 7.875.787 pasażerów, a w 2020 obsługiwały 25 linii, wykorzystując w tym celu 67 pojazdów[124]. Na terenie Kalisza rozlokowanych jest 337 przystanków komunikacji[131], z których korzystają wszyscy przewoźnicy odbywający kursy po mieście.

Transport rowerowy[edytuj | edytuj kod]

Stacja Kaliskiego Roweru Miejskiego na Winiarach

Pierwsza ścieżka rowerowa w Kaliszu, o długości niespełna 300 metrów, powstała w 1999 wzdłuż ulicy Sportowej[potrzebny przypis]. W 2018 łączna ich długość wynosiła 47 km[132]. 1 lipca 2017 uruchomiono po raz pierwszy Kaliski Rower Miejski[133]. W sezonie letnim 2018 na system złożyło się 30 stacji i 283 rowery[134].

Transport lotniczy[edytuj | edytuj kod]

Najbliższe porty lotnicze to (po ok. 120 km od Kalisza): Łódź-Lublinek (międzynarodowy), Wrocław-Strachowice (międzynarodowy) i Poznań-Ławica (międzynarodowy). Kalisz miałby się także znajdować w obszarze oddziaływania przyszłego lotniska międzynarodowego Łódź-Łask. Spośród lotnisk regionalnych komunikację zapewnia, znajdujące się w Michałkowie pod Ostrowem Wielkopolskim, lotnisko sportowe Aeroklubu Ostrowskiego.

W 1993 zostało otwarte sanitarne lądowisko przy ul. Poznańskiej.

Infrastruktura[edytuj | edytuj kod]

Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej

Bezpieczeństwo[edytuj | edytuj kod]

W Kaliszu znajdują się miejskie komendy Policji i Państwowej Straży Pożarnej oraz pięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej. Miasto posiada również Straż Miejską i placówkę Straży Granicznej[135].

Opieka zdrowotna[edytuj | edytuj kod]

Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny

W Kaliszu znajduje się kilkadziesiąt publicznych i niepublicznych przychodni i zakładów ochrony zdrowia, w tym 3 szpitale na terenie miasta, 2 szpitale w jego obrębie o charakterze wojewódzkim; delegatura NFZ; siedziba Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oraz oddział rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża. W 2014 otwarto Ośrodek Radioterapii będący filią Wielkopolskiego Centrum Onkologii, wybudowany głównie ze środków województwa wielkopolskiego[136].

Szpitale[edytuj | edytuj kod]

Nauka i oświata[edytuj | edytuj kod]

I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka
II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki (2018)

Placówki oświatowe[edytuj | edytuj kod]

Licea[edytuj | edytuj kod]

Szkoły artystyczne[edytuj | edytuj kod]

  • Liceum Sztuk Plastycznych im. Tadeusza Kulisiewicza (w ZSP nr 2)
  • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Henryka Melcera

Szkoły zawodowe[edytuj | edytuj kod]

  • 4 zespoły szkół obejmujące technika oraz branżowe szkoły I stopnia[138]:
    • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2
      • Branżowa Szkoła I stopnia nr 1
      • Technikum Budowlano-Elektryczne im. Kazimierza III Wielkiego
      • Technikum Budowy Fortepianów im. Gustawa Arnolda Fibigera (jedyna tego typu szkoła w Polsce i jedna z trzech w Europie)[139]
    • Zespół Szkół Gastronomiczno Hotelarskich im. Janka Bytnara „Rudego”
    • Zespół Szkół Samochodowych im. Stanisława Staszica
    • Zespół Szkół Zawodowych im. Zesłańców Sybiru
  • Zespół Szkół Ekonomicznych
  • Zespół Szkół Techniczno-Elektronicznych
  • Zespół Szkół Technicznych Diecezji Kaliskiej (szkoła wyznaniowa)

Szkoły wyższe[edytuj | edytuj kod]

Budynek Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu (2018). Od 2023 w budynku znajduje się rektorat Uniwersytetu Kaliskiego
Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu (2016)

W latach 1583–1773 działało kolegium jezuitów w Kaliszu, jedno z największych w kraju, liczące kilkanaście katedr; zostało zamknięte po kasacie Towarzystwa Jezusowego (1773)[142].

W latach 1960–1975 działało Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu[143], zaś w latach 1990–2015 działało Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Kaliszu[142].

W latach 1593–1621 w Kaliszu działało pierwsze seminarium duchowne archidiecezji gnieźnieńskiej, założone przez prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione do Gniezna[142]. W latach 1993–2020 działało Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej; w 2020 Dykasteria ds. Duchowieństwa podjęła decyzję o „czasowym zamknięciu” seminarium w Kaliszu[144][145].

Pozostałe szkoły[edytuj | edytuj kod]

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego
Centrum Kultury i Sztuki przy ul. Łaziennej
Rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów”

Kalisz stanowi drugi po Poznaniu ośrodek kulturalny w województwie wielkopolskim. Znajdują się tutaj m.in. Filharmonia Kaliska, dwa teatry repertuarowe: Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego i Niepubliczny Teatr Impresaryjny „Scena Tam2”, Centrum Kultury i Sztuki, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka, Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego, Galeria Sztuki im. Jana Tarasina (w latach 1977–2010: Biuro Wystaw Artystycznych), Rezerwat Archeologiczny Zawodzie.

