Republika Łotewska (1918–1940) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Republika Łotewska
Latvijas Republika
1918–1940
Flaga
Herb Łotwy
Flaga Herb
Hymn:
Dievs, svētī Latviju

(Boże, błogosław Łotwę)
Położenie Łotwy
Konstytucja

Konstytucja Republiki Łotewskiej [1]

Język urzędowy

łotewski

Stolica

Ryga

Ustrój polityczny

demokracja; autorytaryzm (od 1934)

Głowa państwa

prezydent (ostatni) Kārlis Ulmanis

Powierzchnia
 • całkowita


65 791,4[1] km²

Liczba ludności (1935)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia


1 950 502[1]
29,65 osób/km²

PKB (1938)
 • całkowite 
 • na osobę


2,760 mld USD[2]
501 USD

Waluta

rubel łotewski, łat łotewski (Lvr, Ls)

ogłoszenie niepodległości

18 listopada 1918

Włączenie do ZSRR

5 sierpnia 1940

Religia dominująca

luteranizm

Strefa czasowa

UTC +2

Mapa Łotwy
Zmiany terytorialne Łotwy i Estonii

Republika Łotewska (1918–1940) – pierwszy okres państwowości w historii państwa łotewskiego (łot. Latvijas Republika), mający miejsce w latach 1918–1940, pomiędzy ogłoszeniem niepodległości a okupacją przez Armię Czerwoną (17 czerwca 1940) i aneksją przez Związek Radziecki (5 sierpnia 1940).

Podczas I wojny światowej ziemie łotewskie dostały się pod okupację niemiecką, następnie ich część stała się podstawą utworzenia w 1918 roku przez Niemców bałtyckich efemerycznego Księstwa Kurlandii i Semigalii.

18 listopada 1918, już po kapitulacji Niemiec, proklamowano niepodległość. W latach od 1918 do 1919 trwały walki z oddziałami niemieckimi i radzieckimi, w 1920 pomocy Łotwie udzieliła Polska (patrz: Bitwa pod Dyneburgiem)[2]. W efekcie do republiki przyłączono tereny funkcjonującej w latach 1918–1920 marionetkowej Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W latach 1934–1940 państwo byłu rządzone autorytarnie przez Kārlisa Ulmanisa. W pakcie Ribbentrop-Mołotow znalazło się w sowieckiej strefie wpływów, w październiku 1939 utworzono sowieckie bazy wojskowe, 17 czerwca 1940 po ultimatum sowieckim tereny Łotwy dostały się pod okupację Armii Czerwonej, 5 sierpnia 1940 państwo zostało anektowane przez ZSRR w formie republiki sowieckiej (Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka).

Geografia i środowisko naturalne[3][edytuj | edytuj kod]

Obszar, podział administracyjny i granice[edytuj | edytuj kod]

Powierzchnia międzywojennej Republiki Łotewskiej wynosiła, od traktatu ryskiego (1920) z 11 sierpnia 1920 r., 65 798 km². Wielkość ta nie uległa zmianie do roku 1940, gdy Łotwa stała się kolejną republiką związkową ZSRR. Długość granic nowo powstałego państwa wynosiła 1895 km z czego na poszczególnych sąsiadów przypadały następujące wielkości:

Granice Łotewskie przez cały okres międzywojenny nie były negowane przez sąsiadów. Jedynym wyjątkiem pozostawał, do roku 1929, odcinek graniczny z Polską. Spór polsko-łotewski, mający charakter dyplomatyczny nie przechodzący w stan wojenny, odnosił się do 6 gmin byłego powiatu iłłuksztańskiego położonych na południowym brzegu Dźwiny. Obszar ten o powierzchni ok. 1500 km² zamieszkany był przez ok. 18 tys. ludzi (w większości słowiańskiego pochodzenia), w tym Polacy mieli stanowić, w zależności od strony konfliktu, od 6 tys. (dane łotewskie) do 9 tys. (dane polskie)[4]. Początkowo obszar ten (w sierpniu 1919 r.) został zajęty przez Wojsko Polskie. Nieoczekiwanie kwestia przynależności tego obszaru została rozstrzygnięta w chwili rozpoczęcia ofensywy przez Armię Czerwoną 4 lipca 1920 r. Opuszczone tereny zostały, do końca lipca, zajęte przez armię łotewską[5]. Ostatecznie w marcu 1921 r. cały powiat iłłuksztański, decyzją Międzynarodowej Komisji, został przyznany Łotwie. Ostatecznie sprawa roszczeń granicznych została rozstrzygnięta w układzie o granicach z 12 lutego 1929 r. W wyniku podpisania kilku traktatów między Łotwą, a Polską w tym czasie (m.in. o odszkodowaniach dla polskich właścicieli ziemskich którzy utracili majątki na Łotwie w wyniku reformy rolnej) strona polska zrzekała się swoich pretensji do wspomnianego obszaru administrowanego przez Łotyszów[6].

