Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce – Wikipedia, wolna encyklopedia

Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (niem. Deutsche Sozialistische Arbeitspartei in Polen) – główne polityczne ugrupowanie antyhitlerowskiej mniejszości niemieckiej w Polsce. Założona w 1925; partia ta współpracowała z Polską Partią Socjalistyczną, po 1933 jej wpływy zmniejszyły się; istniała do 1939.

Historia niemieckich socjalistów w Polsce przed 1918[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze polskie socjalistyczne partie cieszyły się poparciem niemieckich robotników mieszkających na terenach dawnej Polski. Już w partii Proletariat, założonej przez Ludwika Waryńskiego w 1882 r., Niemcy łódzcy odgrywali znaczącą rolę w miejscowych strukturach partyjnych[1]. Wielu niemieckich socjalistów z terenów rosyjskiego zaboru wstąpiło później do Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, głównie ze względu na nacisk Polskiej Partii Socjalistycznej na program narodowy kosztem internacjonalizmu. Siła Niemców w SDKPiL była tak duża, że rywale z Polskiej Partii Socjalistycznej liderów tej partii traktowali jako „niemieckich robotników z Łodzi i niezasymilowanych żydowskich inteligentów”. Dominacja SDKPiL w środowiskach Niemców Kongresówki wyraźnie osłabła po 1905 r. na rzecz PPS. SDKPiL dysponowała organizacjami niemieckimi także w pruskim i austriackim zaborze, gdzie uznawały one odpowiednio program erfurcki i hainfeldzki.

1918–1922[edytuj | edytuj kod]

Górny Śląsk[edytuj | edytuj kod]

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. niemieccy socjaliści musieli się ustosunkować do daleko idących zmian granicznych. W Katowicach, Bydgoszczy i Bielsku przez krótki czas działały przedwojenne organizacje socjalistyczne podlegające SPD i SPÖ[2]. Koniec wojny oraz idące za nim zniesienie stanu wyjątkowego pozwoliły na ożywienie się lokalnych SPD i PPS. W 1921 r. w szeregach górnośląskiej SPD było zapisanych 8 tysięcy, a w szeregach PPS około 40 tysięcy członków. Na sytuację SPD wpływało negatywnie istnienie konkurencyjnej Niezależnej Partii Socjaldemokratycznej Niemiec (USPD) oraz aktywność lokalnych komunistów (KPD). Plebiscyt z 1921 r. oraz późniejszy podział Górnego Śląska podzieliły niemieckich i polskich socjaldemokratów – niemieccy wstępowali do lokalnych Freikorpsów, polscy zasilali organizacje powstańcze[3]. Rezultaty akcji pojednawczych ze strony socjaldemokracji Niemiec i Polski były nikłe. Rozdrobnienie niemieckiej socjaldemokracji na polskim Górnym Śląsku skończyło się wraz ze zjednoczeniem katowickiej organizacji SPD, USPD i Niemieckiej Socjaldemokratycznej Partii Pracy Bielska-Cieszyna w „Niemiecką Socjaldemokratyczną Partię w Polskim Górnym Śląsku” (Deutsche Sozialdemokratische Partei Polnisch-Oberschlesiens DSPP) na zjeździe 26 marca 1922 r.[4] Miesiąc później rozwiązano oddział górnośląskiej SPD.

Polska środkowa[edytuj | edytuj kod]

Łódzcy niemieccy socjaliści mieli wyjątkową pozycję wśród innych grup Niemców socjalistów. Nie musieli oni stawiać nacisku na kwestię bycia mniejszością narodową, ze względu na długą tradycję współpracy z polskimi i żydowskimi socjalistami. Niepodległość Polski była dla lokalnych socjalistów niemieckich o wiele mniejszym szokiem niż dla socjalistów niemieckich z Górnego Śląska lub Pomorza. Po wyborach samorządowych z listopada 1922 r. grupa młodych Niemców socjalistów założyła „tymczasowy komitet organizacyjny”, który przerodził się 19 stycznia 1922 r. w „Niemiecką Partię Pracy Polski” (Deutsche Arbeiterpartei Polens. DAP). Partia miała silne wpływy w Łodzi oraz w Tomaszowie, Pabianicach, Zgierzu, Aleksandrowie, Ozorkowie, Konstantynowie, Zduńskiej Woli, Białymstoku i Żyrardowie. Na czele partii stali Emil Zerbe Artur Krönig, Ludwik Kuk i Oskar Seidler.

