French
DeutschNowy Meksyk – Wikipedia, wolna encyklopedia
| stan | |||||
| 47. stan od 6 stycznia 1912 | |||||
 | |||||
| |||||
| Dewiza: Crescit eundo | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Kod ISO 3166-2 | US-NM | ||||
| Gubernator | |||||
| Powierzchnia | 314 917 km²[1] | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość | 6,6 os./km² | ||||
| Strefa czasowa | |||||
| Języki urzędowe | de iure brak (de facto na równi angielski i hiszpański) | ||||
Położenie na mapie USA | |||||
| Strona internetowa | |||||
Nowy Meksyk (ang. New Mexico, wymowa: ⓘ /nu: ˈmɛksɪkoʊ/; hiszp. Nuevo México; nawaho Yootó Hahoodzo) – stan na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych. Od południa graniczy z Meksykiem, natomiast z pozostałych stron z innymi amerykańskimi stanami (od zachodu z Arizoną, od północy z Kolorado, od wschodu z Oklahomą i Teksasem).
Stolicą stanu jest Santa Fe, a największym miastem Albuquerque. Nowy Meksyk ma najwyższy odsetek ludności latynoskiej w Stanach Zjednoczonych oraz drugi po Alasce odsetek rdzennych Amerykanów.
Symbole stanu[edytuj | edytuj kod]
- Dewiza: Crescit Eundo („Rośnie sam”)
- Przydomek: Land of Enchantment („Kraina Oczarowania”)
- Symbole:
- kwiat: jukka
- drzewo: pinion
- ptak: Kukawka kalifornijska
Historia[edytuj | edytuj kod]
- 1540–1542 – wyprawa hiszpańskiego konkwistadora Francisco Vásquez de Coronado
- 1610 – gubernator Nowego Meksyku Pedro de Peralta formalnie zakłada miasto Santa Fe
- 1680 – zwycięska rebelia ludu Pueblo pod wodzą Popé zmusiła hiszpańskich kolonizatorów do opuszczenia na pewien czas niemal całego Nowego Meksyku
- do 1821 wchodził w skład hiszpańskiego Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii, następnie Meksyku
- 1848 – po przegranej wojnie Meksyk przekazał Amerykański Południowy Zachód Stanom Zjednoczonym
- 1912 – Nowy Meksyk został przyjęty do Unii jako 47. stan
- 16 lipca 1945 – na pustyni koło Alamogordo zdetonowano w celach doświadczalnych pierwszą bombę atomową
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Klimat jest bardzo zróżnicowany w zależności od położenia i wysokości. Na południu przeważają pustynie, gdzie temperatury w lecie przekraczają 38 °C, a na północy śnieżne szczyty, gdzie temperatury zimą spadają wiele stopni poniżej zera.
Chociaż Nowy Meksyk jest piątym co do wielkości stanem USA pod względem powierzchni, to jest szóstym – najmniej zaludnionym. Około jedna czwarta ludności mieszka w mieście Albuquerque, w środkowej części stanu[3].
Nowy Meksyk ma wiele zalesionych dolin i szczytów w południowych Górach Skalistych, pustynnych kanionów na południu, a na wschodzie wysokich płaskowyżów Wielkich Równin[3]. Najwyższym szczytem jest Wheeler Peak, wznoszący się na wysokość 4013 m n.p.m.
- Główne rzeki: Rio Grande, Pecos, Canadian River, San Juan i Gila River.
- Liczba hrabstw: 33
Miejscowości[edytuj | edytuj kod]
Na terenie stanu Nowy Meksyk znajduje się 105 miast (city lub town) i wsi (village), w tym trzy o liczbie ludności przekraczającej 100 000, 19 powyżej 10 000 mieszkańców, a 61 powyżej 1000 mieszkańców (2021)[4].
