Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej
Ilustracja
Siedziba Zboru Warszawa-Centrum
przy ul. Foksal 8 w Warszawie
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo
 └ Protestantyzm
   └ Adwentyzm
Ustrój kościelny

Ustrój przedstawicielski[1]

Prądy teologiczne

Adwentyzm

Nurty pobożnościowe

Milleryzm

Siedziba

Warszawa

Zwierzchnik
• tytuł zwierzchnika

Jarosław Dzięgielewski
Przewodniczący Zarządu Kościoła

Organ ustawodawczy

Zjazd Kościoła, Rada Kościoła oraz Zarząd Kościoła

Zasięg geograficzny

 Polska

Członkostwo

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Strona internetowa

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiejzwiązek wyznaniowy w Polsce, będący częścią globalnego Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego. Według danych Kościoła w 2022 roku wspólnota ta zrzeszała 9734 wyznawców i sympatyków w 145 zborach[2], natomiast według Spisu Narodowego z roku 2011 Kościół posiadał niewiele ponad 3100 wiernych. Szósta pod względem liczby wyznawców wspólnota protestancka w Polsce. Jest wydawcą miesięcznika „Znaki Czasu”.

Kościół został zarejestrowany w 1946 roku. Tak szybka rejestracja była wynikiem legalnego działania KADS w warunkach okupacji hitlerowskiej. Osobowość prawna Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP została uregulowana odrębną ustawą z dnia 30 czerwca 1995 roku o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej[3][4].

Organizacja[edytuj | edytuj kod]

Pod względem terytorialnym Kościół podzielony jest na trzy diecezje (zjednoczenia): Diecezję Południową (z siedzibą w Krakowie), Wschodnią (z siedzibą w Warszawie) i Zachodnią (z siedzibą w Poznaniu). W skład diecezji wchodzą zbory (parafie) kilku okręgów (województw, powiatów). Każda diecezja w ciągu kadencji jest kierowana przez Radę Diecezji i Zarząd Diecezji, które zostają wyłonione podczas posiedzeń walnych zjazdów (synodów) diecezji, odbywających się co 4 lata. W skład rady wchodzą członkowie zarządu diecezji (przewodniczący, sekretarz i skarbnik), kierownicy sekretariatów (oddziałów, departamentów) przy zarządzie diecezji oraz inni duchowni i świeccy, wybrani przez zjazd.

Podstawową jednostką organizacji terytorialnej Kościoła jest zbór, zrzeszający wiernych danego terenu.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Od powstania do roku 1939[edytuj | edytuj kod]

Pionierem adwentyzmu w Europie był Polak Michał Belina-Czechowski. Dzięki jego działalności adwentyzm pojawił się we Włoszech, Szwajcarii, Rumunii, Niemczech i na Węgrzech. Ze Szwajcarii idee adwentystyczne dotarły na Krym[5]. W Polsce pierwszy ośrodek adwentyzmu powstał w 1888 roku w zaborze rosyjskim, w Żarnówku na Wołyniu dzięki działalności przybyłego z Krymu Hermana Szkubowca (Szkubowitza). W 1893 roku z Wołynia adwentyzm dotarł do Królestwa Polskiego. W 1895 powstał pierwszy zbór, w Łodzi[6]. W 1900 roku powstał zbór w Warszawie[7]. Zbór w Łodzi rekrutował się częściowo spośród protestantów, a częściowo spośród katolików. Członkowie zboru w Warszawie rekrutowali się spośród katolików, prawosławnych i protestantów[8].

