Palenie książek w Niemczech w 1933 roku – Wikipedia, wolna encyklopedia

Palenie książek na Opernplatz w Berlinie. Rok 1933
Rycina ukazująca akcję palenia książek z 1933

Palenie książek w Niemczech w 1933 roku – zapoczątkowana w 1933 r. na terenie III Rzeszy i Austrii kampania niszczenia książek, prowadzona przez samorządy studenckie skupione wokół Niemieckiego Związku Studentów (niem. Deutsche Studentenschaft; DSt), której celem była manifestacja niszczenia literatury uznanej za „nieprawomyślną” przez niemieckich studentów[1]. Palono te książki, które wskazywały w swych treściach na opozycję do ideologii narodowego socjalizmu – przede wszystkim niszczono literaturę autorów żydowskich, pacyfistycznych, klasycznego liberalizmu, anarchizmu, socjalizmu i komunizmu oraz książki religijne[2].

„Akcja przeciwko nieniemieckiemu duchowi”[edytuj | edytuj kod]

Już na początku kwietnia 1933 Niemiecki Związek Studentów oraz ramię partii Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) – Narodowosocjalistyczny Niemiecki Związek Studentów (NSDStB) rozpoczęły sporządzanie list z literaturą, która miała zostać uznana za zakazaną. Tworzeniu „czarnych list” przewodniczył bibliotekarz i członek partii NSDAP – Wolfgang Herrmann (1904–1945)[3][4]. Pomagali mu dwaj inni bibliotekarze – Hans Engelhard i Max Wieser[4]. Pracując wspólnie pod egidą Związku Niemieckich Bibliotekarzy Publicznych (niem. Verband Deutscher Volksbibliothekare, VDV), nie tylko układali listy, ale również „oczyszczali” berlińskie biblioteki z „kulturowego bolszewizmu” – dzieł bolszewickich, marksistowskich i żydowskich[4]. Ich akcję wspierał ówczesny nadburmistrz Berlina Heinrich Sahm (1877–1939)[4].

6 kwietnia 1933 zarząd Niemieckiego Związku Studentów utworzył Główne Biuro Prasy i Propagandy pod kierownictwem studenta prawa Hansa Karla Leistritza (1909–1994)[5][4]. 8 kwietnia 1933 Główne Biuro Prasy i Propagandy ogłosiło ogólnonarodową „akcję przeciwko nieniemieckiemu duchowi” (niem. Aktion wider den undeutschen Geist), która miała rozpocząć się 12 kwietnia „kampanią oświecenia” i zakończyć publicznym spaleniem „literatury żydowskiej i zdeprawowanej”[4]. Akcja miała być wkładem w „odnowienie Rzeszy” (niem. Erneuerung des Reichs)[6] i znalazła odzwierciedlenie w „oczyszczaniu” (niem. Säuberung) literatury poprzez zorganizowane palenia stosów książek w największych miastach nowo powstałej III Rzeszy (15 marca 1933). Studenci mieli „oczyszczać” swoje prywatne księgozbiory, a związki studenckie dopilnować „oczyszczania” bibliotek publicznych[4]. Oprócz studentów w paleniu książek brały udział takie organizacje jak: Hitlerjugend, Kampfbund für deutsche Kultur (Związek Walki o Niemiecką Kulturę), Deutschnationaler Handlungsgehilfen-Verband (Narodowoniemiecki Związek Pomocy)[7].

Kampania nawiązywała do zgromadzenia studenckiego na Zamku Wartburg – Wartburgfest w 1817 – podczas którego 450 studentów z jedenastu uniwersytetów niemieckich demonstrowało na rzecz liberalnego niemieckiego państwa narodowego i miało palić książki, m.in. Geschichte des deutschen Reichs Augusta von Kotzebue (1761–1819)[6]. Nawiązanie do wydarzeń wartburskich przyczyniło się do szerszej akceptacji kampanii przez stowarzyszenia studenckie[6].

