Obraz Matki Bożej Świętojańskiej – Wikipedia, wolna encyklopedia

Obraz Matki Bożej Świętojańskiej
(Obraz Matki Bożej od Wykupu Niewolników)
(Obraz Matki Wolności)

Miejsca kultu	Kościół katolicki
Sanktuarium	Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Krakowie
Początek kultu	około 1639
Czas powstania wizerunku	początek XVI wieku
Patronka	osób uzależnionych, więźniów i dążeń niepodległościowych
Data wspomnienia	24 września
Autor	nieznany
Technika wykonania	tempera na desce lipowej
Rozmiar	(104 × 128) cm
Styl	gotyk / renesans
Koronowany	9 maja 1965 w Krakowie przez abp. Karola Wojtyłę
Multimedia w Wikimedia Commons

Obraz Matki Bożej Świętojańskiej (również Obraz Matki Bożej od Wykupu Niewolników lub Obraz Matki Wolności) – wizerunek przedstawiający Maryję z Dzieciątkiem w typie hodegetrii, znajdujący się w głównym ołtarzu zakonnego kościoła św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Krakowie, Zgromadzenia Panien Ofiarowania NMP (prezentek), otoczony kultem religijnym i uważany za cudowny.

Historia obrazu[edytuj | edytuj kod]

Nazwa obrazu Matki Bożej Świętojańskiej pochodzi od patronów kościoła, w którym go umieszczono, dwóch świętych Janów: Ewangelisty i Chrzciciela^[1]. Obraz namalowany został techniką temperową na desce lipowej o wymiarach (104 × 128) cm^[2][3]. Autor obrazu nie jest znany^[3]. Historycy sztuki twierdzą, że obraz ma w sobie cechy stylu gotycko-renesansowego, jak również bizantyńskiego i datują go na początek XVI wieku^[3]. Obraz prototypowy, portretu Maryi, do którego upodabnia się ten obraz, miał powstać w Efezie^[3]. Następnie jako dar cesarzowej Ateny Eudokii trafił do Konstantynopola, do klasztoru Ton Hodigon^[3]. Maryję na tym obrazie nazwano Hodegetrią, tzn. wskazującą drogę^[3]. Kompozycja ta stojąca u początku ważnego typu przedstawień maryjnych, prezentuje Maryję w półpostaci, jakby w ramie okiennej, przywołując uroczysty obyczaj pozdrawiania ludu przez władcę z pałacowego okna^[3].

Obraz mógł powstać w małopolskim lub śląskim warsztacie malarskim, ale nie ma na to przekonujących dowodów^[3]. Do krakowskiego kościoła św. Jana Ewangelisty trafił jako dar księcia litewskiego Stanisława Radziwiłła, zwanego Pobożnym około 1577, po powrocie z pielgrzymki do Santiago de Composteli w Hiszpanii, przywieziony przez niego z Litwy, o czym mówią dokumenty przechowywane w klasztorze sióstr prezentek^[1]. W dokumentach czytamy^[1]:

Książę Stanisław Radziwiłł był nawróconym na katolicyzm kalwinem, który ze względu na swoją gorliwość nazwany został Pobożnym^[4]. W latach 1576–1577 odbył on pielgrzymkę do Hiszpanii razem ze swoim bratem Jerzym, późniejszym kardynałem^[4]. Obraz i jego sanktuarium cieszyły się ich wielką protekcją i wsparciem. Później przed tym obrazem modlił się król Jan III Sobieski po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem^[1]. Przybył on do kościoła w nielicznej asyście 23 lutego 1684^[1]. O pomoc w walce o wolność Polski modlił się także generał Tadeusz Kościuszko w dniu pamiętnej przysięgi na rynku krakowskim 24 marca 1794, przybywszy tu wieczorem, pragnąc odwiedzić znajomą zakonnicę – przełożoną Magdalenę Prastellankę, znaną krakowską opiekunkę sierot^[5]. Na przestrzeni wieków przed ołtarzem z wizerunkiem Matki Bożej Świętojańskiej modlono się w czasach rozbiorów i obu wojen światowych. Częstym gościem był biskup krakowski Karol Wojtyła, późniejszy papież i święty^[1]. Było to jego ulubione miejsce, do którego często powracał i się odwoływał^[6].

