Pál Teleki – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pál Teleki
Ilustracja
Pełne imię i nazwisko

Pál János Ede Teleki de Szék

Data i miejsce urodzenia

1 listopada 1879
Budapeszt

Data i miejsce śmierci

3 kwietnia 1941
Budapeszt

33. Premier Węgier (4. premier Królestwa Węgier)
Okres

od 19 lipca 1920
do 14 kwietnia 1921

Poprzednik

Sándor Simonyi-Semadam

Następca

István Bethlen

39. Premier Węgier (10. premier Królestwa Węgier)
Okres

od 16 lutego 1939
do 3 kwietnia 1941

Poprzednik

Béla Imrédy

Następca

László Bárdossy

Minister spraw zagranicznych Węgier
Okres

od 21 grudnia 1940
do 4 lutego 1941

Poprzednik

István Csáky

Następca

László Bárdossy

podpis
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Świętego Stefana Krzyż Wielki Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi RP

Pál Teleki hrabia Szék, właśc. Pál János Ede Teleki de Szék (ur. 1 listopada 1879 w Budapeszcie, zm. 3 kwietnia 1941 tamże) – węgierski polityk, minister wychowania i dwukrotny premier Węgier w latach 1920–1921 oraz 1939–1941, hrabia. Również delegat na Konferencji pokojowej w Paryżu.[1] Z wykształcenia geograf, członek Węgierskiej Akademii Nauk i założyciel węgierskiego skautingu.

Teleki bywa określany mianem polityka kontrowersyjnego. Za jego rządów wprowadzone zostały prawa o wydźwięku antyżydowskim. Jednocześnie jednak 24 sierpnia 1939 r. Teleki odmówił wzięcia udziału w przygotowywanym przez Niemcy ataku na Polskę, powołując się na względy moralne i historyczne. Powiedział, że: „prędzej wysadzi swoje własne linie kolejowe, niż weźmie udział w inwazji na Polskę”.

Dzieciństwo i wczesna kariera[edytuj | edytuj kod]

Rodzicami Pála Telekiego byli Géza Teleki (1844-1913), węgierski polityk, i jego żona Irén Muráty (Muratisz, 1852-1941). Teleki rozpoczął edukację w 1885 r. i ukończył studia na uniwersytecie w 1903 r. Następnie został profesorem i wykładowcą geografii i stosunków socjoekonomicznych na Węgrzech przed I wojną światową; jednym z jego uczniów był Erik von Kuehnelt-Leddihn.

Gromadząc dane społeczne i geograficzne, wykonywał mapy o świetnej jakości, nawet przyjmując kryteria Systemu Informacji Geograficznej.

W 1916 r. Pál Teleki został naczelnikiem Węgierskiego Towarzystwa Turańskiego.

W 1919 r. Teleki został delegatem na konferencję pokojową w Wersalu.

Skauting[edytuj | edytuj kod]

Tematem skautingu Pál Teleki zainteresował się po rozmowie z Fritzem de Molnár, skautmistrzem jego syna. Latem 1927 r. młody Géza Teleki podczas wodniackiego wyjazdu do Helsingør w Danii nie wykonał polecenia de Molnára. Gdy skautmistrz zagroził poinformowaniem ojca, chłopiec odparł: „Och, taty nie interesuje skauting”. To zmotywowało de Molnára do rozmowy z hrabią Telekim.

Pál Teleki zainteresował się ideą skautingu. Wkrótce zaprzyjaźnił się z Robertem Baden-Powellem, został Węgierskim Naczelnikiem Skautowym i członkiem Międzynarodowego Komitetu Skautowego na przestrzeni lat 1929–1939. Był komendantem obozu podczas IV Światowego Skautowego Jamboree w Gödöllő, w Lesie Królewskim na Węgrzech. Jego działalność i inspiracja wpłynęły na kształt i skalę ruchu skautowego na Węgrzech oraz w świecie.

Sprawa polska[edytuj | edytuj kod]

Joachim von Ribbentrop, Pál Teleki i István Csáky podczas wizyty w Monachium

Na uwagę zasługuje jego postępowanie wobec Polski i Polaków. W początkach lipca 1920 rząd Węgier premiera Pála Telekiego podjął decyzję o udzieleniu militarnej pomocy Polsce, przekazując nieodpłatnie i dostarczając w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej na własny koszt drogą przez Rumunię zaopatrzenie wojskowe: 48 mln naboi karabinowych do Mausera, 13 mln naboi do Mannlichera, amunicję artyleryjską, 30 tysięcy karabinów Mauser i kilka milionów części zapasowych, 440 kuchni polowych, 80 pieców polowych. 12 sierpnia 1920 do Skierniewic dotarł transport m.in. 22 mln naboi do Mausera z fabryki Manfréda Weissa w Czepel[2].

Po rozpadzie Czechosłowacji 15 marca 1939 r. Węgry zaatakowały Ruś Zakarpacką i w wyniku tzw. małej wojny zajęły obszar wokół Stakčína i Sobranec. Odtąd Polska i Węgry miały, jak przez wieki, wspólną granicę.

Tuż przed atakiem w 1939 roku na zapytanie strony niemieckiej o możliwość dokonania inwazji z terytorium Węgier, kierowany wielowiekową tradycją dobrych stosunków z Polską, Teleki odparł: „Prędzej wysadzę nasze linie kolejowe, niż wezmę udział w inwazji na Polskę. Ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego nie brać udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”. W depeszy wysłanej do Adolfa Hitlera z 24 lipca 1939 roku Teleki argumentował, że Węgry „nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji militarnej przeciw Polsce ze względów moralnych”. List ten wywołał wściekłość kanclerza Trzeciej Rzeszy[3].