Dwanaście Tez[edytuj | edytuj kod]

Fotografia z „12 tezami przeciwko nieniemieckiemu duchowi”

12 kwietnia 1933 Niemiecki Związek Studentów opublikował „Dwanaście Tez” programowych (niem. 12 Thesen wider den undeutschen Geist), nawiązując tym samym do 95 tez autorstwa Marcina Lutra. Dwa dni później (14 kwietnia) pojawiły się w pełnym tekście w gazecie Völkischer Beobachter. Tezy wzywały do „oczyszczania” języka niemieckiego i literatury niemieckiej i miały silny wydźwięk antysemicki[4][8]. List z tezami został rozesłany do 60 niemieckich literatów z prośbą o poparcie[4].

Dwanaście Tez (12 Thesen wider den undeutschen Geist)
Tekst w języku niemieckim Tłumaczenie polskie[a]
Wider den undeutschen Geist!

1. Sprache und Schrifttum wurzeln im Volke. Das deutsche Volk trägt die Verantwortung dafür, daß sein Schrifttum reiner und unverfälschter Ausdruck seines Volkstums sind.

2. Es klafft heute ein Widerspruch zwischen Schrifttum und deutschem Volkstum. Dieser Zustand ist eine Schmach.

3. Reinheit von Sprache und Schrifttum liegt an Dir! Dein Volk hat Dir die Sprache zur treuen Bewahrung übergeben.

4. Unser gefährlichster Widersacher ist der Jude, und der, der ihm hörig ist.

5. Der Jude kann nur jüdisch denken. Schreibt er deutsch, dann lügt er. Der Deutsche, der deutsch schreibt, aber undeutsch denkt, ist ein Verräter! Der Student, der undeutsch spricht und schreibt, ist außerdem gedankenlos und wird seiner Aufgabe untreu.

6. Wir wollen die Lüge ausmerzen, wir wollen den Verrat brandmarken, wir wollen für den Studenten nicht Stätten der Gedankenlosigkeit, sondern der Zucht und der politischen Erziehung.

7. Wir wollen den Juden als Fremdling achten, und wir wollen das Volkstum ernst nehmen.

Wir fordern deshalb von der Zensur:
Jüdische Werke erscheinen in hebräischer Sprache.
Erscheinen sie in Deutsch, sind sie als Uebersetzung zu kennzeichnen.
Schärfstes Einschreiten gegen den Mißbrauch der deutschen Schrift.
Deutsche Schrift steht nur Deutschen zur Verfügung.
Der undeutsche Geist wird aus öffentlichen Büchereien ausgemerzt.

8. Wir fordern vom deutschen Studenten Wille und Fähigkeit zur selbständigen Erkenntnis und Entscheidung.

9. Wir fordern vom deutschen Studenten den Willen und die Fähigkeit zur Reinerhaltung der deutschen Sprache.

10. Wir fordern vom deutschen Studenten den Willen und die Fähigkeit zur Ueberwindung des jüdischen Intellektualismus und der damit verbundenen liberalen Verfallserscheinungen im deutschen Geistesleben.

11. Wir fordern die Auslese von Studenten und Professoren nach der Sicherheit des Denkens im deutschen Geiste.

12. Wir fordern die deutsche Hochschule als Hort des deutschen Volkstums und als Kampfstätte aus der Kraft des deutschen Geistes.

Die Deutsche Studentenschaft.

Przeciwko nieniemieckiemu duchowi!

1. Język i literatura mają swoje korzenie w Narodzie. Obowiązkiem narodu niemieckiego jest zapewnić, aby jego język i literatura były czyste i bez domieszek jako wyraz tradycji narodowej.

2. Obecnie istnieje przepaść pomiędzy literaturą i tradycją niemiecką. Ta sytuacja jest hańbiąca.

3. Jesteś odpowiedzialny za czystość języka i literatury! Twój Naród powierzył Ci obowiązek wiernego zachowania języka.

4. Naszym najniebezpieczniejszym przeciwnikiem jest Żyd oraz ten, kto mu się podporządkowuje.

5. Żyd może myśleć tylko po żydowsku. Jeżeli Żyd pisze w języku niemieckim – kłamie. Niemiec, który pisze w języku niemieckim, ale myśli nieniemiecko, jest zdrajcą! Student, który mówi i pisze nieniemiecko, jest dodatkowo bezmyślny i porzuca swe obowiązki.