W zaborze pruskim adwentyzm pojawił się w roku 1895[7], w Poznaniu. W zaborze austriackim adwentyzm pojawił się w roku 1903, w Bielsku Białej[9]. W 1912 roku na Śląsku Cieszyńskim powstało pierwsze polsko-czeskie zjednoczenie (diecezja). W 1920 roku wyłoniła się z niej Diecezja Południowa z siedzibą w Bielsku Białej[10]. W roku 1918 powstała Diecezja Zachodnia z siedzibą w Poznaniu, a w roku 1920 zaczęto organizować Diecezję Wschodnią. W dniach 6–9 października 1921 roku na zjeździe w Bydgoszczy powołano ogólnokrajową strukturę, trzy diecezje – Południowa, Zachodnia i Wschodnia – powołały ogólnopolskie władze Kościoła. Siedziba władz Kościoła mieściła się w Bydgoszczy. Przyjęto wówczas nazwę „Związek Adwentystów Dnia Siódmego”, którą później zmieniono na „Unia Zborów Adwentystów Dnia Siódmego[10]. W 1921 roku zainicjowano działalność wydawniczą, a w 1926 roku zorganizowano seminarium duchowne. W 1931 roku siedzibę Kościoła przeniesiono do Warszawy[9]. W 1935 roku zorganizowano ogólnopolski zjazd młodzieży adwentystycznej[10]. Przed wojną Kościół liczył około 4000 wyznawców. Ważną rolę odegrał w tym okresie Teodor Will oraz Wilhelm Czembor, zwierzchnik Kościoła od roku 1936[9].

W latach 1931–1933 Kościół przeszedł wewnętrzny kryzys. Wewnątrz Kościoła pojawił się ruch któremu przewodził Alfred Kube początkowo sprzeciwiający się ograniczaniu autonomii zborów, a później odrzucający także niektóre zasady adwentystów oraz rolę Ellen G. White[11]. Wcześniej bracia Paweł i Alfred Kube byli członkami władz centralnych „Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego[12]. Po kilku latach burzliwej działalności ruch ten przekształcił się w Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego[13].

W okresie międzywojennym władze odmawiały adwentystom prawnego uznania i byli ugrupowaniem jedynie tolerowanym przez władze[13]. Decyzję zaliczającą adwentystów do tzw. wyznań tolerowanych wydało 16 lutego 1922 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego[10]. Z tego względu w okresie międzywojennym działalność Kościoła oparta była na przepisach państw zaborczych. Na terenie byłego zaboru rosyjskiego Kościół funkcjonował jako tolerowany związek religijny na podstawie ukazu carskiego z dnia 17 października 1906 roku[14]. Na terenie byłego zaboru austriackiego działał na podstawie przepisów prawa o stowarzyszeniach, a na terenie byłego zaboru pruskiego na podstawie przepisów tolerancyjno-wyznaniowych[15].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Podczas II wojny światowej wiele kaplic zostało zamkniętych. W obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu zginął pastor Florian Kosmowski, w Katyniu poniosło śmierć trzech oficerów wyznania adwentystycznego (Artur, Mieczysław i Witold Ostapowicz). Za przechowywanie osób narodowości żydowskiej na karę śmierci została skazana Helena Gargasz, a Janina Boetzel za działalność konspiracyjną[9]. Kilku adwentystów walczyło w powstaniu warszawskim, spośród nich zginął Zbigniew Chmielewski[16].

Wiele zborów, które znalazły się w Rzeszy lub pod sowiecką okupacją zostało zlikwidowanych[13]. Na początku 1941 roku odwiedził Polskę Adolf Minck, zwierzchnik Wolnego Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Niemczech, celem zorientowania się w sytuacji Kościoła adwentystycznego w Polsce. W rezultacie wizyty polski KADS został poddany pod zwierzchnictwo niemieckiego Kościoła adwentystycznego w Berlinie. Według oceny Zachariasza Łyki uchroniło to polski Kościół przed likwidacją[17]. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa Zjednoczenie Adwentystów Dnia Siódmego zostało zarejestrowane w 1942 roku na mocy obwieszczenia opublikowanego w Dzienniku Urzędowym dla GG 1942 Nr 79, s. 178[18].

Czasy PRL-u[edytuj | edytuj kod]

Część teczek sprawy obiektowej „Doba”, zachowanych w formie mikrofilmu.

