Stanisław Jankowski (architekt) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Stanisław Jankowski
Agaton
Ilustracja
kapitan artylerii kapitan artylerii
Data i miejsce urodzenia

29 września 1911
Warszawa

Data i miejsce śmierci

5 marca 2002
Warszawa

Przebieg służby
Lata służby

1939–1946

Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Polskie Siły Zbrojne
Armia Krajowa

Jednostki

Gabinet Naczelnego Wodza

Stanowiska

adiutant osobisty Naczelnego Wodza

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa
kampania wrześniowa
powstanie warszawskie

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1920–1941, dwukrotnie) Krzyż Armii Krajowej Order Sztandaru Pracy II klasyMedal Wojska
Patrol plutonu „Agaton” w drodze z Woli do Śródmieścia w pierwszych dniach sierpnia 1944. Na czele plutonu Stanisław Jankowski
Stanisław Jankowski (drugi z lewej) w urbanistycznej pracowni „Śródmieście” Biura Odbudowy Stolicy
Pomnik Stanisława Jankowskiego na skwerze jego imienia w Warszawie

Stanisław Michał Jankowski ps. „Burek”, „Agaton”, „Kucharski”, vel Stanisław Wszucki, vel Stanisław Kowalski, vel Stanisław Wiśniewski, vel Stanisław Zawadzki, vel Stanisław Brzózka (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wywiadu Armii Krajowej, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Znajomość języków: niemiecki, rosyjski[1]. Zwykły Znak Spadochronowy nr 0953, Bojowy Znak Spadochronowy nr 1459[2].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Był synem Czesława[3]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie[3]. Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16[4]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej[3]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie zamieszkał z żoną przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)[3].

W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika przydzielony jako oficer zwiadowczy formowanej 1 baterii dywizjonu artylerii Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię 10 listopada 1939 dotarł do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Od 3 grudnia w Ośrodku Szkolenia Artyleryjskiego w Bressuire, później praktyka na linii Maginota, następnie od 7 maja 1940 w Coëtquidan[5].

Po upadku Francji w czerwcu 1940 ewakuowany brytyjską korwetą, 21 czerwca 1940 dotarł do Plymouth (Wielka Brytania)[6]. Przydzielony jako oficer zwiadowczy 1 baterii 1 Dywizjonu Artylerii Lekkiej 1 Brygady Strzelców w St Andrews w Szkocji[7]. 21 czerwca 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata Andrzeja, których następnie rozstrzelali w Palmirach[6]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę[6].

Cichociemny[edytuj | edytuj kod]

Zgłosił się do służby w kraju. Przeszkolony ze specjalnością w wywiadzie na kursach specjalnych dla kandydatów na cichociemnych, m.in. wywiadu (Oficerski Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej, Glasgow), spadochronowym i in. Zaprzysiężony na rotę ZWZ/AK 11 grudnia 1941 w Londynie, awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem od 3 marca 1942[5].

Skoczył ze spadochronem do Polski w nocy 3/4 marca 1942, w próbnym sezonie operacyjnym, w operacji lotniczej „Collar” na placówkę odbiorczą „Pole” w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem[8]. Razem z nim skoczyli: por. Jan Kochański ps. Jarema, kpt. Zygmunt Milewicz ps. Róg, kpt. Bohdan Piątkowski ps. Mak, por. Franciszek Pukacki ps. Gzyms, por. Jan Rogowski ps. Czarka[9].

Po aklimatyzacji do realiów okupacyjnych przydzielony jako kierownik Wydziału Legalizacji i Techniki Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty[10], „pakowanie” konspiracyjnej poczty KG AK wysyłanej do Londynu oraz wykonywanie stacjonarnych i przenośnych skrytek na materiały wywiadowcze. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ok. 1000 sztuk dokumentów miesięcznie[11].

Powstanie warszawskie[edytuj | edytuj kod]

W Powstaniu Warszawskim od 2 sierpnia 1944 dowódca plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”[12] Zgrupowania „Radosław”, który obsadził cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej[12]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto[11]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami[13]. 22 września odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi, awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem od 15 lipca 1944[14].

