Powieść historyczna – Wikipedia, wolna encyklopedia

Powieść historyczna – jedna z odmian powieści, której powstanie w nowożytnej formie datuje się na początek XIX wieku^[1].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Jej korzenie, według niektórych badaczy, sięgają starożytności (Odyseja), a przede wszystkim – średniowiecznych romansów rycerskich, czy późniejszych XVI lub XVII-wiecznych romansów awanturniczych. Powieść historyczna jest utworem dymorficznym, powstałym na dwóch podstawowych płaszczyznach konstrukcji fabuły – historycznej i literackiej, przy czym w zależności od obowiązujących nurtów czy prądów literackich, zdolności pisarskich twórców i oczekiwań czytelniczych, wzajemny stosunek tych dwóch płaszczyzn w trakcie ewolucji gatunku ulegał zmianie.

Podgatunki powieści historycznej[edytuj | edytuj kod]

Powieść historyczną można podzielić na kilka podstawowych odmian, uszeregowanych według charakterystycznych cech.

w zależności od sposobu przedstawiania świata powieściowego:
- powieść typu walterskottowskiego (pierwszym utworem tego typu był Waverley Waltera Scotta – 1814),
- powieść pamiętnikarską, zainicjowaną po raz pierwszy na polskim gruncie i tu uprawianą z największym powodzeniem (pierwszy utwór tego typu – Dwaj panowie Sieciechowie J. U. Niemcewicza – 1815).

w zależności od stosunku do źródeł historycznych będących aktualnie podstawowymi prądami epoki bądź obowiązującej kultury:
- powieść biograficzną,
- klasyczną powieść historyczną (powstałą w rozwoju modelu „walterskottowskiego” – najsłynniejsi twórcy: Aleksander Dumas, Lew Tołstoj, Henryk Sienkiewicz),
- powieść dwudziestowieczną (najsłynniejsi twórcy: Robert Graves, Hanna Malewska),
- powieść historyczno-fantastyczną (ta odmiana jest dziś najpowszechniej reprezentowana w twórczości literackiej, a jej prekursorem był – Teodor Parnicki)

Geneza i rozwój powieści historycznej[edytuj | edytuj kod]

Powieść historyczna, czyli gatunek leżący na styku historii i literatury, zaistniała w świadomości czytelniczej na początku XIX w., za sprawą jej „ojca” i głównego kodyfikatora – Waltera Scotta. Część badaczy genezę powieści historycznej upatruje w starożytnych eposach heroicznych – Iliadzie czy Eneidzie, średniowiecznych romansach rycerskich, dla których tłem były wydarzenia czy postaci historyczne, w tzw. brutach francuskich i angielskich, w novelli epoki elżbietańskiej, oraz angielskiej powieści gotyckiej XVIII wieku.

Przeciwne stanowisko reprezentuje Gyorgy Lucács. Rodowód klasycznej powieści historycznej widzi w głębokich przemianach zachodzących w Europie na przełomie XVIII i XIX w. Uznaje on dziedzictwo Wielkiej Rewolucji i wojen napoleońskich za dominujący czynnik w rozwoju poczucia historyzmu w społeczeństwie mieszczańskim.

Rozwój europejskiej odmiany powieści historycznej można podzielić na trzy etapy:

pierwszą połowę XIX wieku, a zatem okres dominacji Waltera Scotta i jego uczniów;
drugą połowę XIX wieku, czyli okres powstawania wielkich, epickich panoram historycznych, takich jak Wojna i pokój L. Tołstoja, a także pogłębionych refleksji historiozoficznych;
XX wiek, w którym kontynuowane są główne tendencje rozwojowe powieści historycznej XIX w., ukazywane jednak z odmiennej perspektywy.

