Kaszubi – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kaszubi
Kaszëbi
Ilustracja
Populacja

ok. 240 tysięcy

Miejsce zamieszkania

Polska (głównie Kaszuby):
228 000[1] (2011)
Kanada:
10 000[2] (2001)

Język

kaszubski, polski

Religia

katolicyzm (większość),
ewangelicyzm, rodzimowierstwo słowiańskie oraz inne

Grupa

Pomorzanie,
Słowianie zachodni

Mapa grupy etnicznej
Rodzina kaszubska na zjeździe Kaszubów w Łebie w 2005.

Kaszubi (kaszub. Kaszëbi) – grupa etniczna mieszkająca w Polsce[3], zamieszkująca Pomorze Gdańskie i wschodnią część Pomorza Zachodniego, wywodząca się od wschodniej grupy zachodniosłowiańskich plemion pomorskich[4]. Dzielą się na wiele podgrup etnograficznych, zróżnicowanych językowo i kulturowo (Kaszubi północni – Bëlôcë, GochyGôchë, Józcy – Józcë lub Mucnicy – Mùcnicë, KrubanieKrëbane, Lesacy – Lesôcë, Morzanie – Mòrzanie, Rybaki – Rëbôcë, Borowiacy TucholscyBorowiany, Tuchòłki[5], ZaboracyZabòrôcë). Odrębną i izolowaną podgrupą (wymarłą w XX w.) byli Słowińcy. Kaszubi w zdecydowanej większości czują się Polakami (zachowując, obok ogólnopolskich, także tradycje regionalne). W spisie ponad 90% deklarujących kaszubskość zadeklarowało ją wspólnie z polskością[6][7].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Stefan Ramułt, Mapa etnograficzna Kaszub, 1899

Mimo rozlicznych prób nie udało się dotąd dokładnie objaśnić etymologii i znaczenia nazwy Kaszubi (lud) oraz Kaszuby (terytorium). Być może pochodzi ona od długich, podwijanych szat noszonych przez Kaszubów, stąd Kaszuby = kasać huby tj. „podwijać fałdy”. Zwolennikiem wywodzenia nazwy Kaszubów od słowa szuba (kożuch) był Aleksander Brückner[8]. Przedstawiane są jednak także inne próby wyjaśnienia tej nazwy. Stanisław Kujot wywodził ją od pierwotnych siedzib Kaszubów, kaszuby znaczyłoby tyle co bagna, moczary[9]. Obecnie najbardziej uznawaną jest teoria, w myśl której nazwa jest tak archaiczna jak Lucicy, Wieleci oraz Obodryci, a została wykształcona przez Słowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych w czasie wędrówek ludów wzdłuż południowego brzegu Morza Bałtyckiego od Wisły na wschodzie poza Odrę na zachodzie. Pierwotne siedziby Kaszubów, z których zaczęli się oni przemieszczać w połowie I tysiąclecia w rejon ujścia Wisły, Gerard Labuda lokalizował na obszarze północnego Mazowsza oraz Podlasia[10].

Nazwa Kaszuby w źródłach pisanych pojawia się dopiero w XIII wieku. Na światło dzienne wydobył ją zakon dominikanów, który na tych terenach utworzył jednostkę terytorialną zwaną kontratą kaszubską, rozciągającą się od Słupska, a zapewne też Tczewa i Gdańska na wschodzie po Greifswald i Pasewalk na zachodzie. Dla dominikanów w XIII-XV w. nazwa Kaszuby wiązała się głównie z Pomorzem Zachodnim. Wynikało to m.in. z faktu, iż książęta wschodniopomorscy nigdy nie tytułowali się książętami Kaszub lub Kaszubów (w XIII wieku nadawali sobie tytuł dux Pomeraniae). Zakon tę nazwę ludową wprowadził do swojej, a następnie papieskiej kancelarii, przez co zyskała ona rangę urzędową i międzynarodową[11].

Inaczej było z książętami Pomorza Zachodniego. Tutaj pierwszy raz nazwa określająca plemię kaszubskie wystąpiła 19 marca 1238 r. w bulli wydanej przez papieża Grzegorza IX, w której książę szczeciński Bogusław I jest tytułowany księciem Kaszub. Bulla ta potwierdzała nadanie przez księcia Bogusława I posiadłości koło Stargardu na rzecz zakonu joannitów (w celu upamiętnienia tej daty od kilku lat na Pomorzu obchodzony jest Dzień Jedności Kaszubów)[11]. Barnim I w latach 1249–1253 polecił wykonać dla siebie pieczęć z napisem w otoku: Sigillum Barnym ilustris ducis Slauorum et Cassubie (pieczęć Barnima księcia Słowian i Kaszubów). Identycznymi pieczęciami i tytułami posługiwali się jego synowie, książęta Bogusław IV (1278–1309) i Otton I (1295–1344), którzy w 1295 r. podzielili między siebie Pomorze Zachodnie[11]. W ciągu pierwszych 50 lat używania nazwy Kaszuby w tytulaturze władców Pomorza Zachodniego przeważał zwrot dux Slauorum et Cassubie (książę Słowian i Kaszub). Dopiero książę Barnim III (1320–1368) tytułował się dux Cassuborum (książę Kaszubów). Jak widać, w książęcej tytulaturze nazwa ta w pierwszej kolejności oznaczała ludzi (wspólnotę plemienną), a dopiero potem ich miejsce zamieszkania[12].