Po upadku powstania adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, od 5 października w niemieckiej niewoli m.in. w oflagach: 73 Langwasser, od 12 kwietnia 1945 w oflagu oflagu IV C Colditz, od 20 kwietnia 1945 w oflagu Tittmonning, od 1 maja 1945 w oflagu Laufen, Stalag XVIII C (317) Altenmarkt im Pongau.[15]. 5 maja 1945 uwolniony na szosie tyrolskiej razem z gen. Komorowskim oraz innymi wyższymi oficerami AK przez żołnierzy amerykańskiej 103 Dywizji Piechoty[14].[5]

Po wojnie[edytuj | edytuj kod]

Od 12 maja 1945 w Londynie, nadal jako adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, po czterech miesiącach zwolniony na własną prośbę.

Ukończył roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design[16]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings[17][18]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną[17][18].

Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk[17][18]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej później w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego. Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów[11].

W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju miast: Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 kierownik polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (obecnie stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.

W latach 1971–1972 w polskiej grupie urbanistów opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 ekspert Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.

Współautor projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie[19]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989[20]. Trzykrotnie nagrodzony Państwową Nagrodą Artystyczną. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy[21]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich[22].

Zmarł 5 marca 2002 w Warszawie, pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (Aleja D, nr 57)[23].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

  • Od 2009 roku jest patronem skweru położonego pomiędzy ulicami: Browarną, Karową, Dobrą i Gęstą na warszawskim Powiślu.
  • W 2020 na rogu ulic Browarnej i Karowej odsłonięto jego pomnik[28].

Rodzina[edytuj | edytuj kod]

Synem Stanisława Jankowskiego był matematyk, informatyk i działacz opozycji demokratycznej w PRL Michał Jankowski[29].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Cichociemni - rekrutacja [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
  2. Cichociemni - nazwa, przysięga, znak [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
  3. a b c d Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 29. ISBN 83-207-0768-4.
  4. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 269. ISBN 83-06-00140-0.
  5. a b c Teka personalna, 1941–1968, s. 3-30 (pol.), w zbiorach Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. Kol.023.0087.
  6. a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 30. ISBN 83-207-0768-4.
  7. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 146. ISBN 83-06-00140-0.
  8. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 213, 284. ISBN 83-06-00140-0.
  9. Kajetan Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Kraków: Arcana, 1994, s. 39, ISBN 83-86225-10-6 (pol.).
  10. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 46. ISBN 83-06-00140-0.
  11. a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 32. ISBN 83-207-0768-4.
  12. a b Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 218. ISBN 83-06-00140-0.
  13. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 320. ISBN 83-06-00140-0.
  14. a b Stanisław Jankowski - Cichociemny [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
  15. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 352, 364. ISBN 83-06-00140-0.
  16. Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 372–373. ISBN 83-06-00140-0.
  17. a b c Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 373. ISBN 83-06-00140-0.
  18. a b c Grzegorz Piątek - Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944-1949. Warszawa, 2020, Grupa Wydawnicza Foksal, s. 333, język polski, ISBN 978-83-280-3725-0
  19. Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 164. ISBN 83-88973-59-2.
  20. Cichociemni. filmpolski.pl. [dostęp 2014-01-15].
  21. Lista Honorowych Obywateli m.st. Warszawy. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. s. 3. [dostęp 2019-03-15].
  22. 90 lat. Towarzystwo Urbanistów Polskich. Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa: TUP, 2013.
  23. Jankowski Stanisław – Poczet 21 WDH [online], sites.google.com [dostęp 2019-12-17].
  24. a b c d e f g h i j k l m n o Nagrody i odznaczenia « Stanisław Jankowski „Agaton” [online] [dostęp 2019-12-17].
  25. 22 lipca 1949 „za zasługi położone przy budowie Trasy W – Z” M.P. z 1949 r. nr 94, poz. 1121.
  26. 22 lipca 1952 „za zasługi położone dla Narodu i Państwa w dziedzinie budownictwa” M.P. z 1952 r. nr 70, poz. 1057.
  27. M.P. z 1994 r. nr 54, poz. 454.
  28. Pomnik „Agatona” odsłonięty. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 2 sierpnia 2020. [dostęp 2020-08-08].
  29. Zmarł darczyńca Archiwum Akt Nowych. aan.gov.pl. [dostęp 2015-11-30]. (pol.).

Publikacje[edytuj | edytuj kod]

  • Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962,
  • Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]