French
DeutschKariatyda – Wikipedia, wolna encyklopedia
Kariatyda – podpora architektoniczna w kształcie postaci kobiecej, dźwigającej na głowie (podtrzymującej) element architektoniczny budowli: belkowanie, gzyms, balkon lub nadwieszoną kondygnację budynku[1][2][3], spełniająca funkcję kolumny.
Charakterystyczna jest zwłaszcza dla porządku jońskiego[1]. Według przekazu Witruwiusza nazwa pochodzić ma od gr. karyatides („dziewczyny ze wsi Karyai” – czyli sprzedane w niewolę branki po zburzeniu sprzyjającej Persom lakońskiej wsi Karyai lub Karios[4]).
Najbardziej znany przykład kariatyd to ciąg rzeźbionych podpór południowego portyku Erechtejonu[5] z północnego krańca ateńskiego Akropolu. Trwałe uszkodzenie rzeźb uniemożliwiało odtworzenie wyglądu i układu ich kończyn górnych,co dopiero pozwoliły wyjaśnić wierne ich kopie w ruinach willi Hadriana w Tivoli: jedna ręka przytrzymywała rąbek szaty, druga dzierżyła wieniec[6]. W koncepcji estetycznej układ fałd szat tych postaci miał imitować żłobkowania kolumny, a unoszony na głowie kosz (kalatos) spełniał rolę kapitelu. Poza figurami ateńskimi do najbardziej znanych należą kariatydy ze Skarbca Knidyjczyków i Syfnijczyków w Delfach (VI w. p.n.e.)[5].
Odmianą kariatydy jest kanefora – podpora w kształcie kobiety niosącej na głowie kosz z kwiatami lub owocami[1]. Męskim odpowiednikiem jest atlant (inaczej atlas)[2].
W architekturze nowożytnej opartej na wzorcach antycznych zastosowano je m.in. w projektowanej przez Jeana Goujona Sali Kariatyd w Luwrze[3].
W przenośni słowo to oznacza dużą, rosłą kobietę o silnej posturze[7], zdolną np. do wykonywania ciężkich prac domowych w roli osoby służebnej; w języku potocznym typ utrwalony określeniem z powieści i sztuki Kaśka Kariatyda Gabrieli Zapolskiej.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Sztuka świata. Słownik terminów A-K. tom 17. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, s. 296, 303-304. ISBN 978-83-213-4726-4.
- ↑ a b Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 178. ISBN 83-01-12365-6.
- ↑ a b Wielka encyklopedia PWN. T. 13. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 300.
- ↑ Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik terminów plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1993, s. 126. Niektóre źródła jednak błędnie łączą tę nazwę z małoazjatycką Karią (np. Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 408).
- ↑ a b Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z. Wyd. 5. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 366. ISBN 83-01-03529-3.
- ↑ Jan Parandowski, Zbigniew Parandowski: Grecja. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1965, s. 105.
- ↑ Słownik języka polskiego PWN.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Władysław Kopaliński: Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 142-143. ISBN 83-01-14217-0.
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 68. ISBN 83-85001-89-1.