Przez długi czas – aż do XX wieku – wśród Polaków i Niemców panował stereotyp Kaszuba jako człowieka nieinteligentnego i nieznającego dobrych obyczajów; niemieckie Kassube/Kaschube stosowane było wręcz jako obelga. Duży wpływ na poprawę wizerunku Kaszubów miała literatura: powieść S. Żeromskiego Wiatr od morza i twórczość Güntera Grassa[13].

W średniowieczu bardzo często mieszkańców Pomorza Zachodniego określano mianem Kaszubów, są tego ślady w Rocznikach Kapituły Poznańskiej, Rocznikach Traski oraz Rocznikach Kołbackich, nazwa ta rozciągała się nie tylko na ludność pochodzenia słowiańskiego, ale też niemieckiego. Z czasem dostrzec można, iż zasięg terytorialny nazwy Kaszuby i ludności słowiańskiej był zmienny w czasie. Spowodowane to było wielowiekowymi procesami przemian społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturalnych i religijnych[12].

W czasie drugiej wojny światowej Niemcy starali się germanizować Kaszubów zmuszając ich do podpisywania Volkslisty. Heinrich Himmler w swoich "myślach o traktowaniu obcoplemiennych na wschodzie" pisał "W ciągu niewielu lat – wyobrażam sobie, w ciągu 4 do 5 lat – np. pojęcie Kaszubów musi się stać nieznane, ponieważ wówczas kaszubskiego narodu już nie będzie (odnosi się to szczególnie do Prus Zachodnich)"[14].

Kaszubi dzisiaj[edytuj | edytuj kod]

Kaszubszczyzna i narodowość
Występowanie grup lokalnych na obszarze dialektów kaszubskich według Bernarda Sychty
Kaszubszczyzna w gminach

Obecnie Kaszubi zamieszkują w powiatach województwa pomorskiego: puckim, wejherowskim, kartuskim, lęborskim, bytowskim, kościerskim, północnej części chojnickiego oraz wschodniej części słupskiego. W pow. lęborskim, bytowskim i słupskim osadnictwo to ma w przeważającej mierze charakter wtórny – po II wojnie światowej Kaszubi zasiedlili tereny swojego pierwotnego osadnictwa po wysiedleniu stamtąd ludności niemieckiej przez władze PRL. Największe kaszubskie diaspory to Niemcy, Kanada, Stany Zjednoczone.

Dziewczyna w kaszubskim stroju ludowym podczas podróży na Zjazd Kaszubów w 2005

Kaszubi stanowią typową ludność pogranicza, która w ciągu wielu wieków żyła na terytorium zmieniającym przynależność państwową. Wielu z nich uległo germanizacji lub polonizacji, proces ten miał charakter przymusowy lub naturalny. Wielu znanych wojskowych pruskich i niemieckich miało pochodzenie kaszubskie, ale nie poczuwało się do związków z rodzimą kulturą lub ulegały one całkowitemu zerwaniu w następnym pokoleniu. Z tego powodu trudno dokładnie zdefiniować, którą z postaci historycznych wolno uznać za Kaszuba, a którą za Niemca lub Polaka pochodzenia kaszubskiego[potrzebny przypis].

Część Kaszubów zachowała własną kulturę i mowę. Współcześnie w socjologii i historii dominuje pogląd, że Kaszubi stanowią grupę etniczną narodu polskiego. Zdecydowana większość Kaszubów posiada podwójną identyfikację – narodową polską i etniczną kaszubską. Wielu polskich działaczy narodowych na Pomorzu w okresie zaborów oraz członków podziemia niepodległościowego w czasie okupacji było pochodzenia kaszubskiego[potrzebny przypis].

W spisie powszechnym z 2002 r. 5062 obywateli polskich zadeklarowało narodowość kaszubską[15]. Jest to ok. 1% całej społeczności kaszubskiej. Rzeczpospolita Polska nie uznaje tych deklaracji za wiążące (podobnie w przypadku Ślązaków), stąd Kaszubi nie znaleźli się na oficjalnej liście mniejszości narodowych sporządzonej przez MSWiA. W tym samym spisie powszechnym używanie języka kaszubskiego zadeklarowało 52665 osób.