W mieście działają trzy kina: kino „Centrum” 3D w Centrum Kultury i Sztuki, 5-salowy multipleks Multikino (1271 miejsc) w galerii handlowej „Tęcza” (do 2022 działał pod marką Cinema 3D) i 7-salowy multipleks Helios (1442 miejsca) w galerii handlowej „Amber”.

W Kaliszu co roku odbywa się kilka festiwali, m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne (od 1961), Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych (od 1974), Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej „Schola Cantorum” (od 1978), a także Międzynarodowy Festiwal „Chopin w barwach jesieni”, Festiwal Muzyczny „Gramy nad Prosną”, Multi Art Festiwal, Ogólnopolski Festiwal Poetycki im. Wandy Karczewskiej. Od 2015 organizowany jest ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Rodziny Wiłkomirskich.

W 1950 w Kaliszu nakręcono film obyczajowy pt. Dwie brygady, charakterystyczny dla nurtu socrealizmu, zaś w 1967 film fabularny pt. Piękny był pogrzeb, ludzie płakali w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego[148].

Muzea[edytuj | edytuj kod]

Media[edytuj | edytuj kod]

W 1939 w Kaliszu ukazywało się 11 tytułów prasowych, m.in. „Czyn i Słowo”, „Echo Kaliskie Ilustrowane” (z dodatkiem dla dzieci „Mały Kurjer”), „Express Kaliski”, „Gazeta Kaliska”, „Kaliszer Leben”, „Kaliszer Woch”, „Kurier Kaliski”, „Pokrzywy”, „Tabor”[66][149].

W latach 1977–1989 w Kaliszu wydawano miesięcznik społeczno-kulturalny „Południowa Wielkopolska”[150].

w Kaliszu działa oddział Polskiej Agencji Prasowej.

Sport[edytuj | edytuj kod]

Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie, zarząd i wioślarze (1934)[152]
Przystanie wioślarskie Policyjnego Klubu Sportowego i Wojskowego Klubu Sportowego „Prosna” (1935)

Pierwsze towarzystwa sportowe powstawały w Kaliszu już pod koniec XIX wieku, w 1892 założono Kaliskie Towarzystwo Cyklistów[153], w 1894 Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie. W latach 30. XX wieku Kalisz był jednym z najsilniejszych ośrodków wioślarskich w Polsce – działało w nim w tym czasie aż pięć klubów wioślarskich: Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (1894), Kaliskie Towarzystwo Wioślarek (1927), Klub Wioślarski z roku 1930, sekcja wioślarska Policyjnego Klubu Sportowego (1932)[154] oraz Wojskowy Klub Wioślarski „Prosna”[155].

W Kaliszu swoją siedzibę miał[kiedy?] Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego[156].

W 2011 w hali Kalisz Arena rozegrano 18. mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki. 16 maja 2015 w Kaliszu odbyły się Mistrzostwa Polski Federacji NAC w Kulturystyce i Fitness[157].

Od nazwy dzielnicy Szczypiorno pochodzi druga nazwa piłki ręcznej: szczypiorniak.

Drużyny sportowe[edytuj | edytuj kod]

Dyscyplina Nazwa klubu
Siatkówka MKS Kalisz, MUKS Amber Kalisz, MUKS Grom Kalisz, UKS Augustynki Kalisz, KPS Calisia Kalisz
Piłka nożna Calisia Kalisz, Prosna Kalisz, KKS 1925 Kalisz
Kolarstwo Kaliskie Towarzystwo Kolarskie
Wioślarstwo Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie
Kajakarstwo Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie
Koszykówka AZS PWSZ Kalisz, KKS Drogbruk Kalisz, KT Kosz Kalisz
Piłka ręczna MKS Kalisz
Lekkoatletyka MKS Calisia Kalisz, UKS 12 Kalisz
Pływanie UKS 9 Kalisz
Tenis KKS 1925 Kalisz, Kaliskie Towarzystwo Tenisowe
Strzelectwo sportowe KSS LOK Bursztyn, Stowarzyszenie Strzeleckie „Bellona”
Boks Prosna Kalisz
Sporty walki Arkadia Kalisz, MMA Tornado Kalisz
Rugby Husaria Kalisz[158]

Obiekty sportowe[edytuj | edytuj kod]

Hala widowiskowo-sportowa Arena Kalisz (2016)
Park wodny (2016)

W 1898 w Parku Miejskim zbudowano pierwszą przystań wioślarską; kolejną przystań wioślarską zbudowano w 1913 na Łęgu Rypinkowskim. W 1927 w Parku Sportowym otwarto Stadion Miejski, na którym zbudowano pierwszy w Polsce betonowy tor kolarski[159].