6. Chcemy wykorzenić kłamstwa, chcemy napiętnować zdradę, chcemy instytucji dyscypliny i edukacji politycznej dla studentów, nie bezmyślności.

7. Chcemy uważać Żyda za „obcego” i chcemy poszanowania tradycji Narodu.

Dlatego żądamy od cenzury:
[Aby] Dzieła żydowskie publikowane były w języku hebrajskim.
Jeżeli dzieła te ukazują się w języku niemieckim, muszą zostać oznaczone jako tłumaczenia.
[Żądamy] ostrzejszych interwencji wobec nadużywania pisma niemieckiego.
[Żądamy, aby] pismo niemieckie było dostępne wyłącznie dla Niemców.
Duch nieniemiecki musi zostać wypleniony z bibliotek publicznych.

8. Żądamy od studentów niemieckich chęci i zdolności do samodzielnego rozumienia i podejmowania decyzji.

9. Żądamy od studentów niemieckich chęci i zdolności do utrzymania czystości języka niemieckiego.

10. Żądamy od studentów niemieckich chęci i zdolności do przezwyciężenia żydowskiego intelektualizmu i związanych z nim oznak liberalnego upadku ducha niemieckiego.

11. Żądamy wyboru studentów i profesorów według kryterium zapewnienia bezpieczeństwa myślenia w duchu niemieckim.

12. Żądamy, by niemieckie uniwersytety były ostoją niemieckiej tradycji narodowej i miejscem walki siły ducha niemieckiego.

Niemiecki Związek Studentów.

19 kwietnia wezwano studentów do bojkotu zarówno żydowskich nauczycieli akademickich, jak i tych należących do organizacji komunistycznych czy organizacji Reichsbanner[8].

Lista autorów zakazanych i „oczyszczanie” bibliotek publicznych[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Lista autorów zakazanych w III Rzeszy.

Akcja „oczyszczania” bibliotek publicznych rozpoczęła się bardzo szybko – w dniach 22–23 kwietnia umundurowani studenci uczelni wrocławskich, pod ochroną policji i przy pomocy wielu bibliotekarzy, zarekwirowali ponad 10 tysięcy sztuk książek[4]. Podobne akcje odbywały się w innych miastach[4]. 27 kwietnia Główne Biuro Prasy i Propagandy rozesłało listę Hermanna z nazwiskami 71 autorów, która miała być uzupełniona w kolejnych dniach[4]. Ostateczna lista była gotowa 8 maja, a znalazło się na niej 131 autorów – 94 niemieckojęzycznych i 37 obcojęzycznych – m.in. Bertolt Brecht (1898–1956), Ilja Erenburg (1891–1967), Heinrich Mann (1871–1950), Thomas Mann (1875–1955) i Stefan Zweig (1881–1942)[4].

6 maja 1933 roku bojówki Niemieckiego Związku Studentów zajęły i splądrowały Instytut Seksuologiczny w Berlinie paląc 20 tysięcy woluminów i 5 tysięcy zdjęć, wymuszając tym samym rychłe zakończenie jego działalności[9].

Rodzaje „zakazanej literatury”:

  • prace „zdrajców, emigrantów i autorów zagranicznych”, którzy zostali uznani za atakujących i oczerniających „Nowe Niemcy”
  • literatura marksistowska (komunistyczna i bolszewicka)
  • literatura pacyfistyczna
  • literatura o treści liberalnej i demokratycznej oraz pisma wspierające Republikę Weimarską
  • wszelkie pisma historyczne, które miały na celu „oczernianie historii, kultury i narodu niemieckiego”
  • pisma filozoficzne i społeczne odnoszące się do filozofii oświecenia, darwinizmu i monizmu
  • monografie popierające „sztukę dekadencką, bezkrwawą i czysto konstruktywistyczną”
  • pisma dotyczące seksualności i edukacji seksualnej, które służą „egocentryzmowi jednostki i niszczą strukturę narodu”
  • literatura żydowska i autorów żydowskich – niezależnie od dziedziny
  • literatura popularno-rozrywkowa, która „przedstawia życie w sposób powierzchowny i służy warstwie burżuazji”
  • kicz patriotyczny i narodowy w literaturze
  • literatura pornograficzna i erotyczna autorów żydowskich
  • wszelkie książki uderzające w Niemcy i naród niemiecki