W kwietniu 1945 roku na konferencji w kaplicy zboru w Radomiu, zorganizowanej przez Mariana Kota, wybrano nowe kierownictwo Kościoła, z przewodniczącym Janem Kulakiem[9]. Legalizacja Kościoła nastąpiła w 23 marca 1946 roku[19][a]. Do tak szybkiej rejestracji w Polsce Ludowej przyczyniło się legalnie działanie od 1942 roku w warunkach okupacji hitlerowskiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa[18]. W skład Rady Kościoła wchodzili wówczas: przewodniczący Jan Kulak, sekretarz Józef Rosiecki oraz członkowie: Franciszek Stekla, Marian Kot, Jan Skrzypaczek, Włodzimierz Siemienowicz i Jan Górski. 12 sierpnia 1946 na siedzibę Kościoła zakupiono budynek w Krakowie przy ul. Lubelskiej 25. Od 28 sierpnia do 1 września 1946 w Krakowie zorganizowano pierwszy powojenny zjazd Kościoła, na którym potwierdzono zwierzchnictwo Jana Kulaka nad Radą Kościoła[20]. W 1947 roku wznowiono działalność wydawniczą i reaktywowano seminarium duchowne w Krakowie. W 1949 roku seminarium przeniesiono do Bielska-Białej, a w 1959 roku do Podkowy Leśnej. W roku 1949 siedzibę Kościoła przeniesiono ponownie do Warszawy[9]. Według Zachariasza Łyki lata 1944–1949 były okresem odbudowy Kościoła[19].

Początkowo władze PRL uważały istnienie KADS za niepożądane i prowadziły wobec tego Kościoła politykę likwidacyjną. Po roku 1956 adwentyści zostali wyłączeni z tego kierunku i objęci zostali polityką reglamentacyjną, jednak w międzyczasie UdSW i MSW uzyskało efekt pełnej zależności Kościoła od władz[21]. W okresie powojennym pierwszy zwierzchnik Kościoła, Jan Kulak realizował wytyczne władz państwowych odpowiedzialnych za politykę wyznaniową[22]. W latach 1953–1956 Franciszek Stekla zmuszony był do działalności w podziemiu. Był on popierany przez 80–85% wiernych[23]. Kontrolowana przez władze Unia Zborów Adwentystów Dnia Siódmego nie reprezentowała więc środowiska adwentystycznego, a prawdziwe życie religijne toczyło się podczas nielegalnych nabożeństw przeprowadzanych w domach prywatnych[24]. W czasach stalinowskich aresztowani zostali niektórzy działacze Kościoła (Andrzej Maszczak, Konrad Janyszka)[25]. Według Zachariasza Łyki lata 1949–1957 stanowiły niezwykle trudny okres w historii Kościoła, pełen zewnętrznych zagrożeń czasów stalinizmu oraz wewnątrzkościelnych przesileń które powodowały spory kompetencyjne i przemiany organizacyjne[20].

W 1961 roku na walnym zjeździe delegatów Kościoła przyjęto nazwę „Kościół Adwentystów Dnia Siódmego”. Prawo wewnętrzne zostało zatwierdzone 7 czerwca 1966 roku[26].

W planach Departamentu IV MSW na lata 1976/1977 nakazano rozpracowanie frakcji tworzących się wewnątrz Kościoła, działalności rozłamowej i przeciwdziałanie kontaktom z Zachodem. Zalecono, by polecić tajnym współpracownikom „Majewskiemu” i „Markowi” opracowywanie materiałów dyskredytujących Kościół katolicki[27].

W planach na lata 1978/1979 nakazano umocnienie się operacyjne w kierowniczych ogniwach Kościoła. Za pośrednictwem agentów „Majewski” i „Marek” polecono oddziaływać na Generalną Konferencję Kościoła i Wydział transeuropejski Kościoła w Londynie, by przeciwdziałać antykomunistycznym akcjom przeprowadzanym przez te organizacje. Zalecono kontrolę nad wyłonionymi w Kościele frakcjami. Polecono wykorzystać wydawnictwo kościelne do opracowywania wydawnictw wymierzonych w hierarchię Kościoła katolickiego i kolportować je zarówno w kraju, jak i za granicą. Powodem, dla którego właśnie ten Kościół wybrano do realizacji takich celów, była jego antykatolicka doktryna[28].