W 2011 r. podczas Narodowego Spisu Powszechnego, kaszubską przynależność narodową lub etniczną zadeklarowało 228 000 osób, w tym 16 000 osób zadeklarowało ją jako jedyną przynależność, 1000 jako pierwszą przy zadeklarowaniu również drugiej przynależności, 211 000 jako drugą przynależność narodową lub etniczną[16].

Szacunkowa liczebność Kaszubów (2005 r.)[17]
Powiat/miasto Odsetek Kaszubów Odsetek osób z częściowym rodowodem kaszubskim Odsetek nie-kaszubów Liczba Kaszubów i osób z częściowym rodowodem kaszubskim
Kartuski 83,8 10,0 6,2 94 136
Pucki 64,6 15,6 19,8 56 358
Kościerski 61,4 13,1 25,5 49 116
Wejherowski 47,9 18,2 33,9 113 097
Bytowski 34,9 14,3 50,8 37 757
Gdański 21,0 9,6 69,4 13 742
Chojnicki 19,1 7,2 73,7 23 926
Lęborski 16,4 13,3 70,3 19 594
Gdynia 15,8 16,0 68,2 81 090
Sopot 5,8 7,9 86,3 5 795
Człuchowski 5,8 7,5 86,7 7 814
Gdańsk 4,7 5,6 89,7 47 163
Słupski i miasto Słupsk 3,4 5,5 91,1 17 449
Razem 23,0 10,4 66,6 566 737


Z powodu odmienności językowej Kaszubi byli już przez sanację posądzani o separatyzm, tj. chęć oderwania od Polski części jej terytorium[18]. Oskarżenia te nie miały pokrycia w rzeczywistości, w okresie PRL służyły antagonizowaniu Kaszubów z pozostałą ludnością Polski i przybierały na sile w okresie kolejnych kryzysów politycznych, np. w 1968 i 1970.

Kaszubski ruch narodowy, choć nie należy do głównego nurtu w ruchu kaszubsko-pomorskim, ma jednak długoletnią tradycję. W okresie międzywojennym myśl Floriana Ceynowy kontynuowali działacze z kręgu tzw. Zrzeszeńców, którzy w PRL byli represjonowani przez UB, a następnie SB i zepchnięci na margines działalności publicznej. Po 1989 tę samą myśl w ruchu kaszubskim reprezentowało pismo Tatczëzna, obecnie zaś Kaszëbskô Òdroda. Współcześnie nawet najbardziej radykalny nurt w ruchu kaszubskim – narodowy – nie kwestionuje historycznych związków Kaszubów z Polską, zaś swoje postulaty ogranicza do troski o rozwój mowy ojczystej, kultury oraz dbałości o własną tradycję historyczną[potrzebny przypis].

W Polsce Ludowej w 1947 roku utworzono Muzeum Kaszubskie w Kartuzach (upaństwowione w 1949 r). Rok wcześniej rozpoczął działalność Zespół Pieśni i Tańca "Kaszuby"[19]. Od 1956 roku działało Zrzeszenie Kaszubskie, w 1964 roku przekształcone w Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.

Dziś narzecze kaszubskie traktuje się coraz częściej jako samodzielny język słowiański, zaliczany do grupy zachodniosłowiańskiej. Są jednak badacze (głównie polscy dialektolodzy), którzy nadal klasyfikują je jako jeden z dialektów języka polskiego. Polskie prawo przyznało etnolektowi kaszubskiemu, jako jedynemu w Polsce, status języka regionalnego[20]. Młodzież, zdająca nową maturę, może ją zdawać posługując się kaszubszczyzną. Od 2013 roku Uniwersytet Gdański umożliwia studia na unikalnym kierunku Etnofilologii kaszubskiej[21].

Mniejszość kaszubska w Kanadzie[edytuj | edytuj kod]

Kaszubi którzy w 1858 osiedlili się w okolicach Barry's Bay i dzisiejszego Wilna byli pierwszymi w Kanadzie. Tam właśnie powstała pierwsza kaszubska szkoła, parafia i harcerstwo. W 1972 odsłonięto w Wilnie tablicę upamiętniającą osiedlenie się w tej okolicy pierwszych emigrantów kaszubskich. W 2001 w Kanadzie według deklaracji było 10 000 Kaszubów[potrzebny przypis].

Znani Kaszubi[edytuj | edytuj kod]

Do najbardziej znanych Kaszubów czasów nowożytnych należą:

Posiadający częściowe pochodzenie kaszubskie:

Badacze Kaszubów, ich języka, kultury materialnej[edytuj | edytuj kod]

Media[edytuj | edytuj kod]

Kaszubi posiadają swoje programy emitowane raz w tygodniu w TVP3 Gdańsk w języku kaszubskim, takie jak Rodnô zemia i Tedë jo. Radio Kaszëbë jest nadawane w języku kaszubskim. Polskie Radio Gdańsk nadaje 2 audycje w języku kaszubskim Klëka 4 razy w tygodniu od 22:40 do 23:05, a w Poniedziałek do 23:00 i Magazyn Kaszubski raz w tygodniu. Audycje w języku kaszubskim nadaje również cyklicznie Twoja Telewizja Morska.

