Stanisław Barańczak – Wikipedia, wolna encyklopedia

Stanisław Barańczak
Ilustracja
Stanisław Barańczak wraz z żoną Anną (1995)
Data i miejsce urodzenia

13 listopada 1946
Poznań

Data i miejsce śmierci

26 grudnia 2014
Newtonville

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna

Ważne dzieła
  • Jednym tchem
  • Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”

Stanisław Barańczak (ur. 13 listopada 1946 w Poznaniu, zm. 26 grudnia 2014 w Newtonville) – polski poeta, krytyk literacki, tłumacz, jeden z najważniejszych twórców Nowej Fali, działacz Komitetu Obrony Robotników. Używał pseudonimów Barbara Stawiczak oraz Szczęsny Dzierżankiewicz, Feliks Trzymałko, Hieronim Bryłka. J.H., Jan Hammel, Paweł Ustrzykowski, S.B., Sabina Trwałczańska, St.B., Tomasz Niewierny. Brat pisarki Małgorzaty Musierowicz, wuj pisarki i tłumaczki Emilii Kiereś, siostrzeniec bł. ks. Mariana Konopińskiego. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 26 grudnia 2014. Został pochowany 3 stycznia 2015 na cmentarzu Mount Auburn w Cambridge (Massachusetts).

Praca naukowa[edytuj | edytuj kod]

Absolwent I LO w Poznaniu. Pracownik naukowy Uniwersytetu Adama Mickiewicza: tam ukończył filologię polską i w 1973 r. uzyskał doktorat za rozprawę o twórczości Mirona Białoszewskiego (praca pod tytułem „Język poetycki Mirona Białoszewskiego” przygotowana pod opieką profesora Jerzego Ziomka)[1]. Wychowanek Jerzego Ziomka i Edwarda Balcerzana. Wykładał również na Uniwersytecie Latającym w Poznaniu i Krakowie, w 1978 r. podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[2].

Cenzura komunistyczna[edytuj | edytuj kod]

W grudniu 1975 roku był sygnatariuszem protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)[3]. Nazwisko Stanisława Barańczaka znalazło się na liście autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”[4].

Emigracja[edytuj | edytuj kod]

W 1981 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda, gdzie objął katedrę języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego na wydziale slawistyki. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W latach 1986–1990 był także redaktorem naczelnym „The Polish Review”, kwartalnika wydawanego przez PIASA.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Debiutował w roku 1965 wierszem Przyczyny zgonu opublikowanym w numerze pierwszym miesięcznika „Odra”. Pierwszy wydany tomik poezji to Korekta twarzy z 1968 roku. W latach 1964–1968 był członkiem grupy poetyckiej Próby, zawiązaną przez środowisko tzw. poznańskich lingwistów. Zafascynowany był w tym okresie twórczością Józefa Czechowicza[1]. W latach 1964–1969 pełnił funkcję kierownika literackiego studenckiego Teatru Ósmego Dnia. W latach 1967–1971 członek redakcji miesięcznika „Nurt” (1967–1973 jako kierownik działu literackiego; w roku 1972 opublikował cykl esejów „Odbiorca ubezwłasnowolniony”), 1967–1975 miesięcznika „Odra”, 1967–1971 „Orientacji”, 1968–1976 „Twórczości”, od 1977 wydawanego w drugim obiegu „Zapisu”, od 1983 czasopisma „Zeszyty Literackie”.

Od 1982 członek Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej (Francja) i Komitetu Nagród Fundacji POLCUL (Australia). Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Eseje i tomy poetyckie[edytuj | edytuj kod]

  • 1964: Na wznak w lesie [nieoficjalny debiut poetycki, tomik wydany w nakładzie 4 egzemplarzy]
  • 1968: Korekta twarzy
  • 1970: Jednym tchem
  • 1971: Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych
  • 1972: Dziennik poranny. Wiersze 1967–1971
  • 1973: Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej
  • 1974: Język poetycki Mirona Białoszewskiego
  • 1977: Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975–1976
  • 1978: Sztuczne oddychanie
  • 1979: Etyka i poetyka. Szkice
  • 1980: Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych
  • 1980: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
  • 1981: Wiersze prawie zebrane
  • 1981: Książki najgorsze
  • 1981: Dziennik poranny. Poezje 1967–1981
  • 1981: Bo tylko ten świat bólu...
  • 1983: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazje w masowej kulturze literackiej PRL
  • 1984: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
  • 1986: Atlantyda i inne wiersze z lat 1981–1985
  • 1988: Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
  • 1988: Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986-1988
  • 1990: Tablica z Macondo, albo osiemnaście prób wytłumaczenia sobie i innym po co i dlaczego się pisze
  • 1991: Biografioły
  • 1991: 159 wierszy. 1968–1988
  • 1994: Podróż zimowa
  • 1995: Pegaz zdębiał
  • 1996: Poezja i duch Uogólnienia. Wybór esejów 1970–1995
  • 1998: Geografioły
  • 1998: Chirurgiczna precyzja

Działalność polityczna[edytuj | edytuj kod]

W latach 1967–1969 należał do PZPR. Sygnatariusz Listu 59 oraz członek założyciel Komitetu Obrony Robotników (1976). Od 1977 roku został również objęty cenzuralnym zakazem publikacji, a także zwolniony dyscyplinarnie z pracy na UAM w Poznaniu. Rozpoczął współpracę z prasą niezależną, między innymi: „Zapisem”, „Krytyką” i „Biuletynem Informacyjnym”. W roku 1977 przystąpił do członkostwa Polskiego PEN Clubu, a w prasie oficjalnej publikował nadal, lecz pod pseudonimem (jako Barbara Stawiczak w „Tygodniku Powszechnym” i „Znaku”, jako Paweł Ustrzykowski w „Tekstach” i „Nurcie”, jako Sabina Trwałczańska w „Tygodniku Powszechnym”, „Zwierciadle” i „Literatura na Świecie”).