Dzięki staraniom Kościoła w 1987 Senat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie nadał Bertowi B. Beachowi, dyrektorowi z Generalnej Konferencji Kościoła, tytuł doktora honoris causa[29].

Okres III Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

Andrzej Siciński głosi w Podkowie Leśnej.

Status prawny Kościoła oraz stosunki między Kościołem i państwem reguluje ustawa z 30 czerwca 1995 roku, podpisana przez prezydenta Lecha Wałęsę[3].

Po opublikowaniu Listy Wildsteina w KADS dyskutowano nad potrzebą przeprowadzenia lustracji. Władze Kościoła są przeciwne przeprowadzeniu lustracji. Andrzej Siciński na łamach „Znaków Czasu” wyraził opinię, że lustracja w oparciu o teczki będzie wybiórcza[30].

Galeria wybranych Domów modlitwy[edytuj | edytuj kod]

Ekumenizm[edytuj | edytuj kod]

Pomimo swego antykatolicyzmu adwentyści od roku 1984 prowadzą dialog ekumeniczny z Kościołem katolickim. Głównym inicjatorem dialogu ze strony adwentystycznej był Zachariasz Łyko. 14 grudnia 1999 z okazji 15-lecia dialogu katolicko-adwentystycznego w Sali Prymasowskiej w Domu Arcybiskupów Warszawskich przy ul. Miodowej 19 w Warszawie, odbyło się spotkanie reprezentantów Rady Konferencji Episkopatu do Spraw Ekumenizmu Kościoła Katolickiego i przedstawicieli Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP. Stronę adwentystyczną reprezentowali: Zachariasz Łyko, Andrzej Siciński i Bernard Koziróg, stronę katolicką reprezentowali: Lucjan Balter, Michał Czajkowski i Marcin Wojtowicz[31]. Podpisano wspólnie Oświadczenie, w którym Kościół katolicki uznał, że adwentyści nie są sektą, natomiast adwentyści podkreślili, że z szacunkiem odnoszą się do Kościoła katolickiego[32]. W roku 2008, po śmierci Łyki, Paweł Lazar przesłał pismo do strony katolickiej z prośbą o zawieszenie dialogu[31].

W latach 1946–1950 KADS należał do Chrześcijańskiej Rady Ekumenicznej (dzisiaj Polska Rada Ekumeniczna)[33]. Kościół nadal utrzymuje kontakty z Polską Radą Ekumeniczną oraz jest zaangażowany w działalność Towarzystwa Biblijnego[34]. Od roku 1993 KADS jest członkiem Towarzystwa Biblijnego[31]. Przedstawiciele Kościoła uczestniczyli w ekumenicznym przekładzie Biblii. Andrzej Siciński wyjaśnia, że udział w tym przedsięwzięciu jest ważny, ponieważ zadaje kłam zarzutom o sekciarskim charakterze KADS[35].

Działalność[edytuj | edytuj kod]

Kościół prowadzi m.in. Wydawnictwo „Znaki Czasu”[36], Ośrodek Radiowo-Telewizyjny „Głos Nadziei”[37], Korespondencyjną Szkołę Biblijną, Korespondencyjną Szkołę Lepszego Życia, Chrześcijańską Służbę Charytatywną[38], Dom Opieki „Samarytanin” oraz kilka tzw. ośrodków zdrowego życia. Jego działalność wspierają Fundacja „Źródła Życia”[39] oraz Nadzieja.pl Sp. z o.o., prowadząca niszowy chrześcijański portal internetowy, jako organizacja pożytku publicznego[40].

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego prowadzi również własną uczelnię wyższą:

Statystyki[edytuj | edytuj kod]

Statystyka członków Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP w latach 1986–2018.

Na początku 1947 roku Unia Zborów KADS liczyła około 5000 wyznawców. Na przełomie roku 1949 i 1950 Unia liczyła 5958 wyznawców skupionych w 62 zborach i 38 placówkach[41].

Według danych Kościoła w 2011 roku zrzeszał on 5790 ochrzczonych wiernych, a licząc łącznie z dziećmi i sympatykami ok. 9600 osób[42], jednak według danych spisu powszechnego z 2011 roku przynależność do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP zadeklarowało 4947 osób[4].

