Karpaty – Wikipedia, wolna encyklopedia

Karpaty
Kárpátok, Carpați, Карпати, Karpaten
Ilustracja
Morskie Oko, Mięguszowieckie Szczyty, Cubryna, Mnich
Kontynent

Europa

Państwo

 Austria
 Czechy
 Polska
 Rumunia
 Serbia
 Słowacja
 Ukraina
 Węgry

Najwyższy szczyt

Gerlach (2655 m n.p.m.)

Długość

1600 km

Powierzchnia

190 tys. km²

Mapa pasma górskiego
Położenie na mapie Europy
Mapa konturowa Europy, blisko centrum po prawej na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Karpaty”
47°00′N 25°30′E/47,000000 25,500000
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
1. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
2. Centralne Karpaty Zachodnie
3. Wewnętrzne Karpaty Zachodnie
4. Zewnętrzne Karpaty Wschodnie
5. Wewnętrzne Karpaty Wschodnie
6. Karpaty Południowe
7. Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska
I. Podkarpacie
II. Równiny Południoworumuńskie
III. Kotlina Panońska
Tatry Zachodnie
Góry Bukowe
Trzy Korony (Pieniny)
Tatry – widok z Pienin
Howerla, Czarnohora
Bucegi
Góry Fogaraskie
Pogórzanie, Doły Jasielsko-Sanockie
Karpatorusinki w strojach ludowych z Preszowa
Górale żywieccy (2008)
Rumuński zespół folklorystyczny z Kluż-Napoka, Siedmiogród
Flisacy w Szczawnicy nad Dunajcem

Karpaty (51-54) (węg. Kárpátok; rum. Carpați; ukr. i serb. Карпати; rus. Карпаты; czes. i słow. Karpaty; niem. Karpaten) – łańcuch górski w środkowej Europie (jeden z największych w tej części świata), ciągnący się łukiem przez terytoria ośmiu krajów[1]: Austrii, Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i Serbii. Najwyższy szczyt Gerlach ma wysokość 2655 m n.p.m.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa „Karpaty” pochodzi najprawdopodobniej od nazwy dackiego plemienia Karpów, mieszkających w pierwszym tysiącleciu naszej ery na terenie Karpat Wschodnich. Wymienia ją Ptolemeusz w II wieku naszej ery (w postaci Karpates Oros)[2]. Być może nazwa ta wywodzi się od indoeuropejskiego słowa korpata – „góra”, „skała”[potrzebny przypis]. Inną hipotezą jest jej pochodzenie od przedindoeuropejskiego cara – „kamień”[3]. W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty pojawiają się pod nazwą Thorchal bądź Tarczal lub rzadziej jako Montes Nivium. W Polsce po raz pierwszy użył nazwy „Karpaty” Stanisław Staszic w XIX wieku w dziele O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815).

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Karpaty wchodzą w skład wielkiego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Stanowią drugi co do powierzchni łańcuch górski Europy. Zajmują powierzchnię 190 tys. km², z tego w Polsce 19,6 tys. km² (6,3% powierzchni państwa). Stanowią centralną główną część Regionu Karpackiego, który poza nimi obejmuje również pas obniżeń związanych geologicznie z Karpatami – Podkarpacie, Równiny Południoworumuńskie i Kotlinę Panońską.

Od Alp oddzielone są w okolicach Bratysławy doliną Dunaju. Stąd ciągną się blisko 1300-kilometrowym łukiem, który odgina się w kierunku północno-wschodnim, otaczając Kotlinę Panońską i Wyżynę Transylwańską. Od Gór Wschodnioserbskich oddzielone są ponownie doliną Dunaju (w okolicach rumuńskiego miasta Orşova) – odcinek ten nosi nazwę Żelaznych Wrót. Brama Morawska w Czechach oddziela Karpaty od Sudetów. Szerokość łańcucha karpackiego wynosi od 100 do 250 km.

Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha górskiego, ale raczej składają się z wielu wyróżniających się pod względem geologicznym i orograficznym pasm górskich. Różnorodność krajobrazów jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m. i dlatego nie są obecnie zlodowacone, jak to ma miejsce w Alpach. Jedynie w Tatrach Wysokich zalegają płaty wieloletniego śniegu oraz trzy niewielkie śnieżniki: Miedziany Śnieżnik w Dolinie Dzikiej, Kapałkowe Śnieżniki w Dolinie Śnieżnej i Mięguszowiecki Śnieżnik w kotle skalnym Bańdzioch w linii spadku Mięguszowieckiej Przełęczy pod Chłopkiem. W plejstocenie było ponad 20 masywów górskich Karpat, w których występowały małe lodowce cyrkowe i dolinne. Karpackie lodowce rzadko przekraczały długość 10 km. Jednym z najsilniej zlodowaconych masywów Karpat były Tatry, które cechuje jedna z najlepiej wykształconych rzeźb polodowcowych.

Łańcuch Karpat zajmuje odpowiednio[1]:

  1. na Słowacji 71,7% powierzchni kraju,
  2. w Rumunii 47,4% powierzchni kraju,
  3. w Czechach 8,5% powierzchni kraju,
  4. na Węgrzech 8,3% powierzchni kraju,
  5. w Polsce 6,3% powierzchni kraju,
  6. na Ukrainie 3,6% powierzchni kraju,
  7. w Austrii 0,5% powierzchni kraju,
  8. w Serbii 0,4% powierzchni kraju.

Inaczej wygląda stosunek powierzchni ogólnej Karpat, mianowicie[1]:

  1. Karpaty rumuńskie zajmują 55,19% powierzchni ogólnej Karpat,
  2. Karpaty słowackie zajmują 17,17% powierzchni ogólnej Karpat,
  3. Karpaty ukraińskie zajmują 10,60% powierzchni ogólnej Karpat,
  4. Karpaty polskie zajmują 9,63% powierzchni ogólnej Karpat,
  5. Karpaty czeskie zajmują 3,28% powierzchni ogólnej Karpat,
  6. Karpaty węgierskie zajmują 3,78% powierzchni ogólnej Karpat,
  7. Karpaty austriackie zajmują 0,18% powierzchni ogólnej Karpat,
  8. Karpaty serbskie zajmują 0,17% powierzchni ogólnej Karpat.

Danych tych nie należy traktować jako jedynie słusznych, ponieważ dokładny przebieg granic Karpat może się różnić w zależności od źródła[4], szczególne kontrowersje budzi zagadnienie zaliczania do tego łańcucha obszaru Gór Wschodnioserbskich.

Najwyższe szczyty[edytuj | edytuj kod]

Najwyższym pasmem Karpat są Tatry, w szczególności ich słowacka część, w której położone są Gerlach (2655 m n.p.m.), Łomnica (2632 m n.p.m.), Lodowy Szczyt (2628 m n.p.m.) i Durny Szczyt (2623 m n.p.m.). Kolejne pasma przekraczające wysokość 2500 m n.p.m. znajdują się na terenie Rumunii, najwyższe z nich są Góry Fogaraskie (Moldoveanu – 2544 m n.p.m.).

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Na początku trzeciorzędu w miejscu dzisiejszych Karpat Zachodnich znajdował się rozległy głęboki zbiornik wodny, zwany geosynkliną karpacką. Ponad powierzchnię wody wyrastał granitowy masyw Tatr, tworzący dużą wyspę. Niewielkie wyspy stanowiły również, zbudowane z wapieni wieku jurajskiego, najwyższe części Pienińskiego Pasa Skałkowego. Przez miliony lat gromadziły się w nim przynoszone przez rzeki piaski, żwiry, iły i muły, które pod wpływem ciśnienia zalegających wyżej osadów przeobrażały się w piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Miąższość tych osadów, zwanych fliszem, dochodziła do 6000 m. W czasie orogenezy alpejskiej osady fliszowe zostały sfałdowane i wypiętrzone, wskutek czego powstały Karpaty Zewnętrzne, tworzące dzisiaj Beskidy.

Podział Karpat[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat.

