Tikál – Wikipedia, wolna encyklopedia

Park Narodowy Tikal[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Gwatemala

Typ

mieszany

Spełniane kryterium

I, III, IV, IX, X

Numer ref.

64

Region[b]

Ameryka Łacińska i Karaiby

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1979
na 3. sesji

Położenie na mapie Gwatemali
Mapa konturowa Gwatemali, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Park Narodowy Tikal”
Ziemia17°13′19″N 89°37′22″W/17,221944 -89,622778
Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Glif z oryginalną nazwą „Tikál”
Tikál, makieta
Wielki Plac i Świątynia I
Stele na terenie Akropolu Północnego w Tikál

Tikál, Tical – ruiny miasta Majów położone na terenie Gwatemali w departamencie Petén, w gminie San Andrés, na północny wschód od jeziora Petén Itzá.

W 1979 stanowisko archeologiczne w Tikál wraz z otaczającym je parkiem narodowym zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Tikál leży w północnej Gwatemali, w departamencie Petén, w gminie San Andrés, 30 km na północ od jeziora Petén Itzá[1]. Ok. 20 km na północ od Tikál leżało mniejsze miasto Uaxactún[1].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Według amerykańskiego archeologa Williama R. Coe (1920–2009) „Tikál” to tradycyjna nazwa ruin miasta bez konkretnego znaczenia[2]. Według niemieckiego odkrywcy Teoberto Malera (1842–1917) „Tikál” znaczy „miejsce, gdzie słychać głosy duchów”[2]. W języku maya „ti” znaczy „miejsce” a „k'al” znaczy „duchy”[3].

Według jednych badaczy oryginalny glif oznaczający nazwę miasta przedstawia zawiązany tobołek – ciężar Bogów, symbol czasu i jest interpretowany jako symbol 20-letniego okresu Kʼatun – w Tikál wzniesiono wiele kompleksów bliźniaczych piramid w odstępach 20 lat, w tym by uczcić koniec Kʼatun[4]. To w zestawieniu z „ti” i „k'al” zrodziło tłumaczenie „miejsce odliczania Kʼatun”[4].

Według innego badacza Davida Stuarta, glif ukazuje upięte włosy – „mutul” (pol. „kwiat”)[4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Ślady pierwszego osadnictwa w Tikál pochodzą z ok. 600 roku p.n.e.[5] a pierwszych budowli z ok. 300 roku p.n.e.[2]

Miasto zostało założone w początkowym okresie klasycznym, w III wieku i wykształciło się jako największy ośrodek Majów w okresie 300–900 n.e.[5]

Pierwotne centrum kulturowe znajdowało się pod silnymi wpływami Teotihuacán (do ok. 400 roku)[6]. W tym okresie rozpoczęto wznoszenie w mieście pierwszych piramid w stylu talud-tablero. W 562 roku został pokonany i prawdopodobnie zabity władca Tikál. To wydarzenie rozpoczyna przerwę Tikál”[7][8], gdzie przez najbliższe 130 lat nie powstał ani jeden datowany monument[9]. Okres największego rozkwitu przypada na VII–VIII wiek[6]. W IX w. miasto zostało opuszczone[6]. Ostatnia datowana stela pochodzi z 889 roku[1].

W okresie największej świetności miasto miało ok. 60 tys. mieszkańców, a tereny rolnicze wokół ośrodka zamieszkiwało ok. 30 tys. osób[5]. Władcy Tikál pochodzili z jednej dynastii – na przestrzeni wieków odnotowano ich 39[2].

Prace archeologiczne[edytuj | edytuj kod]

Ukryte w dżungli ruiny zostały odkryte pod koniec XVII w. przez hiszpańskich misjonarzy. Pierwsza naukowa ekspedycja została zorganizowana przez rząd Gwatemali w 1848 roku pod kierownictwem Modesto Méndeza, komisarza Petén i przy udziale gubernatora Petén Ambrosio Tuta i artysty Eusebio Lary[10]. Sprawozdanie w wyprawy ukazało się w Niemczech w 1853 roku[10].

Badania archeologiczne były prowadzone już w XIX w. – w Tikál pracowali m.in. Gustav Bernoulli (1834–1878), Alfred Percival Maudslay (1850–1931), Teoberto Maler (1842–1917), Alfred Tozzer (1877–1954), Raymond Merwin (1881–1928) i Sylvanus Morley (1883–1948)[10]. Systematyczne wykopaliska prowadzono w latach 1952–1970 i w roku 1980.