Ważniejsze obiekty sportowe w Kaliszu

Obiekt Adres Przeznaczenie Liczba miejsc siedzących
Hala sportowo-widowiskowa Arena ul. Wyszyńskiego 22–24 wielofunkcyjna 3164
Stadion Miejski ul. Łódzka 19–29 piłka nożna, lekkoatletyka 8166
Stadion Sportowy ul. Wał Matejki 2–4 piłka nożna, kolarstwo torowe 500
Hala sportowo-widowiskowa OSRiR ul. Łódzka 19–29 wielofunkcyjna 720+300
Hala lekkoatletyczna OSRiR ul. Łódzka 19–29 wielofunkcyjna 600
Hala w kampusie Akademii Kaliskiej[160] ul. Poznańska 201–205 wielofunkcyjna 200
Pływalnia OSRiR ul. Łódzka 19–29 pływanie 200
Korty tenisowe KTT ul. Łódzka 19–29 tenis 80
Park wodny ul. Sportowa 10 pływanie –
Lodowisko-rolkowisko ul. Wyszyńskiego 22–24 jazda na łyżwach, jazda na rolkach –
Golf Park Jantar ul. Wiankowa 63–67 golf –

Religia[edytuj | edytuj kod]

Kalisz jest siedzibą kurii katolickiej diecezji kaliskiej (1992). Miasto obejmują dwa dekanaty: Kalisz I i Kalisz II.

Wybrane kościoły w Kaliszu
Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z 1353
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny wybudowany w latach 1592–1622
Kościół św. Gotarda z 1910
Kościół Opatrzności Bożej wybudowany w latach 1967–1972
Kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski z przełomu lat 80. i 90. XX w.

W latach 1818–1925 Kalisz był stolicą diecezji kujawsko-kaliskiej; ingres pierwszego biskupa kaliskiego Andrzeja Wołłowicza do kościoła św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu odbył się 4 lipca 1819[161]. Diecezja kujawsko-kaliska obejmowała obszar województwa kaliskiego i obwód kujawski województwa mazowieckiego i była największą diecezją Królestwa Polskiego[162].

 Zobacz też: Biskupi kaliscy.

Pierwsze seminarium duchowne w Kaliszu (dla archidiecezji gnieźnieńskiej) założono w 1583[163] z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione do Gniezna. W 1993 założono Wyższe Seminarium Duchowne.

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu jest narodowym sanktuarium św. Józefa z Nazaretu[164]. Znajduje się tam obraz Świętej Rodziny, przed którym w 1997 modlił się Jan Paweł II. Co roku świątynię odwiedza około 500 tysięcy pielgrzymów[165].

Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych zaraz za Częstochową, Licheniem czy Krakowem[164].

W Kaliszu znajduje się 19 kościołów katolickich i 1 cerkiew prawosławna (parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła)[166]. Od 1988 w mieście istnieje klasztor Ubogich Sióstr Świętej Klary[167]. Na terenie Kalisza działa ponadto parafia greckokatolicka św. Mikołaja, która prowadzi swoje nabożeństwa w katedrze rzymskokatolickiej św. Mikołaja[168]

Działalność prowadzi tu szereg kościołów protestanckich: Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha” (Słowo Życia Kalisz)[169], Chrześcijańska Wspólnota Braterska (zbór w Kaliszu)[170], Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówka misyjna w Kaliszu)[171], Ewangeliczny Kościół Metodystyczny (parafia w Kaliszu)[172], Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (zbór w Kaliszu[173]), Kościół Boży w Chrystusie (zbór w Kaliszu)[174], Kościół Chrześcijan Baptystów (zbór w Kaliszu)[175], Kościół Chwały (Kościół Chwały w Kaliszu)[176], Kościół Ewangelicko-Augsburski (parafia w Kaliszu)[177] i Kościół Zielonoświątkowy (zbór w Kaliszu)[178].

Na terenie miasta położone są dwie Sale Królestwa Świadków Jehowy, które użytkuje 5 zborów tego wyznania[b][179]. Znajduje się tu także Buddyjski Ośrodek Medytacyjny[180] i wspólnota muzułmańska.

Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]

Miasto Kalisz prowadzi współpracę z łącznie 11 miastami z 10 krajów Europy[181].