Wydarzenia 10 maja 1933 roku[edytuj | edytuj kod]

Kulminacja wydarzeń nastąpiła 10 maja 1933[10], kiedy to w 20 największych miastach III Rzeszy, w tym w Berlinie, Monachium, Dreźnie i Frankfurcie nad Menem, po zmroku zorganizowano wiece, na których umundurowani w brunatne koszule studenci palili na stosach książki uznane za zakazane[11].

Opernplatz w Berlinie (widok współczesny)

W Berlinie sygnał do spalenia książek dał podczas swojego pierwszego wykładu na uniwersytecie berlińskim jeden z głównych ideologów nazizmu – Alfred Baeumler (1887–1968)[4][6]. Po wykładzie studenci przemaszerowali z pochodniami na berliński Opernplatz przy Unter den Linden, gdzie spalili na stosie 20 tysięcy książek przy dźwiękach muzyki marszowej i ludowej[4]. Dziewięciu studentów, reprezentujących dziewięć zakazanych nurtów, wyrzucało książki na stos po wygłoszeniu wezwania (niem. Feursprüche[12]) przez prowadzących „ceremonię”[4]. Wezwania były krótkimi atakami na określone książki za ich nie-niemieckość[12]. W wydarzeniu uczestniczył minister propagandy Joseph Goebbels (1897–1945), który prorokował, że z popiołu spalonych defetystycznych, pacyfistycznych i antyniemieckich książek – tak jak Feniks – powstanie nowa Rzesza[12][13]. Paleniu książek na Opernplatz miało przyglądać się 40 tysięcy osób, a rozgłośnia radiowa Deutschlandsender nadawała relację „na żywo”[4][8]. Wśród tłumu znajdował się pisarz Erich Kästner (1899–1974), który patrzył jak na stosie płonęły książki jego autorstwa[8].

W Monachium akt palenia książek poprzedzony był uroczystym nadaniem stowarzyszeniom studenckim statusu organów państwowych, w audytorium Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana w Monachium[6]. Po ceremonii studenci przemaszerowali z pochodniami na Königsplatz, gdzie dokonano palenia książek w obecności 50 tysięcy osób[6].

Książki palone były następnie w czerwcu (w tym 21 czerwca w dniu przesilenia letniego). Natomiast wiece „niestudenckie” z paleniem książek odbywały się już od marca do kwietnia 1933. Na wiecach tych przemawiali również wysocy działacze NSDAP, m.in. minister propagandy Joseph Goebbels, który na jednym z mitingów ogłosił „kres epoki przerafinowanego żydowskiego intelektualizmu”[1].

Niestudenckie wiece z paleniem książek[edytuj | edytuj kod]

Wiece studenckie z paleniem książek[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie wydarzeń[edytuj | edytuj kod]

Pomnik na Bebelplatz w Berlinie, upamiętniający spalenie książek w tym miejscu 10 maja 1933

Wydarzenia z 10 maja 1933 upamiętnia podziemny pomnik w Berlinie, który umiejscowiony jest dokładnie w tym miejscu na placu Bebelplatz (dawn. Opernplatz), gdzie palono stos z książkami[14]. Pomnik, wnikający na głębokość 8 metrów, nakryty jest przeźroczystą płytą przez którą widać podziemne pomieszczenie z pustymi regałami, które mogłoby pomieścić 20 tysięcy książek – liczbę odpowiadającą książkom spalonym w 1933[14]. Pomnik zaprojektowany przez izraelskiego artystę Michę Ullmana stanął na placu w 1995[15]. Obok znajduje się tabliczka, na której wypisano słynny aforyzm Heinricha Heinego z początku XIX wieku: „To tylko preludium – tam, gdzie pali się książki, w końcu pali się też ludzi”[16].