Obraz ofiarowany do kościoła św. Jana był początkowo umieszczony przy bocznym filarze, a gdy zasłynął w 1633 łaskami, został 9 kwietnia 1639 przeniesiony do głównego ołtarza^[1]. Kultem Matki Bożej Świętojańskiej zajmowali się księża z kościoła Mariackiego, na terenie, którego położony jest kościół św. Jana^[4]. Od 1726 rozwojem nabożeństwa do Matki Bożej od Wykupu Niewolników zajmują się siostry prezentki, którym kościół został przekazany przez ówczesnego biskupa krakowskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego^[4]. Od tego czasu kult Matki Bożej Świętojańskiej stał się częścią charyzmatu zgromadzenia założonego przez bł. Zofię Czeską^[4].

Na podstawie dokumentów klasztornych wiadomo, że wizerunek był wielokrotnie przemalowywany^[1]. W pewnym okresie w ręku Matki Bożej zamiast koniczyny umieszczono różę, zmianie uległy również m.in. kolory sukni obu postaci oraz tło wizerunku^[1]. Po przeprowadzonej na przełomie lat 1987 i 1988 ostatniej gruntownej konserwacji obraz powrócił do swojego pierwotnego wyglądu^[1].

Obraz z uwagi na liczne elementy znajdujące się na nim, symbolikę oraz gesty postaci ukrywa wiele tajemnic, będących materiałem dociekań i spekulacji teologów i historyków sztuki, a ponieważ anonimowy artysta już nie żyje, trudno do końca wyjaśnić jego myśl i zamierzenia^[7].

Kult wizerunku[edytuj | edytuj kod]

W ciągu wieków w przykościelnej księdze zanotowano wiele łask i cudów^[8][9]. Pierwszy z nich mówi o uwolnieniu więźnia skazanego na śmierć w 1633, któremu po wezwaniu pomocy Maryi kajdany same opadły z rąk i do dziś jako wotum wiszą w kościele, po lewej stronie ołtarza^[1]. W księdze cudów i łask zanotowano^[8]:

Druga nazwa obrazu „Matka Boża od Wykupu Niewolników” wzięła początek od tego cudownego zdarzenia^[1].

Do orędownictwa Matki Bożej za pośrednictwem wizerunku zwracają się o pomoc wszyscy potrzebujący, a szczególnie niewolnicy nałogów i więźniowie, którym ona patronuje^[1]. Wizerunek Matki Bożej Świętojańskiej jest obecny także poza granicami Polski. Kapelan ks. mjr Władysław Maciej Kozicki, kopię tego Obrazu zawiózł do nowej kaplicy w bazie polskich policjantów w Kosowskiej Mitrowicy^[10]. Leszek Podolecki, twórca Misji św. Brata Alberta, założył Sodalicję Świętego Dobrego Łotra i kultywował cześć tego wizerunku w więzieniach. Dla pozbawionych wolności wydaje on czasopismo „Dobry Łotr”^[10][11].

Obraz jest codziennie uroczyście odsłaniany o godz. 6:30, a wieczorem, po mszy św. zasłaniany o godz. 18:00^[7], zasłoną z wizerunkiem przedstawiającym Matkę Bożą i jej rodziców, św. Joachima i św. Annę^[10]. Nabożeństwo z odczytywaniem próśb i podziękowań kierowanych do Boga przez wstawiennictwo tego wizerunku odprawiane jest w każdą sobotę o godz. 17:30, a o godz. 18:00 sprawowana jest msza święta w tych intencjach^[10]. Uroczystość jej wspomnienia wyznaczono na 24 września^[12].