Miasta partnerskie

Miasta zaprzyjaźnione

Honorowi Obywatele Kalisza[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Według źródła znaleziska archeologiczne świadczą o kontaktach handlowych z Celtami i wpływie ich kultury oraz prawdopodobnym pobycie niewielkich grup (np. faktorii handlowej) lub pojedynczych osadników pochodzenia celtyckiego, jednak ogólnie rejon obecnego Kalisza znajdował się poza zasięgiem osadnictwa i kultury celtyckiej. Rejon Kalisza znajdował się w zasięgu kultury przeworskiej.
  2. ↑ Zbory Świadków Jehowy: Kalisz–Chmielnik (w tym grupa języka migowego), Kalisz–Kaliniec, Kalisz–Ogrody (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Kalisz–Skalmierzyce, Kalisz–Tyniec; Sale Królestwa: ul. Sadowa 16B, ul. Garncarska 16.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Geoportal.
  2. ↑ GUS Baza Demografia ludność w 2022 r..
  3. ↑ Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 sierpnia 2022 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów, wymagań dla tablic rejestracyjnych oraz wzorów innych dokumentów związanych z rejestracją pojazdów (Dz.U. z 2022 r. poz. 1847 strona 86)
  4. ↑ Kalisz [online], Virtual Shtetl [dostęp 2023-05-14].
  5. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 9. Warszawa: Władysław Walewski, 1888, s. 60.
  6. ↑ Władysław Rusiński: Życie codzienne w Kaliszu w dobie Oświecenia. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988, s. 10. ISBN 83-210-0695-7.
  7. ↑ a b Bolesław Szczepański: Wschodnia część Wielkopolski w latach 1815–1918. W: Dzieje Wielkopolski. Witold Jakóbczyk (red.). T. 2: Lata 1793–1918. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1973, s. 852.
  8. ↑ Janusz Dolata, Wiesław Maik: Układ osadniczy. W: Województwo kaliskie. Stanisława Zajchowska (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979, s. 160–165. ISBN 83-210-0043-6.
  9. ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
  10. ↑ a b Kalisz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-08-17] (pol.).
  11. ↑ Uchwała Nr XLVIII/630/2018 Rady Miejskiej Kalisza z dnia 25 stycznia 2018 r. w sprawie Statutu Miasta Kalisza. bip.kalisz.pl, 2018-01-25. [dostęp 2018-12-19].
  12. ↑ a b c d Słownik krajoznawczy Wielkopolski. Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.). Warszawa–Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 92–97. ISBN 83-01-10630-1.
  13. ↑ Władysław Kościelniak: Prosna. Rzeka naszego miasta. Opatówek: Gminna Biblioteka Publiczna im. Braci Gillerów w Opatówku, 1998, s. 16–17.
  14. ↑ Edward Polanowski: W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979, s. 30. ISBN 83-210-0059-2.
  15. ↑ Miasta polskie w Tysiącleciu. Stanisław Pazyra (przewodn. kom. red.). T. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966, s. 230–234.
  16. ↑ Teresa Zarębska: Kalisz. W: Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Wojciech Kalinowski (red.). T. 1: Miasta historyczne. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1986, s. 163–172. ISBN 83-213-3208-0.
  17. ↑ Marian Sobański: Kalisz i ziemia kaliska. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1954, s. 12–26.
  18. ↑ Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 94–98.
  19. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Filip Sulimierski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 3. Warszawa: Filip Sulimierski, Władysław Walewski, 1882, s. 685–693.
  20. ↑ „Monumenta Poloniae Historica”, Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, s. 453.
  21. ↑ Kronika wielkopolska. przekład: Kazimierz Abgarowicz, wstęp i komentarze: Brygida Kürbisówna. Kraków: PWN, 2010. ISBN 978-83-242-1275-0.
  22. ↑ Tadeusz Chrzanowski, „Kalisz”, Sport i Turystyka, Warszawa 1978.
  23. ↑ a b „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 475–479.
  24. ↑ Ziąbka L., Ze świata Celtów: Kaliskie w kręgu wpływów europejskiej cywilizacji celtyckiej, Kalisz 2003.
  25. ↑ Marcin Rudnicki, Leszek Ziąbka: Moneta celtycka z Kalisza-Piwonic a początki dziejów mennictwa na ziemiach Polski. W: Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny. Stanisław Suchodolski (red.), Michał Zawadzki (red.). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 2010, s. 14. ISBN 83-899-5917-1.
  26. ↑ prof. Tadeusz Baranowski: Gród w Kaliszu – badania, odkrycia, interpretacje. W: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Rada Miejska Kalisza: Kalisz Wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz 15.06.1998r. Kalisz: 1998, s. 39. ISBN 83-85463-72-0.
  27. ↑ Grażyna Schlender: Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi. Kalisz: Archiwum Państwowe w Kaliszu, 2010, s. 10. ISBN 978-83-927408-1-0.