Według danych Kościoła za rok 2017 wspólnota ta zrzeszała 5796 ochrzczonych wiernych, a licząc łącznie z dziećmi i sympatykami ok. 9660 w 145 zborach[43][44]. Według spisu powszechnego z 2021 roku przynależność do KADS zadeklarowało 3129 osób[45].

Zwierzchnicy Kościoła[edytuj | edytuj kod]

Znani polscy adwentyści[edytuj | edytuj kod]

Członkinią Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego była piosenkarka Anna German, a obecnie m.in. aktorka Anna Samusionek, inni znani adwentyści to:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. I. Decyzją Ministra Administracji Publicznej z dnia 23 marca 1946 r. (Dz. Urz. Min. Adm. Publ. Nr 17 z dn. 21.10 1947) Kościół Adwentystów D.S. został uznany za publiczno-prawny związek religijny w Polsce. 2. Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. „O ochronie wolności sumienia i wyznania”.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Struktura organizacyjna Kościoła | Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP [online], adwent.pl [dostęp 2018-08-21] (pol.).
  2. a b c d Dominik Rozkrut (red.), Mały Rocznik Statystyczny Polski, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2023, s. 117, ISSN 1640-3630.
  3. a b Dz.U. z 2022 r. poz. 2616
  4. a b Ciecieląg i in. 2016 ↓, s. 67.
  5. Majchrowski 2013 ↓.
  6. Łyko 2000 ↓, s. 77.
  7. a b Łyko 1993 ↓, s. 11.
  8. Grelewski 1937 ↓, s. 630–631.
  9. a b c d e f Łyko 1993 ↓, s. 12.
  10. a b c d Pierwszy misjonarz - dzieje polskich adwentystów. wiara.pl, luty 2002. [dostęp 2017-02-11].
  11. Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego. wiara.pl, luty 2002. [dostęp 2017-02-07].
  12. Historia. zboryboze.pl. [dostęp 2018-06-18].
  13. a b c Michalak 2001 ↓, s. 34.
  14. Dziobek-Romański 2004 ↓, s. 346.
  15. Dziobek-Romański 2004 ↓, s. 347.
  16. Zarys historyczny 2015 ↓.
  17. Łyko 2000 ↓, s. 85.
  18. a b Winiarczyk-Kossakowska 2014 ↓, s. 73.
  19. a b Michalak 2001 ↓, s. 35.
  20. a b Zapomniane postacie. dandypolish.org.au. [dostęp 2016-07-03].
  21. Michalak 2014 ↓, s. 133–134.
  22. Michalak 2004 ↓, s. 22.
  23. Michalak 2014 ↓, s. 355.
  24. Michalak 2009 ↓, s. 162.
  25. Łyko 1993 ↓, s. 12–13.
  26. Dziobek-Romański 2004 ↓, s. 348.
  27. Plany Departamentu 2007 ↓, s. 180.
  28. Plany Departamentu 2007 ↓, s. 279.
  29. 50 lat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej 1954–2004, red. Marek Ambroży, Warszawa 2005 ISBN 83-917541-5-4, s. 109.
  30. Michalak 2014 ↓, s. 364.
  31. a b c Hanc i Glaeser 2016 ↓, s. 99.
  32. Oświadczenie. „Znaki Czasu”, s. 11, 2000. 
  33. Karski 2007 ↓, s. 11–12, 35.
  34. Łyko 1993 ↓, s. 24.
  35. Jańczuk 2014 ↓, s. 90-91.
  36. Wydawnictwo „Znaki Czasu”
  37. Ośrodek Radiowo-Telewizyjny „Głos Nadziei”
  38. Chrześcijańska Służba Charytatywna
  39. Fundacja „Źródła Życia”
  40. Portal Nadziei.pl Sp. z o.o.
  41. Michalak 2001 ↓, s. 37.
  42. Adventist Statistics - POLISH UNION CONFERENCE [online], www.adventiststatistics.org [dostęp 2019-07-22].
  43. Adventist Statistics - POLISH UNION CONFERENCE [online], www.adventiststatistics.org [dostęp 2019-07-22].
  44. Dominik Rozkrut i in. 2017 ↓, s. 114.
  45. NSP 2021 GUS
  46. Łyko 2000 ↓, s. 88.
  47. Łyko 2000 ↓, s. 91.
  48. Łyko 2000 ↓, s. 93.
  49. a b Łyko 2000 ↓, s. 95.