Pomorze i wielkopolska[edytuj | edytuj kod]

Niemieccy socjaliści w Wielkopolsce i na Pomorzu powołali 6 sierpnia 1919 „Niemiecką Partię Socjaldemokratyczną w Polsce” (Deutsche Sozialdemokratische Partei Polens, DSPP), którą kierował prezes Artur Pankratz. Partia powołana została z połączenia toruńskiej filii Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec USPD, SPD i Wolnych Związków Zawodowych. Miała oparcie w Zjednoczeniu Wolnych Związków Zawodowych w Polsce Zachodniej (DG). Organem partii był tygodnik „Volkszeitung”[5].

1922–1933[edytuj | edytuj kod]

W 1922 wszystkie socjalistyczne formacje odniosły sukces wyborczy. W wyborach parlamentarnych do Sejmu RP w ramach Bloku Mniejszości Narodowych posłami zostali Artur Krönig, Emil Zerbe oraz August Utta (wszyscy DAP), oraz Artur Pankratz (DSPP). W wyborach do Sejmu Śląskiego posłami zostali Karl Buchwald i Johann Kowoll z DSPP.

Świeżo powstałe DSPP i DAP zaczęły w 1922 serię rozmów międzypartyjnych na temat zjednoczenia niemieckich partii socjalistycznych. Porozumienie było trudne ze względu na niechęć łódzkich socjalistów do realnej pracy nad zjednoczeniem wszystkich partii niemieckich socjalistów[6]. Liderzy DAP zaproponowali DSPP w październiku 1923 r. zjednoczenie egzekutyw partyjnych, lecz ta propozycja przeszła bez odpowiedzi. Na drugim zjeździe DAP w 1925 r. zdecydowano się na wspólną grupę roboczą DAP-DSPP i innych partii niemieckich socjalistów. Grupa robocza składała się z Zerbego, radnych Łodzi Reinholda Klima i Ludwiga Kuka, katowickiego lidera DSPP Johanna Kowolla, posła na Sejm Karla Buchwalda oraz reprezentantów partii Pomorza oraz Bielska. 1 kwietnia 1924 dochodzi do połączenia śląskiej DSPP z organizacją z Pomorza. Organizacja pomorska tworzy samodzielny okręg agitacyjny „Posen-Pommerellen”[7].

Kwestiami, które najbardziej zajmowały grupę roboczą były nazwa nowej partii, program, statut organizacyjny, jak i miejsce zjazdu zjednoczeniowego. Ostatecznie zdecydowano się na „Deutsche Sozialistische Arbeitspartei Polens” (Niemiecką Socjalistyczną Partię Pracy Polski), przyjęcie programu heidelberskiego SPD jako programu zjednoczonej partii socjalistów niemieckich w Polsce. Jednym z pierwszych kroków nowej partii było wydanie manifestu w tym samym roku, w którym partia opowiedziała się za „narodowo-kulturalną autonomią” oraz „utrzymaniem i rozbudową osiągnięć społecznych, gospodarczych, politycznych i narodowych”. Nowa partia deklarowała także współpracę z innymi partiami socjalistycznymi Polski (PPS, Bund)[8]. Problemem, nad którym długo debatowano była siedziba przywództwa partii, ze względu na daleko idący konflikt między Górnym Śląskiem a Łodzią o prymat w niemieckim ruchu socjalistycznym w Polsce[9]. Na zjeździe w Łodzi między 5 a 8 października 1929 ustalono ostatecznie, że przywództwo partii będzie znajdować się w Łodzi, a oficjalnym organem prasowym zostanie „Lodzer Volkszeitung” (Łódzka Gazeta Ludowa)[10]. Zdecydowano także o dużej autonomii poszczególnych okręgów partii – według Petry Blachetty-Madajczyk na DSAP składały się trzy mniejsze regionalne grupy socjalistów[11]. Pomimo dużej autonomii partia przeszła przez szereg rozłamów w latach 30. – w 1931 r. z partii odeszła skrajnie lewicowa część okręgu łódzkiego do DSAP-Linke (Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce – Lewica), w 1935 skrajnie prawicowa[12].