United States Holocaust Memorial Museum zorganizowało wystawę objazdową pt. Fighting the Fires of Hate: America and the Nazi Book Burnings, na której pojawiły się fotografie, dokumenty oraz materiały filmowe ukazujące tamte wydarzenia[17]. W 2014 wystawa pokazywana była m.in. w Teksasie, Dakocie Północnej oraz w Montanie[18].

Palenie książek przez nazistów w popkulturze[edytuj | edytuj kod]

Wydarzenia dotyczące palenia książek przez nazistów zostały ukazane w filmie przygodowym pt. Indiana Jones i ostatnia krucjata z 1989. W scenie z filmu główny bohater (Indiana Jones) przyjeżdża do Berlina, by odzyskać dziennik swojego ojca. Zjawia się na miejscu w momencie, gdy trwa wiec nazistów, na którym odbywa się rytualne palenie książek. Scena ta jest anachroniczna, gdyż fabuła filmu rozgrywa się w 1938, a wiece z paleniem książek miały miejsce pięć lat wcześniej[19].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wolne tłumaczenie z języka niemieckiego.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Mateusz Zimmerman, Palenie książek. Pierwsze stosy Trzeciej Rzeszy [online], Onet.pl, 9 maja 2013 [dostęp 2017-02-11] [zarchiwizowane z adresu 2015-05-19] (pol.).
  2. ↑ United States Holocaust Memorial Museum: Holocaust Encyclopedia – Book Burning. [w:] ushmm.com [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  3. ↑ „Schwarze Liste” von Dr. Wolfgang Herrmann, 16. Mai 1933. [w:] Berlin.de [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Guenter Lewy: Harmful and Undesirable: Book Censorship in Nazi Germany. Oxford University Press, 2016. ISBN 978-0-19-027530-3. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  5. ↑ Wolfgang Benz (wyd.): Handbuch des Antisemitismus: Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart, Band 2: Personen. Walter de Gruyter, 2009, s. 466–467. ISBN 978-3-598-44159-2. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  6. ↑ a b c d e f Die Bücherverbrennung weiter mit: Einsatz im Unterricht. [w:] Br.de [on-line]. 2012-01-05. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  7. ↑ A. Malinowski: Palenie książek 1933. [w:] niemcy-online.pl [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (pol.).
  8. ↑ a b c d Gode Japs: Verfeuert, verfemt, vergessen Vor 75 Jahren: Die Bücherverbrennung an deutschen Universitäten. [w:] Deutschlandfunk.de [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  9. ↑ Leonidas Hill (2001). „The Nazi Attack on ‘Un-German’ Literature, 1933-1945” w: The Holocaust and the Book: Destruction and Preservation.
  10. ↑ The Burning of Books. [w:] Historyplace.com [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  11. ↑ 80 lat temu naziści spalili książki przeciwników Hitlera. [w:] Dzieje.pl [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (pol.).
  12. ↑ a b c M. Fishburn: Burning Books. Springer, 2008, s. 31. ISBN 978-0-230-58366-5. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  13. ↑ Ine Van linthout: Das Buch in der nationalsozialistischen Propagandapolitik. Walter de Gruyter, 2012, s. 43. ISBN 978-3-11-025273-6. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  14. ↑ a b Bebelplatz. [w:] Berlin.de [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).
  15. ↑ Bebelplatz. [w:] Visitberlin.de [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  16. ↑ Marcin Pieńkowski, Płonące stosy antyhitlerowskich książek [online], rp.pl, 10 maja 2013 [dostęp 2017-02-11] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-11] (pol.).
  17. ↑ United States Holocaust Memorial Museum: Fighting the Fires of Hate: America and the Nazi Book Burnings. [w:] ushmm.com [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  18. ↑ United States Holocaust Memorial Museum: Fighting the Fires of Hate: America and the Nazi Book Burnings – Schedule (Odczyt z witryny Wayback Machine). [w:] ushmm.com [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (ang.).
  19. ↑ Indiana Jones. [w:] Indianajones.de [on-line]. [dostęp 2017-02-11]. (niem.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Palenie_książek_w_Niemczech_w_1933_roku&oldid=72484569”