  28. ↑ Władysław Kościelniak: Leksykon kaliski. Kalisz: Edytor, 2008, s. 81–82, 87. ISBN 978-83-60579-31-2.
  29. ↑ Dąbrowski Krzysztof: Z przeszłości Kalisza. Warszawa: Książka i Wiedza, 1970, s. 64 i następne, 88.
  30. ↑ Władysław Rusiński: Kalisz. Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983, s. 7. ISBN 83-210-0403-2.
  31. ↑ Anna Woźniak: Historia. kalisz.pl. [dostęp 2018-09-29].
  32. ↑ a b c Tadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka. Gród kaliski na Zawodziu. „Kalisia Nowa”. 5–6 (131), s. 5, 2008. Kalisz: Urząd Miejski w Kaliszu. ISSN 1426-7667. 
  33. ↑ Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 188. ISBN 83-7436-023-2.
  34. ↑ a b c Władysław Kościelniak, Wędrówki po moim Kaliszu, Edytor, 2010, ISBN 978-83-60579-56-5.
  35. ↑ Tadeusz Baranowski, Edward Pudełko, Jerzy Aleksander Splitt: Pradzieje i wczesne średniowiecze regionu kaliskiego. Kalisz: Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, 2003, s. 91. ISBN 83-88042-23-8.
  36. ↑ Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 187–190, 387–392. ISBN 83-7436-023-2.
  37. ↑ Bożena Szal-Truszkowska: Czy Kalisz był kolebką Piastów?. kalisz.naszemiasto.pl, 2010-01-05. [dostęp 2018-09-29].
  38. ↑ Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2005, s. 180. ISBN 83-7436-023-2.
  39. ↑ Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy, red. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998. ISBN 83-906800-2-5.
  40. ↑ Stanisław Szczur: Historia Polski. Średniowiecze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 150. ISBN 83-08-03272-9.
  41. ↑ Tomasz Ratajczak, Od grodu do zamku. XIII-wieczne rezydencje piastowskie w Wielkopolsce / From a stronghold to a castle. 13th-century Piasts’ residences in Wielkopolska, [w:] Studia nad dawną Polską, Gniezno 2009 [online] [dostęp 2018-05-24] (ang.).
  42. ↑ a b c d e f Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak, Kronika miasta Kalisza, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1989.
  43. ↑ a b c Edward Polanowski: W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979. ISBN 83-210-0059-2.
  44. ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.
  45. ↑ Janusz Tomala: Kalisz – miasto lokacyjne w XIII-XVIII wieku. Studium archeologiczno-architektoniczne. Kalisz: Edytor, 2004, s. 47. ISBN 83-919877-4-4.
  46. ↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
  47. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 132.
  48. ↑ Bolesław Markowski, Administracja skarbowa w Polsce, Warszawa 1931, s. 29.
  49. ↑ Anna Plenzler: Szlak kultury żydowskiej w Wielkopolsce. Poznań: Wielkopolska Organizacja Turystyczna, 2011, s. 13. ISBN 978-83-61454-01-4.
  50. ↑ Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. T. 1: Miasta historyczne. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1986, s. 166. ISBN 83-213-3208-0.
  51. ↑ Marek Rezler, Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818, Poznań 1982, Krajowa Agencja Wydawnicza.
  52. ↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 354. ISBN 83-01-02658-8.
  53. ↑ Granica [online], noweskalmierzyce.pl [dostęp 2024-03-30].
  54. ↑ Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 360.
  55. ↑ Iwona Barańska: Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 55–64. ISBN 83-85638-24-5.
  56. ↑ B. Orłowski, Most kaliski z 1866 roku na tle epoki, [w:] Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu, red. T. Krokos, Kalisz 2003, s. 47–48. ISBN 83-908430-9-9.
  57. ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 149. ISBN 83-85638-43-1.
  58. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., t. 3, Warszawa 1882, s. 690.
  59. ↑ Maciej Drewicz: Kto zniszczył Kalisz. Dziennik Wielkopolski; Internet Archive: Wayback Machine. [dostęp 2016-05-09].
  60. ↑ Istnieją też szacunki mówiące o ponad 33 milionach rubli w złocie[potrzebny przypis].
  61. ↑ Teresa Zarębska. Sprawa odbudowy zabytkowego centrum Kalisza po zniszczeniu w 1914 roku. „Rocznik Kaliski”. Tom 10, s. 121–177, 1977. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. 
  62. ↑ Andrzej Friszke, Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2020, s. 367, ISBN 978-83-66586-19-2.
  63. ↑ „Dziś” 6/2000, s. 91.
  64. ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 kwietnia 1934 r. o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem (Dz.U. z 1934 r. nr 30, poz. 272).
  65. ↑ a b c Włodzimierz Bonusiak: Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 551, 554, 556.
  66. ↑ a b Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 191. ISBN 83-85638-43-1.