Tuż po zjednoczeniu odnotowano w krótkim czasie kilka dużych sukcesów. W wyborach do rady miasta w Łodzi latem 1927 r. DSAP uzyskało 7 mandatów (16 643 głosów) i było drugą po Polskiej Partii Socjalistycznej siłą. Dla porównania blok burżuazyjnych partii niemieckich w Łodzi uzyskał 3 mandaty. W miastach środkowej Polski do DSAP należało 36 radnych miejskich i 6 członków zarządów miast. W dawnym Śląsku Cieszyńskim w grudniu 1929 r. DSAP otrzymało w wyborach samorządowych razem z PPS około 11 mandatów. Znaczenie niemieckich socjalistów w Bielsku było bardzo duże – drugi wiceburmistrz miasta należał do DSAP. W Katowicach DSAP zdobyło w wyborach samorządowych pod koniec 1929 r. 2 mandaty radnych miejskich.

W trakcie przygotowań do wyborów do Sejmu i Senatu w 1928 DSAP postanowiła wejść w blok wyborczy z PPS. Decyzję taką podjęły okręgi: śląski, cieszyński i łódzki. Sprzeciwił się natomiast okręg pomorski. 7 stycznia 1928 r. podpisano umowę wyborczą z przedstawicielem Polskiej Partii Socjalistycznej posłem Ziemięckim. W myśl tej umowy Polska Partia Socjalistyczna w zamian za poparcie jej list przez socjalistów niemieckich, zobowiązała się do współdziałania w sprawie zrealizowania niemieckich postulatów narodowych, zwłaszcza uzyskania autonomii narodowo-kulturalnej. Poza tym układ obu partii zapewniał kandydatom niemieckim miejsca na listach wyborczych PPS w kilku okręgach. W okręgu Łódź powiat Emil Zerbe postawiony został na drugim miejscu, w okręgu Łódź-Miasto b. poseł Artur Kronig na trzecim miejscu. Na Śląsku kandydaci niemieccy umieszczeni zostali na listach PPS w okręgach Nr 38 Królewska-Huta, Nr 39 Katowice, Nr 40 Cieszyn[13].

20 czerwca 1928 na skutek niezgodności do budowania wspólnej koalicji z PPS, regionalna struktura z Pomorza ponownie oddzieliła się od DSAP i ponownie powołała DSPP. Jej przewodniczącym ponownie został Artur Pankratz, drugim przewodniczącym P. Neumann, zaś sekretarzem R. Zittalau (redaktor naczelny „Volkszeitung”). W skład zarządu weszli ponadto Hack i Hackbarth. Zmieniono nazwę wydawanej gazety na „Bromberg Volkszeitung”[14].