Kaszubi także mają sporą obecność w sieci internetowej. Ważniejsze strony to:

Od 2006 jest także dostępna kaszubskojęzyczna dystrybucja Linuksa[34] oraz kaszubski układ klawiatury (dla systemów Windows, macOS i Linux)[35].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Główny Urząd Statystyczny: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski oraz zasobach mieszkaniowych (Stan w dniu 31 III 2011 r.). 22-03-2012. [dostęp 2012-03-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-05)].
  2. Polacy w Kanadzie. [dostęp 2009-11-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-30)].
  3. Mniejszości etniczne w Polsce: Kaszubi - Etnologia.pl [online], www.etnologia.pl [dostęp 2023-09-03].
  4. Kaszubi, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2015-07-27].
  5. Protokół nr 47/06 z XLVII Uroczystej Sesji Rady Miejskiej w Tucholi odbytej 13 lipca 2006 r.
  6. https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/kaszubi-ludzie-pracowici-i-ceniacy-tradycje
  7. https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/1401278,kaszubi-ludzie-pomorza
  8. Józef Staszewski, Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Spółdzielnia Wydawnicza Żeglarz, Gdynia 1948, s. 148.
  9. Edward Breza, Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, Tom III, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 160.
  10. Gerard Labuda, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, tom 1, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006, s. 45.
  11. a b c Pomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 172
  12. a b Pomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 173
  13. Andrzej Krajewski. Kaszubi. „POLITYKA – Pomocnik Historyczny”. Polacy i Niemcy – Tysiąc lat sąsiedztwa, s. 30, 2018. ISSN 2391-7717. 
  14. GKBZH, Proces norymberski, nr 11 (Aussenministerium), T. 56, dok. NO-1881, za "Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939-1945" Książka i Wiedza, Warszawa 1972
  15. Ludność według narodowości, płci oraz miejsca zamieszkania w 2002 r.. W: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008-07-15.
  16. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski oraz zasobach mieszkaniowych, s.18
  17. Jan Mordawski, Statystyka ludności kaszubskiej: Kaszubi u progu XXI wieku, Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2005, s. 41-44, ISBN 978-83-89079-34-3.
  18. Oskarżeni o separatyzm. Działania tajnych służb PRL wobec działaczy kaszubskich w latach 1945–1970, naszekaszuby.pl, [dostęp 09.06.2009]
  19. Izabella Trojanowska "Kartuzy i okolice" Krajowa Agencja Wydawnicza 1983 r., ISBN 83-03-00250-3, s. 19 i 20
  20. USTAWA z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym
  21. Uniwersytet Gdański – oferta kształcenia
  22. Dzień Jedności Kaszubów - Polonia VIVA [online], poloniaviva.eu [dostęp 2022-09-22].
  23. O mnie [online], sellin.pl [dostęp 2022-09-22] (pol.).
  24. Marek Kamiński: W Trójmieście czuję się najlepiej [online], trojmiasto.pl, 14 listopada 2012 [dostęp 2022-09-22] (pol.).
  25. Joanna Kurowska - Gwiazdka na Kaszubach [online], www.kobieta.pl [dostęp 2022-09-22] (pol.).
  26. T.Gawlik, Andrzej Wroński [online], szwajcaria-kaszubska.pl [dostęp 2022-09-22] (pol.).
  27. k, Wybitni Kaszubi i Rody Kaszubskie cz. I [online], GazetaKaszubska.pl, 3 kwietnia 2012 [dostęp 2022-09-22] (pol.).
  28. Tadeusz Staniewski, O pochodzeniu i przynależności narodowej Paula Nipkowa, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1958.
  29. [1] (w języku polskim i kaszubskim)
  30. [2] (w języku polskim, angielskim i kaszubskim)
  31. [3] (w języku polskim i kaszubskim)
  32. [4] (w języku kaszubskim, polskim, angielskim i niemieckim)
  33. [5] (w języku polskim,kaszubskim)
  34. Kaszëbsczi Linux ë Ôpen Ùdbë : linuxcsb.org [online], linuxcsb.org [dostęp 2016-12-14].
  35. Ùmierô jãzëk – ùmierô kùltura | “Tak tatk jak ë knôp – kònsumùjemë produktë, przëchôdómë ë òdchôdómë.” [online], kaszubia.com [dostęp 2017-11-24] (kaszub.).

Wybrana bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]