  67. ↑ Anna Tabaka: Ignacy Adam Nieściuszko-Bujnicki (1891–1939). Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2016, s. 55. ISBN 978-83-62689-31-6.
  68. ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 192. ISBN 83-85638-43-1.
  69. ↑ a b c d Stanisława Bonusiak, Włodzimierz Bonusiak: Kalisz w latach okupacji hitlerowskiej. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 630–647.
  70. ↑ Praca zbiorowa „Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1945. Atlas ziem Polski”, Demart 2008, s. 162, ISBN 978-83-7427-391-6.
  71. ↑ Marian Woźniak (red.): Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej: 1939–1945. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1998, s. 211–212. ISBN 83-85003-97-5.
  72. ↑ „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 256.
  73. ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 138.
  74. ↑ Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 109
  75. ↑ Ryta Kozłowska. Uroczystości 1000-lecia Państwa Polskiego i XVIII wieków Kalisza. „Rocznik Kaliski”. T. 1, s. 397–399, 1968. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. ISSN 0137-3501. 
  76. ↑ Stanisław Kaszyński: Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970). Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1972, s. 74.
  77. ↑ Wacław Panek: Mały słownik muzyki rozrywkowej. Warszawa: Związek Polskich Autorów i Kompozytorów, 1986, s. 32. ISBN 83-00-00997-3.
  78. ↑ Uchwała nr XV/111/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kaliszu z dnia 30 maja 1986 r. w sprawie zmiany granic miasta Kalisza (M.P. z 1986 r. nr 17, poz. 115).
  79. ↑ Robert Kordes. Krojenie województw. „Życie Kalisza”. 3/2005, s. 27, 19 stycznia 2005. Kalisz: Idea Contact. ISSN 1231-6350. 
  80. ↑ Ostatni dzień Zakładu Karnego w Kaliszu. sw.gov.pl, 2015-11-29. [dostęp 2018-06-21].
  81. ↑ Jakość powietrza w Kaliszu nadal zatrważająca. Życie Kalisza. [dostęp 2016-05-09].
  82. ↑ Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy. TVN24 BiS, 2016-05-14. [dostęp 2016-05-14].
  83. ↑ Kalisz jednym z 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w Europie!. Fakty Kaliskie, 2016-05-14. [dostęp 2016-05-15].
  84. ↑ Hubert Mościpan, Powietrze w Kaliszu poprawiło się? Wyniki nowego raportu WHO, „kalisz.naszemiasto.pl”, 11 sierpnia 2018 [dostęp 2018-09-07] (pol.).
  85. ↑ Kalisz – Klimat & temperatura. Meteovista. [dostęp 2016-05-09]. (pol.).
  86. ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem (nr 272), 5 kwietnia 1936.
  87. ↑ Jak budowano Kalisz? Z dziejów rozwoju przestrzennego miasta. info.kalisz.pl. [dostęp 2016-05-09].
  88. ↑ Bank Danych Lokalnych.
  89. ↑ GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 2000.
  90. ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31.12.2019). stat.gov.pl, 2020-04-30. [dostęp 2020-10-24].
  91. ↑ Komisja Europejska, Europejski Urząd Statystyczny (Eurostat): European Urban Audit: City Profiles. 2004. [dostęp 2018-06-21]. (ang.).
  92. ↑ a b Kalisz w liczbach. Kalisz – Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-02] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  93. ↑ Zarządzenie Nr 56/18 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 28 lutego 2018 r. ws. ustalenia liczby radnych (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego z 2018 r. poz. 1845).
  94. ↑ Wydatki bieżące i majątkowe. bip.poznan.rio.gov.pl. [dostęp 2020-09-27].
  95. ↑ Dochody bieżące i majątkowe. bip.poznan.rio.gov.pl. [dostęp 2020-09-27].
  96. ↑ Zobowiązania. bip.poznan.rio.gov.pl. [dostęp 2020-09-27].
  97. ↑ Wyniki konkursu Ranking Samorządów 2019. rankingsamorzadow.rp.pl. [dostęp 2020-09-27].
  98. ↑ Jednostki pomocnicze. bip.kalisz.pl. [dostęp 2020-09-27].
  99. ↑ Sutarzewicz H., Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu, Warszawa 1977, s. 77–78.
  100. ↑ Szachówna M., Kalisz i jego okolice: przewodnik ilustrowany, Kalisz 1927, s. 106, 127.
  101. ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. ws. wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  102. ↑ Główny Urząd Statystyczny.
  103. ↑ Poznaj Kalisz. Najstarsze miasto w Polsce. A. Woźniak, L. Ziąbka. Oficyna Wydawnicza KULAWIAK. ISBN 83-911668-0-5.
  104. ↑ Rys historyczny. kalisz.franciszkanie.pl. [dostęp 2015-03-07]. (pol.).
  105. ↑ Mury miejskie. wkaliszu.pl. [dostęp 2018-07-08]. (pol.).
  106. ↑ Rogatka Wrocławska. wkaliszu.pl. [dostęp 2015-05-20]. (pol.).
  107. ↑ (red.). Przenosiny firmy Meyer Tool. „Życie Kalisza”. 47/2013, s. 6, 20 listopada 2013. Kalisz: Idea Contact. ISSN 1231-6350. 