Klimat i rzeźba terenu[edytuj | edytuj kod]

Klimat Łotwy międzywojennej był łagodny, przejściowy między morskim, a kontynentalnym. Latem temperatury wynosiły przeciętnie trochę powyżej 20 °C by zimą spadać do -5/-10 °C. Przeważają wiatry północno-wschodnie. Opady są znaczne zwłaszcza w pobliżu Zatoki Ryskiej i na obszarach Kurlandii.

Łotwa była krajem nizinnym. 57% jej powierzchni leżało poniżej 100 m n.p.m., a tylko 2,5% powyżej 200 m n.p.m. Średnia wysokość kraju wynosiła 87 m n.p.m. Najwyższym punktem Łotwy było Gaiziņkalns wznoszące się na wysokość 311 m n.p.m.

Rzeki i jeziora[edytuj | edytuj kod]

Najważniejsze rzeki Łotwy:

  • Dźwina – rzeka o długości 1020 km z czego na Łotwie zaledwie 367 km
  • Gauja – 452
  • Lelupa – 115 km

Łotwa charakteryzuje się ogromną liczbą jezior (w przybliżeniu 3000) z których największe to Łubań o powierzchni 82,1 km² oraz Raźno (57,6 km²).

Lasy[edytuj | edytuj kod]

Międzywojenna Łotwa była krajem umiarkowanie lesistym. Lasy zajmowały 28% całej powierzchni państwa (ok. 1 820 000 hektarów). Wśród drzewostanu dominowała sosna (50%), następnie świerk (27%) i brzoza (15%).

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Polacy[edytuj | edytuj kod]

Wielkość Polskiej populacji na Łotwie była szacowana różnie. Według danych polskich zamieszkiwało kraj ok. 80 tys. Polaków. Dane łotewskie mówiły o 52 tys. mniejszości polskiej. Gros polskiej populacji zamieszkiwał Łatgalię, czyli dawne Inflanty Polskie. Wśród Polaków łotewskich prezentowane były wszystkie zawody – ziemianie, drobni rolnicy, mieszczanie oraz robotnicy (zwłaszcza pracujący na kolei). Wśród tej populacji prym wiodło ziemiaństwo polskie posiadające przeszło 130 majątków ziemskich o powierzchni 350 tys. hektarów[7] (była to druga grupa społeczna po Niemcach Bałtyckich skupiająca w swoich rękach tak dużą własność ziemską).