Lista miejscowości zamieszkanych przez 500 lub więcej osób (2021 r.)[4]:
- Albuquerque (562 599)
- Las Cruces (112 914)
- Rio Rancho (105 834)
- Santa Fe (88 193)
- Roswell (48 081)
- Farmington (46 422)
- Hobbs (39 756)
- Clovis (37 988)
- Carlsbad (31 888)
- Alamogordo (31 652)
- Gallup (21 495)
- Los Lunas (17 861)
- Sunland Park (17 121)
- Deming (14 835)
- Las Vegas (13 157)
- Artesia (12 458)
- Portales (12 042)
- Lovington (11 426)
- Española (10 487)
- Silver City (9578)
- Bernalillo (9520)
- Grants (9170)
- Anthony (8666)
- Corrales (8584)
- Socorro (8414)
- Ruidoso (7769)
- Belen (7423)
- Bloomfield (7371)
- Taos (6595)
- Aztec (6163)
- Edgewood (6154)
- Truth or Consequences (6062)
- Raton (6047)
- Los Ranchos de Albuquerque (5866)
- Tucumcari (5207)
- Rio Communities (4977)
- Bosque Farms (4076)
- Peralta (3406)
- Eunice (2997)
- Santa Rosa (2846)
- Clayton (2755)
- Ruidoso Downs (2648)
- Tularosa (2637)
- Milan (2549)
- Lordsburg (2273)
- Jal (2147)
- Bayard (2097)
- Moriarty (1940)
- Mesilla (1796)
- Questa (1735)
- Santa Clara (1606)
- Hatch (1552)
- Estancia (1501)
- Columbus (1459)
- Elephant Butte (1427)
- Capitan (1405)
- Pecos (1381)
- Loving (1337)
- Hurley (1247)
- Angel Fire (1213)
- Dexter (1072)
- Hagerman (978)
- Carrizozo (972)
- Logan (970)
- Springer (942)
- Texico (933)
- Chama (912)
- Mountainair (883)
- Fort Sumner (878)
- Cimarron (808)
- Magdalena (808)
- Cloudcroft (777)
- Tatum (697)
- Cuba (635)
- Melrose (609)
- Kirtland (579)
- Red River (539)
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Nowy Meksyk liczy 2 117 522 mieszkańców, co oznacza wzrost o 58 343 (2,8%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[5]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,8% populacji, 22,7% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,5% ludności stanu stanowią kobiety[6].
Język[edytuj | edytuj kod]
W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[7]:
- język angielski – 63,96%,
- język hiszpański – 28,45%,
- język nawaho – 3,5%,
- język keres – 0,68%.
Rasy i pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Według danych z 2019 roku, 73,9% mieszkańców stanowiła ludność biała (36,8% nie licząc Latynosów), 9,5% to rdzenna ludność Ameryki, 3,5% miało rasę mieszaną, 2,3% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 1,7% to Azjaci, 0,04% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 49,3% ludności stanu[8].
Hiszpańscy Amerykanie stanowili większość populacji do lat 40. XX wieku. W 2019 roku największe grupy stanowiły osoby pochodzenia meksykańskiego (32,1%), niemieckiego (7,3%), hiszpańskiego (6,9%), angielskiego (6,2%), irlandzkiego (6,1%) i Nawahowie (5,6%). Inne duże grupy obejmują osoby pochodzenia „amerykańskiego” (94,4 tys.), szkockiego lub szkocko-irlandzkiego (45,2 tys.), włoskiego (41,3 tys.), francuskiego (38 tys.), europejskiego (37,9 tys.) i polskiego (21,4 tys.)[8].
Religia[edytuj | edytuj kod]
Dane z 2014 r.[9]:
- protestanci – 38%:
- baptyści – 13%,
- bezdenominacyjni – 7%,
- pozostali – 18% (głównie: zielonoświątkowcy, metodyści, campbellici, kalwini, luteranie, anglikanie i uświęceniowcy),
- katolicy – 34%,
- brak religii – 21% (w tym: 5% agnostycy i 3% ateiści),
- mormoni – 2%,
- pozostałe religie – 5% (w tym: New Age, świadkowie Jehowy, buddyści, żydzi, muzułmanie, bahaiści, unitarianie uniwersaliści, prawosławni i hinduiści[10]).
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Głównymi pracodawcami w Nowym Meksyku są opieka zdrowotna, handel detaliczny, hotelarstwo i usługi edukacyjne. Około jedna czwarta produktu krajowego brutto (PKB) stanu pochodzi z działań rządowych, w tym federalnych przedsiębiorstw cywilnych, takich jak Departament Energii w Los Alamos National Laboratory[3].