Po polskiej klęsce wrześniowej węgierski rząd podjął decyzję o otwarciu granic dla polskich uchodźców oraz zapewnił im wszelką możliwą pomoc – na Węgrzech działały polskie szkoły i organizacje społeczne, aż do momentu wkroczenia na Węgry Niemców w 1944 roku. Polskie oddziały, m.in. zmotoryzowana 10 Brygada Kawalerii płk. Maczka, uzyskały możliwość ewakuacji żołnierzy do Francji.

Sprawa jugosłowiańska[edytuj | edytuj kod]

Grób Pála Telekiego

Nie chcąc się ugiąć przed żądaniami Niemiec dotyczącymi ataku na Jugosławię (z którą Węgry były do tej pory sprzymierzone), 3 kwietnia 1941 r. – na wieść o wkroczeniu wojsk niemieckich na terytorium Węgier w drodze do Jugosławii – popełnił samobójstwo strzałem z pistoletu. Zostawił list pożegnalny, w którym napisał: „Naród czuje, że straciliśmy nasz honor. Sprzymierzyliśmy się z draniami. Staniemy się narodem śmieci. Ja jestem temu winny”.

Winston Churchill, premier Wielkiej Brytanii, komentując to wydarzenie, oświadczył, że samobójcza śmierć Telekiego była „ofiarą, która oczyściła naród węgierski z hańby umożliwienia niemieckiego ataku na Jugosławię”[4].

Teleki został pochowany na cmentarzu Máriabesnyő w Gödöllő[5][6].

Odznaczenia i upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W 1930 otrzymał Łańcuch Odznaki Korwina[7].

W 1938 został uhonorowany Krzyżem Wielkim Węgierskiego Orderu Zasługi[8].

26 września 1940 został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu św. Stefana przez Regenta Królestwa Węgier admirała Miklósa Horthyego[9].

Rok 1991 został na Węgrzech ogłoszony rokiem Telekiego[10].

W 2001 r. postanowieniem prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej[11].

Jego nazwisko nosi jedna z warszawskich ulic[12]. W Krakowie na Woli Duchackiej-Zachód od roku 2018 również jedna z ulic nosi jego imię.

3 kwietnia 2004 r. w miejscowości Balatonboglár odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Pala Telekiego.

14 sierpnia 2021 w Krakowie został odsłonięty pomnik Pála Telekiego[13].

Teleki ma też swój pomnik w Skierniewicach przy dworcu kolejowym (wraz z pomnikami Piłsudskiego, Petlury i de Gaulle'a). Pomnik został odsłonięty w listopadzie 2020 i jest to jedyny w Polsce pomnik poświęcony stuleciu Bitwy Warszawskiej. Politykom towarzyszą skrzynie mające przypominać o węgierskim transporcie amunicji, jaki 12 sierpnia sto lat wcześniej, wjechał na skierniewicki dworzec. Upamiętnienie uosabia narody Europy, które solidarnie pomogły Polsce walczącej z bolszewicką Rosją.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Pál, Count Teleki, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-06] (ang.).
  2. Tablica upamiętniająca węgierską pomoc dla Polski.
  3. Zenon Chocimski. Sprzymierzeńcy z ducha. „Fronda”. 21–22. ISSN 1231-6474. [zarchiwizowane z adresu 2014-09-29]. 
  4. Stanisław Kania, Jak premier Węgier odmówił Hitlerowi. „To sprawa honoru”, „Wprost” 1.09.2013.
  5. Máriabesnyő. maradjitthon.hu. [dostęp 2015-11-02]. (węg.).
  6. Gróf Teleki Pál sírja. godollo.hu. [dostęp 2015-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-18)]. (węg.).
  7. Milliókért keresték Orbán aranyláncosait. origo.hu. [dostęp 2017-09-04]. (węg.).
  8. A Magyar Érdemkereszt Nagykeresztjének (1924-1935). hungarianarmedforces.com. [dostęp 2017-09-04].
  9. Magyar nemzetiségi politika. theka.hu. [dostęp 2017-09-04]. (węg.).
  10. Jerzy Giza. Pal Teleki (1879-1941). „Gazeta Wyborcza Kraków”, s. 10, 2004-04-13. (pol.). 
  11. M.P. z 2001 r. nr 17, poz. 288.
  12. Pala Telekiego, Warszawa, Poland – Google Maps.
  13. Zapewnił nieocenione wsparcie w wojnie 1920. Pomnik węgierskiego męża stanu odsłonęty w Krakowie [online], niezalezna.pl [dostęp 2021-08-14].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • József Antall: Uchodźcy polscy na Węgrzech w czasie wojny. Budapeszt: Athenaeum, 1946.
  • István Lagzi: Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06490-3.
  • Balazs Albonczy: Pal Teleki (1879-1941): The Life of a Controversial Hungarian Politician. 2007. ISBN 978-0-88033-595-9. (ang.).
  • Benczédi László, Gunst Péter (red.), Magyar történelmi kronológia az östörténettöl 1966-ig; segédkönyv a magyar történelem tanulmányozásához, wyd. 2, Budapest: Tankönyvkiadó, 1970, OCLC 32232307 (węg.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]