  108. ↑ Tereny inwestycyjne. Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna „INVEST-PARK” Sp. z o.o. [dostęp 2016-05-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-23)].
  109. ↑ Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu grudnia 2019 r.. stat.gov.pl, 2020-01-27. [dostęp 2020-05-02].
  110. ↑ Linia Łódź Kaliska – Forst. Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2009-02-10].
  111. ↑ Linia Kalisz Wąskotorowy – Turek. Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2009-02-10].
  112. ↑ PKP Kalisz. inwestycje.kalisz.pl, 2020-04-22. [dostęp 2020-05-02].
  113. ↑ Plakatowy rozkład jazdy pociągów. portalpasazera.pl. [dostęp 2018-12-19].
  114. ↑ Wykaz ulic i placów oznaczonych. bip.kalisz.pl, 2012-04-16. [dostęp 2018-06-21].
  115. ↑ Rodzaje i szczegółowa lista dróg. mzdik.kalisz.pl. [dostęp 2018-07-01].
  116. ↑ a b Alfred Kaczmarek: Dzieje kaliskich ulic. Kalisz: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 2002, s. 144, 158. ISBN 83-918428-0-0.
  117. ↑ Kalisia Nowa 10-12/2010. kalisz.pl. [dostęp 2018-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-22)].
  118. ↑ Rozbudowa drogi krajowej nr 25. gddkia.gov.pl. [dostęp 2018-06-21].
  119. ↑ Jak będzie przebiegać droga krajowa 25. W Kaliszu odbędą się konsultacje. kalisz.naszemiasto.pl, 2017-09-04. [dostęp 2018-06-21].
  120. ↑ Z dziejów guberni kaliskiej. Kalisz, [w:] Kalendarz Kaliski na rok 1914, Kalisz 1913, s. 52.
  121. ↑ Kolej kontra autobusy. Porównanie ofert PKP i PKS dla podróżnych z Kalisza [online], 9 marca 2022 [dostęp 2022-04-29] (pol.).
  122. ↑ a b Historia i rozwój komunikacji miejskiej w Kaliszu
  123. ↑ Bonusiak W., Rozwój gospodarczy Kalisza w latach 1918–1939, [w:] Dzieje Kalisza, red. Rusiński W., Poznań 1977, s. 573.
  124. ↑ a b c 75 lat komunikacji miejskiej w Kaliszu
  125. ↑ Informator miasta Kalisza na rok 1957, opr. Michalski L., Starski M., Kalisz 1957, s. 41–43.
  126. ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 234. ISBN 83-85638-43-1.
  127. ↑ https://kla.com.pl/rozklad-jazdy-tabelaryczny/
  128. ↑ https://kla.com.pl/zmiany-czesci-rozkladu-jazdy-od-nowego-roku-i-nowa-linia-nr-21/
  129. ↑ http://rozklad.com/maps/index.php?IDKlienta=OSTROW_MZK&cmd=schemat
  130. ↑ Pleszewskie Linie Autobusowe jeżdżą do Kalisza. Infobus, 2009-03-09. [dostęp 2018-07-01].
  131. ↑ Analiza siatki przystanków autobusowych w Kaliszu [online], 11 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-29] (pol.).
  132. ↑ Gdzie na przejażdżkę? Trasy i ścieżki rowerowe w Kaliszu i okolicy. faktykaliskie.info, 2018-05-26. [dostęp 2018-07-01].
  133. ↑ Już w sobotę wystartuje Kaliski Rower Miejski. kaliskirowermiejski.pl, 2017-06-28. [dostęp 2018-07-01].
  134. ↑ Kaliski Rower Miejski – od niedzieli nowe stacje. kaliskirowermiejski.pl, 2018-06-28. [dostęp 2018-07-01].
  135. ↑ PSG w Kaliszu. Nadodrzański Oddział Straży Granicznej. [dostęp 2018-06-21].
  136. ↑ Kalisz: Ośrodek Radioterapii przyjął pierwszych pacjentów, „Portal Samorządowy”, portalsamorzadowy.pl [dostęp 2016-05-27].
  137. ↑ Otwarcie Ośrodka Radioterapii w Kaliszu [online], wco.pl [dostęp 2018-06-21].
  138. ↑ a b c d MSIP Kalisz.
  139. ↑ Technikum Budowy Fortepianów. zsp2.kalisz.pl. [dostęp 2018-06-21].
  140. ↑ Ustawa z dnia 14 kwietnia 2023 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kaliskiego im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego oraz zmianie nazw niektórych uczelni akademickich (Dz.U. z 2023 r. poz. 905)
  141. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie utworzenia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu (Dz.U. z 1999 r. nr 60, poz. 640).
  142. ↑ a b c d e Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 49, 58, 82, 200, 203, 224. ISBN 83-85638-43-1.
  143. ↑ Jan Hellwig. Studium Nauczycielskie w Kaliszu (1960–1975). „Rocznik Kaliski”. Tom X, s. 233–255, 1977. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. 
  144. ↑ Piotr Żytnicki: Kleryk z pornozdjęciami promowany w seminarium. Na kontrolę jedzie arcybiskup, który wiedział o tym od dwóch lat. poznan.wyborcza.pl, 03 lipca 2020. [dostęp 2023-01-22].
  145. ↑ Piotr Żytnicki: Papież przyjął rezygnację biskupa Edwarda Janiaka. Kaliskie seminarium zamknięte. poznan.wyborcza.pl, 17 października 2020. [dostęp 2023-01-22].
  146. ↑ Już ponad 10 tysięcy nauczycieli ukończyło Studium Doskonalenia Menadżerów Oświaty [online] [dostęp 2016-07-07].
  147. ↑ Uniwersytet Trzeciego Wieku świętował 10-lecie [online], Calisia.pl [dostęp 2016-05-27] (pol.).
  148. ↑ Piękny był pogrzeb, ludzie płakali. filmpolski.pl. [dostęp 2011-07-20].