W latach 1956–1967 prace prowadzone przez muzeum uniwersyteckie Uniwersytetu Pensylwanii – „Projekt Tikál”[10] – pozwoliły na zmapowanie terenu[5].

Stanowisko archeologiczne w Tikál[edytuj | edytuj kod]

Badania pozwoliły na odkrycie sześciu wysokich piramid schodkowych ze wzniesionymi na nich świątyniami i innych grup budowli połączonych ze sobą drogami procesyjnymi[11]. Wśród nich odkryto liczne stele upamiętniające kolejnych władców Tikál. Powierzchnia centrum Tikál wynosi 16 km² z ok. 3000 obiektami, m.in. 3 akropolami, 5 traktami sacbé, 9 rezerwuarami, boiskiem, licznymi świątyniami, pałacami, rezydencjami i 200 pomnikami[5]. Wokół miasta na obszarze ok. 60 km² odkryto pozostałości domów mieszkalnych i gospodarstw rolnych[5].

W centrum miasta, przy Wielkim Placu znajdują się ruiny dwóch świątyń zwanych świątynią I i świątynią II oraz zabudowania Akropolu Północnego i Akropolu Centralnego[12].

Świątynia I o wysokości ok. 45 m[1] nazywana jest także Świątynią Wielkiego Jaguara, zlokalizowana została po wschodniej stronie, z którą sąsiaduje Plac Wschodni. Po stronie zachodniej znajduje się nieco niższa, o wysokości ok. 42 m świątynia II[1] – najbardziej całościowo odrestaurowany obiekt tego typu w Tikál[13]. Czas ich powstania określany jest na ok. 700 rok[14].

Akropol Północny skrywa pozostałości stu budowli wznoszonych jedna na drugiej[15]. Ruiny oznaczone 5D–22 zdobią rzeźbione maski[15].

Akropol Centralny to ruiny wielu budowli, przede wszystkim pałacowych, skupionych wokół niewielkich dziedzińców[16]. Na Pałacu Malera (5D–65) odkryto malunki[16]. Obiekt 5D–43 – platforma ze świątynią – w północno-wschodniej części akropolu to jedyna w pełni odrestaurowana tego budowla tego tyou w Tikál[13].

Na północny wschód od Akropolu Centralnego wznosi się kompleks F.

Między Akropolem Centralnym a świątynią I leży niewielkie, odrestaurowane boisko[13]. Na południe od Akropolu Centralnego znajduje się świątynia V[13].

W pobliżu Akropolu Centralnego, na południowo-zachodnim krańcu znajdują się Plac Zaginionego Świata (Mundo Perdido) oraz Plac Siedmiu Świątyń[17].

Na północ od Placu Zaginionego Świata leżą ruiny dwupiętrowego Pałacu Nietoperza, zwanego także Pałacem Okien, oraz świątyni III z ok. 810 roku[18].

Na zachód od Pałacu Nietoperza znajduje się kompleks N, datowany na ok. 711 rok, gdzie znaleziono dobrze zachowaną stelę 16 i ołtarz 5[19].

Na zachód od centrum wznosi się ruina najwyższej, mierzącej 65 m (najwyższa w Nowym Świecie)[6][19][a]), piramidy ze świątynią IV zwaną też Świątynią Dwugłowego Węża[1]. Czas jej powstania określa się na ok. 741 rok[19].

Na północy leży kompleks H z ruinami kilku świątyń oraz kompleks P z ok. 751 roku, gdzie znaleziono stelę 20 i ołtarz 8[20]. Między kompleksem H a Wielkim Placem znajduje się kompleks O, zaś między kompleksem H a kompleksem F leżą kompleksy R (ok. 790 roku) i Q (ok. 771 roku) z piramidami bliźniaczymi[20].

Na południowy wschód od Wielkiego Placu leży kompleks G z pozstałościami budowli z 29 komnatami[10].

Na południowy wschód od kompleksu G znajduje się świątynia VI (Tikál), nazywana Świątynią Inskrypcji z uwagi na umieszczenie w jej centralnej części dachu długiego napisu. Czas jej powstania określany jest na ok. 766 rok[10].