Powstała kolejna kopia tego wizerunku, która została ofiarowana 18 marca 1990 papieżowi św. Janowi Pawłowi II, z okazji dwudziestej piątej rocznicy koronacji obrazu^[13]. Po śmierci papieża (2005) kopia ta została przekazana siostrom prezentkom mieszkającym w Watykanie^[13]. W okresie od 24 września 2014 do 9 maja 2015 kopia ta peregrynowała do wszystkich miejsc, gdzie posługują siostry prezentki^[13]. Również wierną jej kopię namalowała gdyńska artystka Małgorzata Karpińska, która znajduje się od 2010 w kościele pw. Matki Bożej od Wykupu Niewolników w Okonku^[14]. Ponadto 22 września 2018 kopia wizerunku, którą poświęcił bp Leon Dubrawski, została umieszczona w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Jampolu na Ukrainie^[15].

Warto dodać, że 28 lipca 2016 przed obrazem Matki Bożej Świętojańskiej modlił się papież Franciszek, w ramach jednego z etapów swojej pielgrzymki do Polski na 31. Światowe Dni Młodzieży^[16].

Ułożono specjalne modlitwy oraz koronkę za wstawiennictwem Matki Bożej z tego wizerunku^[17].

Opis obrazu[edytuj | edytuj kod]

Postać Maryi[edytuj | edytuj kod]

Obraz przedstawia Maryję w ujęciu frontalnym w półfigurze, trzymającą na lewej ręce Dzieciątko^[1]. W prawej dłoni trzyma ona łodygę z białym kwiatem koniczyny^[10] oraz trzema listkami i unosi ją ku Jezusowi. Obie postaci tworzą harmonijną całość kompozycyjną, umieszczoną na złotym tle z widocznym złocistym nimbem wokół głowy Maryi. Całe tło ozdobiono dodatkowo roślinnym ornamentem^[3]. Kolor złoty tła jest symbolem i metaforą „Niebieskiej Jerozolimy”, której wizję przedstawia Apokalipsa^[3]:

Złoto ornamentów wykonanego w technice płytkiego reliefu z rytmicznym układem wici akantowej jest natomiast metaforą łaski uświęcającej, pojmowanej jako moc Ducha Świętego, a wprowadzenie ornamentów roślinnych, naśladuje dekoracyjną tkaninę, która kojarzy się z tkaniną starotestamentalnego Przybytku, zwanego Święte Świętych^[3]. W ikonografii chrześcijańskiej akant symbolizuje drzewo życia i rajski ogród^[3]. W obrazie widać mocne przechylenie Dzieciątka w stronę Maryi^[3]. Pozwala to zamknąć kontur postaci w symbolicznym trójkącie, który odnosi się do dogmatu trynitarnego^[3]. Jednocześnie Maryja, podobnie jak święci w ikonach przedstawiona jest na kształt wzniosłej świętej Góry Boga, która oznacza bezpieczeństwo i siłę, gdyż^[3]:

Maryję okrywa maforion w kolorze ciemnogranatowym, niemalże czarnym, spięty pod szyją owalną broszą wysadzaną kamieniami szlachetnymi i narzucony na suknię w tym samym kolorze, przewiązaną w talii zielonym sznurem^[3]. Płaszcz Madonny ma natomiast łagodne i szerokie łuki udrapowań ze złocisto-zieloną podszewką^[3]. Na brzegach płaszcza widnieje złoty galon. Szczególnym świadectwem hołdu dla szat Maryi była ikonograficzna tradycja płaszcza opiekuńczego, znaku miłosierdzia^[3].

Głowa Maryi jest lekko nachylona w stronę Syna. Karnacja jest jasna, świetlista, na policzkach maluje się delikatny rumieniec. Spod fałdów maforionu prześwituje delikatna woalka, pukle brązowych włosów oraz fragment ucha. Oczy o wykroju migdałowym są szeroko otwarte. Uważne spojrzenie skierowane jest daleko przed siebie. Brwi półkoliste i delikatne. Nos prosty, wąski, usta karminowe wyrażają powściągliwy uśmiech.