Przemysł i energia[edytuj | edytuj kod]
Nowy Meksyk jest ósmym co do wielkości producentem energii w kraju, głównie ze względu na produkcję ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla. Stan nie posiada elektrowni jądrowych, ale ma drugą pod względem wielkości rezerwę uranu w kraju. Mimo że obecnie nie pracuje żadna kopalnia uranu, znaczne ilości uranu wydobyto w tym stanie w latach 1948–2002. Nowy Meksyk ma znaczne zasoby odnawialne, zwłaszcza z wiatru i energii słonecznej[3].
Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]
Nowy Meksyk konsekwentnie plasuje się w czołówce trzech stanów produkujących najwięcej pekanu i ma jedne z największych stad mlecznych w kraju[11]. Do innych głównych upraw należą cebula, papryka chili, bawełna, kukurydza, pszenica i sorgo. Znaczny dochód przynosi także produkcja siana z lucerny[12].
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Turystyka jest jedną z głównych gałęzi gospodarki w Nowym Meksyku. Stan znany jako „Kraina Oczarowania” przyciąga miliony turystów każdego roku[13]. Do głównych atrakcji należą indiańskie ruiny i ceremonie, górskie i pustynne krajobrazy, wiele parków narodowych i zabytków o znaczeniu kulturalnym, historycznym i naukowym[13]. Park Narodowy Carlsbad Caverns, który zawiera ponad 100 jaskiń ma co roku ponad 400 tys. odwiedzin[14].
Albuquerque International Balloon Fiesta, który odbywa się zawsze w październiku, jest jednym z największych festiwali baloniarskich na świecie[13].
Uczelnie[edytuj | edytuj kod]
- University of New Mexico
- University of Albuquerque
- New Mexico State University
- Eastern New Mexico University
- Western New Mexico University
- New Mexico Highlands University
- United World College-USA
Interesujące miejsca[edytuj | edytuj kod]
- Park Narodowy Carlsbad Caverns,
- Trinity Test Site – miejsce pierwszego (próbnego) wybuchu nuklearnego dokonanego 16 lipca 1945 roku niedaleko Alamagordo,
- Poligon Rakietowy White Sands – miejsce wczesnych amerykańskich prób rakietowych (rakiety V2, Werner von Braun),
- okolice miasta Roswell – słynące z miejsca legendarnej, domniemanej katastrofy UFO,
- obserwatorium radioastronomiczne Very Large Array – w pobliżu miasta Socorro, posiadające radioteleskop składający się z 27 anten parabolicznych o średnicy 25 m każda,
- Spaceport America – pierwszy prywatny port kosmiczny zbudowany przez Virgin Galactic należące do Richarda Bransona.
Pomniki narodowe[edytuj | edytuj kod]
- White Sands National Monument[15]
- Aztec Ruins National Monument
- Bandelier National Monument[16]
- El Morro National Monument
- Historyczny Park Narodowy Kultury Chaco
- Gila Cliff Dwellings National Monument[17]
- Salinas Pueblo Missions National Monument
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
- ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).
- ↑ a b c d New Mexico – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], www.eia.gov [dostęp 2019-01-29].
- ↑ a b c City and Town Population Totals: 2020–2021. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-04-22]. (ang.).
- ↑ Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2022-06-09].
- ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: New Mexico; United States [online], www.census.gov [dostęp 2022-06-09] (ang.).
- ↑ Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-01-29].
- ↑ a b 2019: ACS 1-Year Estimates Data Profiles – New Mexico [online], data.census.gov [dostęp 2022-06-09].
- ↑ Adults in New Mexico. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].
- ↑ State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].
- ↑ Articles, facts & infographics about New Mexico Agriculture [online], Farm Flavor [dostęp 2020-06-21] (ang.).
- ↑ Brittany Stovall, New Mexico’s Top 10 Agriculture Commodities [online], Farm Flavor, 2019 [dostęp 2019-01-29] (ang.).
- ↑ a b c New Mexico, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-01-30] (ang.).
- ↑ Creepy but captivating Carlsbad Caverns [online], www.thebeaconnewspapers.com, 14 listopada 2014 [dostęp 2019-01-30] (ang.).
- ↑ White Sands. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).
- ↑ Bandelier National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).
- ↑ Gila Cliff Dwellings National Monument. NPS. [dostęp 2014-05-23]. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