W podstawowym podziale Karpat wyróżnia się następujące części:

Ważniejsze przełęcze[edytuj | edytuj kod]

Ważne przełęcze w Karpatach to m.in.:

  • Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Północnej do Kotliny Panońskiej; trasa europejska E371
  • Przełęcz Łupkowska (640 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Zachodnie i Wschodnie
  • Przełęcz Użocka (853 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Wschodniej do Kotliny Panońskiej; linia kolejowa Lwów – Budapeszt
  • Predeal (1033 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Wschodnie i Południowe

Ważniejsze rzeki[edytuj | edytuj kod]

Karpaty stanowią dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego (w dużym stopniu w zlewni Dunaju). Na terenie Karpat początek swój mają liczne rzeki, najdłuższymi (powyżej 200 km) są:

Ludność[edytuj | edytuj kod]

Tereny Karpat zamieszkuje obecnie około 15 mln ludzi. Karpaty Południowe i Wschodnie są rzadziej zaludnione od Karpat Zachodnich, ale i tam miejscami występują duże skupiska ludności. U podnóży Karpat leżą miasta[potrzebny przypis][5]:

Fauna[edytuj | edytuj kod]

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Klimat Karpat położonych na pograniczu Europy Zachodniej jest kształtowany przez wpływy Oceanu Atlantyckiego i Europy Wschodniej pozostającej pod przemożnym wpływem klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura powietrza z wielolecia (1951-2007) na Hali Gąsienicowej wynosi 2,5 °C[6].

Przejścia Karpat[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na długość łańcucha oraz fakt, że leży on na obszarze kilku krajów, przejście całej jego długości jest trudne. Od lat 60. XX wieku podejmowano jednak próby pokonania całego łańcucha w ciągu jednej wyprawy, co ostatecznie udało się po raz pierwszy w roku 1980 wyprawie studentów SKPB Warszawa. W jej skład wchodzili Andrzej Wielocha (kierownik), Piotr Kurowski, Jerzy Montusiewicz, Zdzisław Pecul i Wiesław Tomaszewski[7]. W 2004 roku po raz pierwszy góry samotnie pokonał Łukasz Supergan[8]. Po 38 latach od pierwszego przejścia letniego, w sezonie 2017/2018 Weronika Łukaszewska oraz Sławomir Sanocki dokonali pierwszego zimowego przejścia całego łańcucha Karpat[9]. Wpisując się w tradycję SKPB Warszawa w 2023 Maria Chrostowska i Iga Łukaszewicz[10] dokonały studenckiego przejścia Łuku, dołączając do grupy pozostałych 3 kobiet, które tego dokonały.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c https://www.bdpn.pl/dokumenty/roczniki/tom17/art_02.pdf.
  2. ↑ Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), CARPATES MONS [online], www.perseus.tufts.edu [dostęp 2018-01-23].
  3. ↑ S. Rospond, Onomastyka słowiańska, cz. II, w: Onomastica nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957.
  4. ↑ Jarosław Balon, Miłosz Jodłowski, Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat Zachodnich – studium metodologiczne.
  5. ↑ Lista miast w Polsce. polskawliczbach.pl. [dostęp 2021-10-31].
  6. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2013-05-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-22)].
  7. ↑ Jakub Terakowski. Od Dunaju do Dunaju. Wywiad z Joanną Mikołajczak i Bartoszem Malinowskim. „n.p.m. Magazyn Turystyki Górskiej”. 5 (110), s. 62–63, 2010-05. Poznań. ISSN 1641-8050. 
  8. ↑ Łukasz Supergan: Łukasz Supergan – fotografia. [dostęp 2012-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-05)]. (pol.).
  9. ↑ Home [online], Łuk Karpat Zima 2017/2018 [dostęp 2018-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-09] (pol.).
  10. ↑ Karpaciary Instagram [online], www.instagram.com, 4 października 2023 [dostęp 2023-11-10] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Juszczyk Wojciech, Swianiewicz Jan, Wielocha Andrzej: Z historii SKPB 1957-1982 – SKPB, Warszawa 1982.
  • Kondracki Jerzy: Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
  • Kondracki Jerzy: Karpaty, WSiP, Warszawa 1989.
  • Warszyńska Jadwiga (red.): Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995, ISBN 83-233-0852-7.
  • Wielocha Andrzej: O nazwie „Karpaty”, [w:] Płaj. Almanach karpacki, nr 28 (wiosna 2004), ISSN 1230-5898.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Podział Karpat
Karpaty Zachodnie
Karpaty Wschodnie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karpaty&oldid=72811792”