Atrybut koniczyny w ikonografii maryjnej wszedł ze względu na „potrójną” morfologię liści, kojarzoną z osobami Trójcy Świętej^[3]. Podania głoszą, że św. Patryk używał trójlistnej koniczyny dla wyjaśnienia pojęcia Trójcy Świętej, dlatego roślina ta jest z nim kojarzona, z jego świętem i z symbolem Irlandii^[10]. Trzy listki koniczyny symbolizują także trzy cnoty teologiczne: wiarę, nadzieję i miłość^[10]. Białe lub biało-różowe kwiaty symbolizowały cnotę czystości^[3].

Postać Dzieciątka[edytuj | edytuj kod]

Dzieciątko odziane jest w skromną ciemnoliliową sukienkę, o zielonkawym odcieniu, wyraziście drapowaną^[3]. Główka Dzieciątka jest okrągła skierowana w stronę Matki. Włosy krótkie, lekko kręcone odsłaniają lewe ucho. Twarz wyraża smutek, czytelny w wyrazie dużych oczu pod delikatnymi łukami brwi. Nos jest lekko zadarty, usta cynobrowe zamknięte w wyrazie głębokiego milczenia. Blade policzki ożywia lekki rumieniec.

Metaforyczny układ dłoni Jezusa objawia godność kapłana i nauczyciela^[3]. Dzieciątko prawą rączką błogosławi, zaś w lewej trzyma zamkniętą księgę^[a]. Specyficzny układ palców rączki przedstawia dogmat trynitarny poprzez wyprostowanie trzech palców oraz tajemnice zjednoczenia boskiej i ludzkiej natury Chrystusa, wyrażoną w zgięciu pozostałych dwóch palców^[3].

Bose stopy Dzieciątka również mają symboliczne znaczenie^[3]. Wskazują na tajemnicę wcielenia, odwołując się do związku stóp z ziemią^[3]. W wizerunkach maryjnych bose stopy Dzieciątka są przywołaniem Jego przyszłej męki^[3]. W obrazie świętojańskim nienaturalne uniesienie prawej stopy stanowi aluzję do układu nóg na krzyżu^[3].

Z wielką starannością namalował artysta szczególnie ucho Dzieciątka i fragmentarycznie ucho Maryi, będących symbolem boskiego wsłuchiwania się w błagania proszących^[3].

Koronacja obrazu[edytuj | edytuj kod]

W uroczystym ubiorze postaci uczestniczą insygnia królewskie oraz biżuteria wotywna. Najstarsze koronacje odbywały się według ustalonego przez Kościół rytuału, którego istotnym elementem była aprobata papieska i nakładane korony^[3]. Skronie Maryi i Jezusa zdobią korony nałożone za pozwoleniem papieża św. Pawła VI^[b][18] przy kościele Ojców Paulinów na krakowskiej Skałce 9 maja 1965 przez metropolitę krakowskiego abp. Karola Wojtyłę, który nadał obrazowi Matki Bożej trzeci tytuł: Matka Wolności^[1]. Korony na wizerunku prezentują typ regaliów tzw. korony zamkniętej, tzn. zwieńczonej kulą z zatkniętym zdobionym krzyżem, co w ikonografii heraldycznej oznacza wolność od ludzkiej władzy i podległość Bogu^[3]. Na łożu korony Maryi, w jej środkowej części widnieje lilia ozdobiona kamieniami szlachetnymi, natomiast na łożu Dzieciątka kotwica. Uroczystość koronacji połączono z tradycyjną procesją ku czci św. Stanisława Biskupa i Męczennika z Wawelu na Skałkę oraz z uroczystym objęciem metropolii krakowskiej przez Karola Wojtyłę i z odprawioną przy tej okazji po raz pierwszy mszą świętą koncelebrowaną przez wszystkich biskupów Metropolii^[19]. Była to pierwsza samodzielna^[c] koronacja wizerunku Matki Bożej dokonana przez Karola Wojtyłę^[1][20].