  149. ↑ Aleksander Pakentreger: Żydzi w Kaliszu w latach 1918–1939 : problemy polityczne i społeczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 297–312. ISBN 83-01-08374-3.
  150. ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 212. ISBN 83-85638-43-1.
  151. ↑ jsx: Wyborcza.pl uruchamia 33. serwis lokalny – w Kaliszu. wirtualnemedia.pl, 27 października 2021. [dostęp 2022-03-17].
  152. ↑ E. Lenartowicz. Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie na pierwszem miejscu tabeli związkowej. „Sport Wodny”. Rok 10 (18), s. 346–347, 1 października 1934. 
  153. ↑ Tadeusz Chrzanowski: Kalisz. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1978, s. 16.
  154. ↑ Kluby należące do Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich, „Sport Wodny” 1/1933, s. 2, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa [dostęp 2019-03-04].
  155. ↑ Sport Wodny 1931 Nr 13, s. 200, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa [dostęp 2019-03-04].
  156. ↑ Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego – Historia. snooker.pl. [dostęp 2020-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
  157. ↑ Mistrzostwa Polski w Kulturystyce i Fitness Kalisz 2015. kalisz.pl. [dostęp 2018-12-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-11)].
  158. ↑ Bartłomiej Hypki, Mecz reprezentacji Polski rugby league rozegrany zostanie na Majkowskim Wembley [online], kalisz.naszemiasto.pl, 14 września 2023 [dostęp 2024-01-24].
  159. ↑ Paweł Anders: Województwo kaliskie. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 38.
  160. ↑ Nowoczesna hala PWSZ [online], wkaliszu.pl [dostęp 2017-07-04] (pol.).
  161. ↑ Adam Chodyński: Kieszonkowa kroniczka historyczna miasta Kalisza. Kalisz: Księgarnia Maksymiliana Hofmańskiego, 1885, s. 73.
  162. ↑ Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 360.
  163. ↑ L. Piechnik, Jezuici a seminarium diecezjalne w Kaliszu (1593–1620), [w:] Nasza Przeszłość, t. XX, 1964, s. 119–125.
  164. ↑ a b Kult św. Józefa. Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu. [dostęp 2018-06-21].
  165. ↑ Nawet pół miliona pielgrzymów rocznie odwiedza kaliską Bazylikę [online], faktykaliskie.info [dostęp 2015-11-09].
  166. ↑ Dekanat łódzki [online], orthodox.pl [dostęp 2023-06-12].
  167. ↑ Ubogie Siostry św. Klary [online], parafiagotarda.pl [dostęp 2023-06-12].
  168. ↑ Dekanat poznański [online], cerkiew.net.pl [dostęp 2023-06-12].
  169. ↑ Kontakt. slowozyciakalisz.pl. [dostęp 2021-12-05].
  170. ↑ Kontakt [online], zborchrzescijan.pl [dostęp 2022-12-19].
  171. ↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  172. ↑ Kim jesteśmy. metodyzm-kalisz.pl. [dostęp 2022-07-30].
  173. ↑ Zbory. adwent.pl. [dostęp 2021-12-05].
  174. ↑ Zbory. kbwch.pl. [dostęp 2021-12-05].
  175. ↑ Zbory. baptysci.pl. [dostęp 2021-12-05].
  176. ↑ Lokalizacje [online], kosciolchwaly.pl [dostęp 2022-11-01].
  177. ↑ Kalisz. luteranie.pl. [dostęp 2021-12-05].
  178. ↑ Znajdź Kościół. kz.pl. [dostęp 2021-12-05].
  179. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2020-08-02].
  180. ↑ Kontakt. kalisz.buddyzm.pl. [dostęp 2021-12-05].
  181. ↑ Współpraca międzynarodowa. kalisz.pl. [dostęp 2019-03-16].
  182. ↑ a b ŚWIĘTO MIASTA. Godności dla wybitnych kaliszan. wkaliszu.pl. [dostęp 2015-06-14]. (pol.).
  183. ↑ Zdzisław Musielak opowie o... niebie. Kalisz Nasze Miasto. [dostęp 2015-06-14]. (pol.).
  184. ↑ Kto Honorowym Obywatelem Kalisza? Radni zdecydowali o przyznaniu tytułów i nagród [online], faktykaliskie.info [dostęp 2016-06-12].
  185. ↑ a b Najcenniejsze miejskie odznaczenia wręczone [online], kalisz.pl [dostęp 2017-06-10] (pol.).
  186. ↑ Uroczysta Sesja Rady Miejskiej – tytuły i odznaczenia dla osób zasłużonych dla Kalisza [online] [dostęp 2017-06-10] (pol.).
  187. ↑ a b Najcenniejsze miejskie odznaczenia wręczone – Kalisz [online], kalisz.pl [dostęp 2018-06-08] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-12] (pol.).
  188. ↑ a b Miejskie wyróżnienia przyznane [online] [dostęp 2018-06-08] (pol.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Województwo wielkopolskie
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Inne zagadnienia

Miasta województwa wielkopolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa wielkopolskiego

Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej
Prowincja wielkopolska
Prowincja małopolska
Wielkie Księstwo Litewskie
Inflanty

Powiat kaliski (1867–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta
Gminy wiejskie
(do 1954 i 1973–75)
Gromady (1954–72)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kalisz&oldid=73467084”