  50. Łyko 2000 ↓, s. 97.
  51. Łyko 2000 ↓, s. 98.
  52. Łyko 2000 ↓, s. 100.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Plany pracy Departamentu IV MSW na lata 1972–1979. oprac. M. Biełaszko, A.K. Piekarska, P. Tomasik, C. Wilanowski. Warszawa: IPN, 2007, s. 278–279. ISBN 978-83-6046-430-4.
  • Paweł Ciecieląg, Grzegorz Gudaszewski, Mikołaj Haponiuk, Wojciech Sadłoń, Karol Sobestjański, Wioletta Zwalińska: Wyznania religijne w Polsce 2012–2014. Warszawa: GUS, 2016, s. 67. ISBN 978-83-7027-612-6.
  • Jacek Dziobek-Romański. Uznanie niekatolickich kościołów chrześcijańskich o ustawowo uregulowanej sytuacji prawnej w latach 1919–1989. „Roczniki Nauk Prawnych”. Tom XIV, Zeszyt 1, s. 313–354, 2004. 
  • Stefan Grelewski: Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1937.
  • Wojciech Hanc, Zygfryd Glaeser: Międzywyznaniowe dialogi doktrynalne w Polsce. W: Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964–2014). J. Budniak, Z. Glaeser, T. Kałużny, Z.J. Kijas. Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, 2016, s. 77–104. ISBN 978-83-7438-498-8.
  • L. Jańczuk. Spory konfesyjne podczas prac nad ekumenicznym przekładem Nowego Testamentu. „Collectanea Theologica”. R. 84, nr 1, s. 90–91, 2014. Polskie Towarzystwo Teologiczne. ISSN 0137-6985. 
  • Karol Karski. Ruch ekumeniczny w Polsce w latach 1940–1960. „Studia i Dokumenty Ekumeniczne”. 1-2, s. 9–98, 2007. 
  • Zachariasz Łyko. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Historia, nauka, ustrój, posłannictwo. „Studia i dokumenty ekumeniczne”. 2 (32), s. 9–24, 1993. 
  • Zachariasz Łyko: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Historia, nauka, ustrój, posłannictwo. Warszawa: Znaki Czasu, 2000, s. 1–525. ISBN 83-87188-82-4.
  • Eugeniusz J. Majchrowski: Polscy adwentyści w Australii (1). closer2truth.org, 01-30 2013. [dostęp 2018-06-01].
  • Ryszard Michalak. Dziel i rządź. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. Nr 3 (38), marzec 2004. 
  • Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014. ISBN 978-83-7842-124-5.
  • Ryszard Michalak: Unia zborów Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce w latach 1945–1989. W: Historia i polityka w XX wieku. pod red. J. Macały. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2001. ISBN 83-89048-00-0.
  • Ryszard Michalak: Środowiska protestanckie wobec kwestii współpracy duchownych ze Służbą Bezpieczeństwa PRL. W: Kościoły, polityka, historia. pod red. S. Dudry i O. Kieca. Warszawa: Semper, 2009, s. 161–175. ISBN 978-83-75-07-069-9.
  • Dominik Rozkrut: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2018. i in.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2018, s. 114. ISSN 1640-3630.
  • Dominik Rozkrut: Mały Rocznik Statystyczny Polski. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2022, s. 116. ISSN 1640-3630.
  • Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska. Uznanie administracyjne związków religijnych. Przyczynek do historii stosunków wyznaniowych w Polsce 1945–1949. „Przegląd Religioznawczy”. 2/252, s. 73, 2014. Polskie Towarzystwo Religioznawcze. ISSN 1230-4379. 
  • Zarys historyczny rozwoju zboru adwentystycznego w Warszawie (3). adwent.pl, 2015-06-02. [dostęp 2018-06-01].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]