Przed koronacją wizerunek został przeniesiony 30 kwietnia do kościoła Mariackiego na uroczystą dziewięciodniową nowennę przedkoronacyjną^[19]. 8 maja obraz został przewieziony z kościoła Mariackiego na Wawel i umieszczony w prezbiterium na wielkim ołtarzu^[19]. Następnego dnia w uroczystej procesji ulicami Stradomską i Krakowską wizerunek został przeniesiony z Wawelu przed kościół na Skałce na przygotowany specjalny ołtarz polowy^[19].

Gości powitał generał ojców paulinów o. Jerzy Tomziński OSPPE^[19]. Następnie wicekanclerz kapituły krakowskiej ks. prałat Stefan Marszowski odczytał dekret kapituły watykańskiej z 25 grudnia 1963 zezwalający na dokonanie koronacji, po którym przełożona generalna Zgromadzenia Sióstr Prezentek, Magdalena Skalska złożyła uroczystą przysięgę^[19]. Z kolei abp Karol Wojtyła poświęcił korony^[19]. Umieszczone na purpurowych poduszkach, niesione były w czasie procesji przez ks. prałata Kazimierza Figlewicza – członka kapituły krakowskiej i proboszcza katedry wawelskiej, niegdyś ministranta w kościele św. Jana oraz przez księdza Stanisława Dąbrowskiego^[19]. Koronator, ubrany w amarantową kapę ze srebrnym orłem (która przygotowana była niegdyś do koronacji króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i służyła potem do koronacji wszystkich następnych królów^[19]), nałożył korony, najpierw na głowę Dzieciątka, a potem na głowę Maryi. Chór kleryków seminarium krakowskiego zaśpiewał czterogłosową antyfonę: Regina caeli laetare, a następnie kantyk Magnificat^[19]. Potem nastąpiło błogosławieństwo podniesionym obrazem^[19]. Po koronacji odprawiono mszę świętą, homilię wygłosił bp częstochowski Stefan Bareła, a końcowe słowo koronator, który m.in. powiedział^[19]:

Po mszy świętej chór odśpiewał: Gaude Mater Polonia a następnie wierni: My chcemy Boga, po czym procesja powróciła do katedry wawelskiej, gdzie obraz ustawiono na wielkim ołtarzu^[19]. O godz. 20:00 obraz powrócił do kościoła św. Jana^[19].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Zobacz kolekcję cytatów Obraz Matki Bożej Świętojańskiej w Wikicytatach

• Sanktuaria maryjne
• Kult maryjny
• Święta maryjne w Polsce

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Książka jako symbol Słowa Bożego i nauki Chrystusa, [w:] AlinaA. Dzięcioł AlinaA., Książka jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku, Warszawa: Arx Regia, 1997, ISBN 83-7022-070-3, OCLC 243902371 .
• Ks. Jan Machniak, Paulina Turwoń: Strażniczka wolności. Matka Boża Świętojańska. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów Dehon, 2015. ISBN 978-83-7519-332-9. OCLC 922267298.brak strony w książce
• Matko Wolności - módl się za nami! Modlitwy do Matki Bożej od Wykupu Niewolników. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów Dehon, 2015. ISBN 978-83-7519-330-5. OCLC 922266858.brak strony w książce
• Henri J. M. Nouwen, Józef Franciszek Węcławik: Ujrzeć piękno Pana modląc się z ikonami. Warszawa: Wydawnictwo Księży Werbistów „Verbinum”, 1998. ISBN 83-7192-042-3. OCLC 749845836.
• Olga Popova, Paola Cortesi, Engelina S. Smirnova: Ikony (ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne). Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2003. OCLC 633738391.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Rola Matki Bożej w Koronowanym Obrazie. Homilia wygłoszona w Kościele Św. Jana w pierwszą rocznicę Koronacji Obrazu Matki Bożej Świętojańskiej, 9 maja 1966 r, [w:] Siostry Prezentki [online], prezentki.opoka.net.pl [zarchiwizowane 2017-11-24] .
• Matka Boża Wolności w bazie You Tube