Dziewiętnasty wiek[edytuj | edytuj kod]

Powieść dziewiętnastowieczna traktowała historię jako przedakcję teraźniejszości. Podobnie jak w powieści obyczajowej tego okresu narrator był wszechwiedzący, zazwyczaj trzecioosobowy (wyjątek stanowiła wspomniana już powieść pamiętnikarska, a zwłaszcza jej czysto polska odmiana – gawęda szlachecka), jego kompetencje były nieograniczone, zaś czas, choć historyczny, a zatem – nieaktualny, to jednak linearny i ustabilizowany. Akcja powieści tego typu była często umieszczana w nieodległej przeszłości, dopiero pod koniec wieku ta tendencja została przełamana (choćby Faraon Bolesława Prusa. W przypadku klasycznej powieści historycznej można mówić o całościowym przedstawianiu materiału źródłowego, jako wartości danej odgórnie. Inaczej mówiąc – narrator jawił się tu jako historyk, który już wykonał pracę badawczą i przedstawia słuchaczom jej wyniki. W niektórych przypadkach mogła pojawić się archaizacja, której zadaniem było uwiarygodnianie relacji (np.: Józef Ignacy Kraszewski czy Henryk Sienkiewicz). Klasyczny typ powieści historycznej w szybkim czasie spetryfikował się, a jego poetyka stała się niewystarczająca dla przemian powstałych na przełomie XIX i XX w. i później.

Powieść pamiętnikarska była jakby zapowiedzią zmian, które dokonały się w rozwoju powieści historycznej w XX wieku. Tutaj wszechwiedza i kompetencje narratora zostały bardzo mocno ograniczone, choć jedność czasu nie ulegała zazwyczaj zmianie.

Dwudziesty wiek[edytuj | edytuj kod]

Odmiennie wyglądała sprawa powieści dwudziestowiecznej. W tym przypadku trudno mówić o jednej, scalonej poetyce. Nierzadko powstawały dzieła pisane według dziewiętnastowiecznych wzorców. Każdy twórca budował swój własny warsztat, o charakterystycznych tylko dla siebie samego wyznacznikach. Mógł sięgać po archaizację (Adam Thorpe, Antoni Gołubiew), albo z niej całkiem rezygnować (Jarosław Iwaszkiewicz w Czerwonych tarczach). Twórcy dwudziestowieczni chętnie sięgali po dokonania współczesnej nauki, zwłaszcza do osiągnięć psychoanalizy Z. Freuda czy A. Adlera. Również warstwa czasowa w fakturze powieści uległa zmianie i częste było użycie inwersji czasowej, a nawet daleko idące eksperymenty, jak to miało miejsce w twórczości Teodora Parnickiego. Można jednak powiedzieć, że w przypadku tego typu powieści twórca zachowywał się jak badacz historii, który zebrał wszystkie materiały i w stanie nieobrobionym, surowym, przedstawiał je czytelnikowi.

Najnowszą odmianą powieści historycznej, której prekursorem w literaturze światowej był Teodor Parnicki, jest powieść historyczno-fantastyczna. Jej główną cechą charakterystyczną jest płynny stosunek do źródeł historycznych, ich naginanie i przeinaczanie na zasadzie: co by było, gdyby.... Pierwszym utworem tego gatunku w historii literatury powszechnej była powieść Parnickiego Sam wyjdę bezbronny (1976). Dziś uprawiają ten gatunek tacy twórcy, jak Umberto Eco czy Connie Willis.

Powieść biograficzna[edytuj | edytuj kod]

Zupełnie odrębnym gatunkiem stała się powieść biograficzna. W zasadzie niewiele różniła się ona od biografii, przekładając tylko niektóre akcenty i eksponując beletrystyczne cechy utworów narracyjnych. Do najwybitniejszych powieściopisarzy tego gatunku zalicza się często twórców angielskich – Roberta Gravesa, rosyjskich – Dmitrija Mereżkowskiego, a także polskich (W. Berenta).

Twórcy powieści historycznej[edytuj | edytuj kod]

XIX wiek[edytuj | edytuj kod]

XX wiek[edytuj | edytuj kod]

XXI wiek[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Powieści historyczne – kolekcja utworów dostępna w Wikiźródłach

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 150-151. ISBN 978-83-233-4066-9.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Wybór powieści historycznych i czas sortowane według autora.

[Kraków-1] Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 150-151. ISBN 978-83-233-4066-9.

[1]