Ogólnie lepsza sytuacja Polaków łotewskich (w stosunku do rodaków na Litwie Kowieńskiej) nie może przysłaniać problemów z jakimi borykała się Polska mniejszość na Łotwie. Kontrowersje zaczęły się już w 1920 r. na skutek zwolnienia wielu kolejarzy Polaków przez władze łotewskie. W 1921 zaczęły się zatargi w kwestiach oświatowych. Spory te prowadziły do częstych interwencji władz polskich w obronie rodaków. Najbardziej drażliwą kwestią stała się reforma rolna godząca w stan posiadania polskich ziemian. Zgodnie z łotewską reformą rolną wielkie majątki ziemskie podlegały parcelacji. Właścicielom pozostawiano tzw. resztówkę w wysokości 50 ha (rzadziej 100 ha). Od sposobu przeprowadzenia parcelacji zależało czy miał to być kawałek peryferyjnego pola dawnej posiadłości czy centrum z budynkami gospodarczymi. Działania ziemian polskich spowodowały interwencje dyplomatyczne władz w Warszawie które domagały się zwłaszcza odszkodowań dla byłych właścicieli[7]. Normalizacja nastąpiła w wyniku pięciodniowej (13–17 marca 1922 r.) konferencji państw bałtyckich w Warszawie. Podczas jej trwania łotewski minister Meierovics przyrzekł wypłatę odszkodowań dla wywłaszczonych ziemian polskich. W następstwie rozmów podpisano układ polityczny między Łotwą a Polską, w wyniku którego nastąpiła stabilizacja i normalizacja warunków życia i działalności społeczno-kulturalnej polskiej mniejszości na Łotwie[8]. Ostatecznie sprawę odszkodowań dla łotewskich Polaków załatwiła tajna klauzula będąca załącznikiem do traktatu o handlu i żegludze podpisanego 12 lutego 1929 r. (załącznik utajniono na prośbę władz łotewskich obawiających się reperkusji społecznych w wypadku ujawnienia treści). Na mocy umowy Łotwa zobowiązała się do wypłaty odszkodowania w wysokości 5 mln łat (płatnych w dolarach) w 6 rocznych ratach przekazywanych na konta bankowe zainteresowanych. W wyniku kryzysu gospodarczego doszło w 1936 r. do dewaluacji łata (spłacono do tej pory 4/5 zobowiązań). Strona łotewska podjęła próbę zmniejszenia przekazywanej sumy ze 142 tys. dolarów do 85,7 tys. dolarów za ratę 450 tys. łatów. W następstwie sprzeciwu strony polskiej i długich negocjacji doszło do kompromisu, w wyniku którego przekazano 125 tys. dolarów za ratę 450 tys. łatów. W ten sposób uregulowano jedną z najistotniejszych kwestii dla polskiej mniejszości. Warto nadmienić, że reforma rolna, choć zlikwidowała wielką własność ziemską, nie zlikwidowała polskiej własności. Wśród polskich rolników przeważała drobna i średnia własność ziemska. Gospodarstw takich było 3395, które posiadały łącznie 65 tys. ha ziemi[9].

Kolejne lata przyniosły nowe zatargi na gruncie praw polskiej mniejszości. W roku 1931 na skutek nieprzychylnego stanowiska części działaczy Związku Polaków na Łotwie, zgrupowanych wokół Jarosława Wilpiszewskiego z jednej strony, a z drugiej z powodu kryzysu gospodarczego i chęci skanalizowania przez rząd w Rydze niezadowolenia społecznego w kierunku mniejszości narodowych doszło do rozwiązania Związku Polaków oraz zawieszenia działalności szkół polskich. Kryzys relacji polsko-łotewskich trwał kilka miesięcy. W kwietniu 1932 r. doszło do poprawy sytuacji i unormowania stosunków. W kolejnych latach cieniem na prawa łotewskich polaków kładła się dyktatorska władza Karlisa Ulmanisa (w 1934 dokonał się na Łotwie przewrót państwowy). Z jednej strony prowadzono łotyszyzację kraju kosztem mniejszości narodowych, w tym polskiej (w roku szkolnym 1930/31 na Łotwie działało 45 szkół podstawowych polskich z 5274 uczniami, natomiast w roku szkolnym 1936/37 tylko 18 z 2279 uczniami). Z drugiej ostentacyjnie wręcz podkreślano dobre stosunki z polskim sąsiadem[10].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b Latvijas sasniegumi statistikas vērtējumā 1934–1939. Ryga: Valsts statistiskā pāvalde, 1939, s. 3.
  2. Rzeczpospolita wirtualna: Dyneburg.
  3. Łach Wiesław, Polska północna w systemie obronnym kraju w latach 1918–1926, Olsztyn 2010, s. 180–812.
  4. Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 14.
  5. Łach Wiesław, Polska północna w systemie obronnym kraju w latach 1918–1926, Olsztyn 2010, s. 407–408.
  6. Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 35.
  7. a b Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 20–21.
  8. Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 23–24.
  9. Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 34–35.
  10. Łossowski Piotr, Łotwa nasz sąsiad, Warszawa 1990, s. 38–39, 45, 46.