Uczestniczył w głodówce w kościele św. Marcina w Warszawie, która była apelem o uwolnienie ofiar wypadków czerwcowych. W 1980 działał w wielkopolskiej „Solidarności”, a w sierpniu tego roku został przywrócony do pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Tłumaczenia[edytuj | edytuj kod]

Mural przedstawiający Stanisława Barańczaka; Poznań, okolice Wydziału Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Stanisław Barańczak jest uważany za przedstawiciela poznańskiej szkoły przekładu. Jego publikacje dotyczące teorii przekładu służą kształceniu polskich tłumaczy pracujących w różnych językach.

W dorobku ma dużą liczbę przekładów m.in. z angielskiego, rosyjskiego i litewskiego. Tłumaczył utwory różnorodne pod względem czasu powstania i stylu.

Ocalone w tłumaczeniu (1992) Barańczaka to często cytowana książka w tekstach dotyczących teorii tłumaczenia. Autor porusza w niej problemy takie jak: ekwiwalencja i przekładalność, tłumaczenie polisemii i komizmu, kryteria zastosowania technik adaptacyjnych, archaizacja w tłumaczeniu itd. Jako przykłady rozwiązań poszczególnych trudności Barańczak podaje fragmenty własnych tłumaczeń.

Książka składa się z trzech części. W części pierwszej Barańczak przedstawia swoje ogólne podejście do tłumaczenia poezji poparte przykładami tłumaczeń stworzonych przez innych autorów wraz ze swoimi wersjami. Część drugą stanowi zbiór esejów opisujących problemy, z którymi muszą zmierzyć się tłumacze, na przykład: tłumaczenie poezji dla dzieci, czy tłumaczenie Szekspira dla potrzeb teatru. Część trzecia to „mała antologia przekładów-problemów: 40 łamigłówek w postaci wierszy do przetłumaczenia(...)”, w której autor prezentuje hiszpańskie, niemieckie, rosyjskie i angielskie teksty oryginalne, analizuje je i przedstawia własną propozycję przekładu danego tekstu.

Jedną z teoretycznych propozycji Barańczaka w przekładzie poezji jest heurystyczny model tłumaczenia, którego podstawą jest pojęcie „dominanty semantycznej”.

Zgodnie z modelem Barańczaka w interpretacji poezji nie są potrzebne informacje biograficzne czy społeczno-historyczne.

Nagrody i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W 2015 roku Miasto Poznań i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza zainicjowali Poznańską Nagrodę Literacką[11], której częścią jest Nagroda – Stypendium im. Stanisława Barańczaka. Wysokość stypendium wynosi 40 tys. zł. Nagrodę – Stypendium im. Stanisława Barańczaka przyznaje się twórcom, którzy nie ukończyli 35. roku życia.

Stanisław Barańczak jest też patronem Dwujęzycznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie[12] oraz ulicy w Poznaniu[13].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Prof. dr Stanisław Barańczak, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [dostęp 2020-07-24].[martwy link]
  2. Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 [b.n.s.]).
  3. Kultura 1976/01/340 – 02/341 Paryż 1976, s. 236.
  4. Strzyżewski 2015 ↓, s. 95.
  5. Nagroda im. Jana Parandowskiego. Dotychczasowi laureaci. Penclub. [dostęp 2019-09-18].
  6. Szuber uhonorowany w Kanadzie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 50 (422), s. 1, 10 grudnia 1999. 
  7. Transatlantyk dla Henryka Bereski, wyróżnienie dla Stanisława Barańczaka / Wydarzenia / Instytut Książki, www.instytutksiazki.pl, 13 maja 2005 [dostęp 2016-03-06].
  8. Rozdanie Dorocznych Nagród Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. MKiDN, 2012-09-27. [dostęp 2013-06-12].
  9. Lista laureatów medalu Zasłużony Kulturze – Gloria Artis. mkidn.gov.pl. [dostęp 2017-01-22].
  10. Stanisław Barańczak pośmiertnie uhonorowany. [dostęp 2015-01-07]. (pol.).
  11. w, Portal UAM – UAM oraz Miasto Poznań tworzą Poznańską Nagrodę Literacką, amu.edu.pl [dostęp 2017-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-20].
  12. Płatności | Dwujęzyczne Liceum Uniwersyteckie [dostęp 2023-09-19] (pol.).
  13. Barańczaka Stanisława 1a (ul), 60-537 Poznań (Poznań-Jeżyce), mapa.targeo.pl [dostęp 2023-09-19] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Marian Stala: Chwile pewności: 20 szkiców o poezji i krytyce. Kraków: Znak, 1991, s. 180–192. ISBN 83-7006-103-6.
  • Stanisław Stabro: Poeta odrzucony. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989, s. 229–249. ISBN 83-08-01941-2.
  • Stanisław Barańczak: Wiersze zebrane. Kraków: Wydawnictwo a5, 2007. ISBN 83-85568-84-0.
  • Stanisław Barańczak, Ocalone w tłumaczeniu. Szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem poglądowym w postaci „Małej Antologii Przekładów-Problemów”., Poznań: Wydawnictwo a5, 1992, ISBN 83-85568-00-X, OCLC 233426950.
  • Krzysztof Biedrzycki: Świat poezji Stanisława Barańczaka, Kraków: Universitas, 1995
  • Zespół pod redakcją Alicji Szałagan: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Warszawa: WSiP 1993–2004, s. 98–104.
  • Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]