Poszczególne grupy budowli połączone są ze sobą drogami procesyjnymi[20]:

  • Droga Maudsleya o długości ok. 800 m łączy świątynię V z kompleksem H
  • Droga Malera łączy kompleks H ze świątynią I
  • Droga Méndeza o długości ok. 1300 m łączy Plac Wschodni ze świątynią VI

Pod ruinami mogą znajdować się struktury starsze o 10 tys. lat[2].

W 1979 stanowisko archeologiczne w Tikál wraz z otaczającym je parkiem narodowym zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[21].

Tikál
Lp. Zdjęcie
(stan współcześnie) 		Nazwa Rok budowy Opis
1. Świątynia I Ok. 700 rok Piramida schodkowa o wys. 45 m[1], nazywana także Świątynią Wielkiego Jaguara z powodu nadproża, które przedstawia władcę siedzącego na tronie jaguara.
2. Świątynia II Koniec okresu klasycznego Piramida schodkowa o wys. 42 m[1], wzniesiona przez króla Jasawa Chana Kʼawiila I na cześć żony Kalajuun Une' Mo'.
3. Świątynia III Późny okres klasyczny
IX w. 		Piramida schodkowa o wys. 55 m[1], powiązana z królem Dark Sun i choć nie zostało to potwierdzone możliwe, że piramida skrywa jego grobowiec[22][23].
4. Świątynia IV Ok. 741 rok Piramida schodkowa o wys. 65 m, wzniesiona przez króla Yikʼin Chan Kʼawiila. Choć nie jest to pewne, mogła również powstać już po śmierci władcy i służyć jako jego grobowiec.
5. Świątynia V Ok. 700 rok Piramida schodkowa o wys. 57 m[1], może się w niej znajdować grobowiec najstarszego syna króla Jasawa Chana Kʼawiila I.
6. Świątynia VI Piramida schodkowa, nazywana także Świątynią Inskrypcji z powodu odkrytych tu inskrypcji hieroglificznych.
7. Mundo Perdido
8. Północny Akropol
9. Centralny Akropol
10. Plac Siedmiu Świątyń
11. Kompleks bliźniaczych piramid
Wielki Plac w Tikál
Wielki Plac w Tikál

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Encyclopædia Britannica podaje, że jest to jedna z najwyzszych budowli okresu prekolumbijskiego na półkuli zachodniej[1].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
  2. ↑ a b c d e Kelly 1996 ↓, s. 129.
  3. ↑ Harrison 1999 ↓, s. 29–30.
  4. ↑ a b c Harrison 1999 ↓, s. 30.
  5. ↑ a b c d e f Shaw&Jameson 2008 ↓, s. 579.
  6. ↑ a b c d Tikal, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2020-05-11].
  7. ↑ Simon Martin: Unmasking “Double Bird”, Ruler of Tikal. mesoweb.com. [dostęp 2023-11-08]. (ang.).
  8. ↑ Los Gobernantes de Tikal (Wak Chan Kawiil) [online], www.mesoweb.com [dostęp 2023-11-08] (hiszp.).
  9. ↑ Simon Martin, Nikolai Grube: Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Nowy Jork: Thames & Hudson, 2008, s. 104. ISBN 978-0-500-28726-2.
  10. ↑ a b c d e f Kelly 1996 ↓, s. 140.
  11. ↑ Kelly 1996 ↓, s. 130–138.
  12. ↑ Kelly 1996 ↓, s. 130–132.
  13. ↑ a b c d Kelly 1996 ↓, s. 134.
  14. ↑ Kelly 1996 ↓, s. 132, 134.
  15. ↑ a b Kelly 1996 ↓, s. 132.
  16. ↑ a b Kelly 1996 ↓, s. 133.
  17. ↑ Kelly 1996 ↓, s. 135.
  18. ↑ Kelly 1996 ↓, s. 136.
  19. ↑ a b c Kelly 1996 ↓, s. 137.
  20. ↑ a b c Kelly 1996 ↓, s. 138.
  21. ↑ UNESCO ↓.
  22. ↑ Simon Martin, Nikolai Grube: Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Londyn, Nowy Jork: Thames & Hudson, 2000, s. 53. ISBN 0-500-05103-8.
  23. ↑ Los Gobernantes de Tikal [online], www.mesoweb.com [dostęp 2023-11-08] (hiszp.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Tikál
Władcy
Budowle
Kompleksy architektoniczne

Glif

Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Gwatemali

Gwatemala

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tikál&oldid=71736286”