1933–1939[edytuj | edytuj kod]

Przejęcie władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera stanowiło ważny punkt dla niemieckich socjalistów w Polsce. Do 1933 r. mogli oni liczyć na wsparcie finansowe i organizacyjne ze strony Niemiec, czego odmówiono im po upadku Republiki Weimarskiej. Naziści przywiązywali szczególną uwagę do szerzenia ideologii narodowosocjalistycznej wśród mniejszości niemieckich w Europie, w tym przede wszystkim w Europie Środkowowschodniej. Pierwszym regionem, w którym był widoczny kryzys DSAP był Górny Śląsk, w którym latem 1933 r. aż 80% miejscowych Niemców popierało narodowych socjalistów[15]. Odpowiedzią na kryzys górnośląskich socjalistów była ponadpartyjna akcja przeciw narodowym socjalistom oraz próba zjednoczenia się z lokalną organizacją Polskiej Partii Socjalistycznej, co nie powstrzymało słabnięcia lokalnego okręgu DSAP. W 1932 r. do partii należało 5429 osób na Górnym Śląsku, pięć lat później już tylko 560[16]. W ciągu następnych czterech lat partia przeżyła poważny kryzys finansów oraz odpływ członków do prohitlerowskich partii mniejszości niemieckiej w Polsce. Do 1936 r. aktywne były tylko okręgi górnośląski i chorzowski, rok później okręg chorzowski był jedynym funkcjonującym okręgiem DSAP[17]. Większość dawnych członków DSAP, która została z partią do końca, zdecydowała się przejść do PPSu.

Po wybuchu wojny[edytuj | edytuj kod]

Niemieccy socjaliści w Polsce po wybuchu drugiej wojny światowej przeszli do podziemia. Najbardziej znaną osobistością ze „starej” DSAP pracującą w podziemiu jest Emil Zerbe. Szacuje się, że ok. 400 aktywnych politycznie Niemców pomagało Polakom w ramach obrony Warszawy w czasie kampanii wrześniowej, z czego 370 osób należało do DSAP, a 30 do SPD[18]. Zerbe z pomocą PPS-Wolność Równość Niepodległość założył DSAP-WRN, w której znalazło się ok. 2 tysiące osób. Historia DSAP kończy się na odmowie legalizacji DSAP w Polsce lubelskiej.

Prasa niemieckich socjalistów[edytuj | edytuj kod]

Gazety niemieckich socjalistów miały w większości charakter regionalny. W Katowicach w 1916 r. założono „Volkswille” (Wolę Ludu) z inicjatywy Otto Brauna, będącą górnośląskim organem prasowym SPD. Misję tę „Volkswille” kontynuowała po przejęciu Katowic przez Polskę jako pismo DSAP. „Volkswille” do 1932 r. wychodziła w nakładzie 4–5 tysięcy egzemplarzy[19]. „Lodzer Volkszeitung” była oficjalnym czasopismem partyjnym, wychodzącym w Łodzi. W Bielsku wydawano „Volksstime” (Głos Ludu).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 7–8.
  2. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 29.
  3. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 32–33.
  4. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 44–45.
  5. ↑ Szczerbiński 1986 ↓, s. 82.
  6. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 78.
  7. ↑ Szczerbiński 1986 ↓, s. 85.
  8. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 81.
  9. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 82–86.
  10. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 87.
  11. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 91.
  12. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 95–112.
  13. ↑ Mniejszości Narodowe w wyborach do Sejmu i Senatu w r. 1928. Opracowane przez Wydział Narodowościowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Warszawa 1928, s. 16–17
  14. ↑ Szczerbiński 1986 ↓, s. 88.
  15. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 210.
  16. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 213.
  17. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 215–216.
  18. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 260–261.
  19. ↑ Blachetta-Madajczyk 1997 ↓, s. 39.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Petra Blachetta-Madajczyk, Klassenkampf oder Nation? Deutsche Sozialdemokratie in Polen 1918–1939, 1997.
  • Henryk Szczerbiński. Niemiecki ruch socjalistyczny na Pomorzu. „Z Pola Walki”. Nr 2(114), 1986. Warszawa: Wydawnictwo Współczesne. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Niemiecka_Socjalistyczna_Partia_Pracy_w_Polsce&oldid=73243322”