Tuchola – Wikipedia, wolna encyklopedia

Tuchola
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Plac Wolności w Tucholi
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Powiat

tucholski

Gmina

Tuchola

Prawa miejskie

1346

Burmistrz

Tadeusz Henryk Kowalski

Powierzchnia

17,69 km²

Wysokość

109 m n.p.m.

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


13 134[1]
742,5 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 52

Kod pocztowy

89-500,89-501

Tablice rejestracyjne

CTU

Położenie na mapie gminy Tuchola
Mapa konturowa gminy Tuchola, na dole znajduje się punkt z opisem „Tuchola”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Tuchola”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Tuchola”
Położenie na mapie powiatu tucholskiego
Mapa konturowa powiatu tucholskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Tuchola”
Ziemia53°35′14,1″N 17°51′40,2″E/53,587250 17,861167
TERC (TERYT)

0416064

SIMC

0929724

Urząd miejski
pl. Zamkowy 1
89-500 Tuchola
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Tuchola (niem. Tuchel, kaszub. Tëchòlô, Tuchòlô[2]) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Tuchola i powiatu tucholskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Tuchola liczyła 13 134 mieszkańców[1].

Tuchola uzyskała lokację miejską w 1346 roku[3].

Miasto jest siedzibą Tucholskiego Parku Krajobrazowego.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Miasto położone jest nad rzekami: Brdą, Hozjanną, Kiczą oraz nad jeziorami: Głęboczek, Mielonek i Zamkowe (zarośnięte, wyschnięte).

Miejscowość znajduje się w odległości 62 km na północ od Bydgoszczy, 99 km na północny zachód od Torunia oraz 120 km na południowy zachód od Gdańska.

Pod względem historycznym Tuchola leży na Pomorzu Gdańskim[4]. Etnograficznie stanowi także część Borów Tucholskich, których jest stolicą[5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu dwóch mezoregionów: Pojezierza Północnokrajeńskiego i Doliny Brdy, stanowiących część makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego[6].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Najprawdopodobniej Tuchola pełniła pierwotnie rolę osady handlowej dla grodu kasztelańskiego w Raciążu, o czym świadczy pierwotny, owalny kształt rynku (charakterystyczny dla osad słowiańskich) sprzed pożaru 1781 r. oraz wielkość osady w momencie konsekracji kościoła w 1287 r.[7] W XIII w. Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę grodu w Raciążu i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w centrum administracyjne stając się siedzibą lokalnych władz. Przez miasto przebiegał ważny szlak handlowy z Gdańska przez Nakło nad Notecią w kierunku Wielkopolski, Śląska i Czech[8].

Według części historyków miasto założył książę gdański Sambor I gdański[9], inni wskazują Mściwoja II[10]. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”[7]. Miało to miejsce 9 października 1287 r.[11] W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola była jedną z większych osad w południowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego.

Prawdopodobnie pierwszą lokację miasta, jeszcze na prawie polskim, otrzymała Tuchola już w XIII w. Jednak znany potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w Malborku, dnia 22 lipca 1346 r. Wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana, a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka fara pw. św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto, jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.[10]

W 1330 r. Tuchola stała się siedzibą komtura, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi w granicach komturii znalazły się: Brusy, Swornegacie, Leśno, Wiele, Piechowice k. Kościerzyny oraz Odry czy Łąg. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość Wdzydze Tucholskie położona nad brzegiem jeziora Wdzydze[12].

Po bitwie pod Grunwaldem miasto i zamek poddały się bez walki Polakom i zostały obsadzone załogą pod wodzą Janusza Brzozogłowego[7]. We wrześniu Krzyżacy sprowadzili posiłki z Brandenburgii, które zajęły miasto, ale załoga zamku broniła się nadal. Tuchola była rejonem koncentracji wojsk krzyżacko-brandenburskich, przed bitwą pod Koronowem. Po przegranej bitwie Krzyżacy podstępem wymusili poddanie się zamku, wykorzystując do tego celu grupę rycerzy udających Polaków[7]. 5 listopada 1410 r. wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi uniemożliwiając ich powtórną koncentrację, nie zdobyto jednak zamku. Jak podawał Długosz, podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach, niż od mieczy wojsk polskich.

I Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]

W 1440 r. Tuchola przystąpiła do Związku Pruskiego, na wniosek którego w 1454 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Polski, po czym miasto uznało władzę polską, a zamek został obsadzony polską załogą[13]. Pierwszym starostą tucholskim został Mikołaj Szarlejski. W czasie wojny trzynastoletniej w 1464 r. Polacy rozegrali tu zwycięską bitwę przeciw Krzyżakom[14]. Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 r., w którym potwierdzono powrót Tucholi w granice Polski, miasto weszło w skład prowincji Prusy Królewskie i stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w województwie pomorskim. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się królewszczyzną wchodząc do majątku jako tak zwane „dobra stołowe” królów polskich. Tuchola stała się miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[15]. W XV i XVI w. przechodziła okres prosperity; w 1570 r. miasto liczyło 123 domy w mieście i 73 na przedmieściach, 8 składów kupieckich i posiadało murowany kościół[7].

Potop szwedzki zapoczątkował upadek miasta[styl do poprawy]. W 1655 r. miasto bez walki zajęli Szwedzi, którzy wycofali się również bez walki jesienią 1656 r., jednak w latach 1656–1659 dochodziło do ataków szwedzkich (w sumie 5), które co prawda zostały odparte, ale znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta, jak i (według podań ludowych) sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji[16]. Ponadto w 1657 r. miasto spustoszyła zaraza, a w 1685 r. poważny pożar dopełnił dzieła zniszczenia i do połowy XVIII w. miasto nie odbudowało zniszczeń[7].

Pod zaborami[edytuj | edytuj kod]

W 1772 r. wraz z I rozbiorem Polski Tuchola została włączona do Królestwa Prus. Zlikwidowano powiat tucholski i przyłączono go do powiatu chojnickiego. Tuchola była wówczas jednym z najmniejszych miast na Pomorzu i liczyła 108 domów i 490 mieszkańców[17].

17 maja 1781 r. Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności[18]. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. św. Bartłomieja, ratusz i większa część zabudowy miasta[9]. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady Rudzki Most (obecnie dzielnica miasta), lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu[10].

Po pożarze miasto zostało w ciągu kilku lat odbudowane[18], a następnie weszło w stadium szybkiego rozwoju. W 1804 r. Tuchola liczyła już 1251 osób oraz była liczącym się centrum wytwórstwa tkackiego. W czasie wojen napoleońskich w latach 1806/1807 miasto leżało na drodze przemarszu wojsk francuskich i kwaterowały w nim oddziały francuskie, polskie, pruskie i rosyjskie. W XIX w. następował dalszy wzrost liczby ludności (2582 w 1865 r., 3048 w 1903 r.), a w 1875 r. utworzono ponownie powiat tucholski[17]. W 1914 r. w Tucholi założony został niemiecki obóz jeniecki, w którym przebywali głównie jeńcy rosyjscy i rumuńscy, ale także francuscy, angielscy i włoscy. Obóz ten był używany później przez Polaków jako obóz dla internowanych w Polsce żołnierzy ukraińskich, oraz radzieckich jeńców z wojny polsko-radzieckiej. W 1922 r. obóz został zlikwidowany, a rok później jego pozostałości rozebrano[19]. Po zawarciu rozejmu kończącego działania wojenne I wojny światowej, 15 listopada 1918 r. powstała w Tucholi Powiatowa Rada Ludowa[20].

II Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego Bory Tucholskie, a co za tym idzie również Tuchola, zostały zwrócone Polsce i 29 stycznia 1920 r. do miasta wkroczyło Wojsko Polskie oraz przywrócono polską administrację. W 1926 r. utworzono tu sąd, który istniał jako samodzielny aż do końca 2012 r.[21] (reaktywowano go z początkiem 2015 r.). W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój gospodarczy i ludnościowy miasta – liczba ludności wzrosła o blisko 20% i w 1938 r. Tucholę zamieszkiwało 5813 osób[22].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Od 2 września 1939 r. do 15 lutego 1945 r. miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W dniach 24 października – 10 listopada 1939 r. w Rudzkim Moście nieopodal Tucholi członkowie Selbstschutzu rozstrzelali 325 Polaków – głównie przedstawicieli lokalnej inteligencji, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych[22]. Podczas okupacji miasto nie poniosło większych strat materialnych.

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Rudzkim Moście.

Przynależność administracyjna[edytuj | edytuj kod]

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 31 grudnia 2022 r. miasto miało 13 134 mieszkańców[1].

  • Piramida wieku mieszkańców Tucholi w 2014 r.[23]


Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Kościół św. Jakuba Apostoła
Pomnik-mauzoleum Polaków zamordowanych przez Niemców w Rudzkim Moście

Pierwotny układ urbanistyczny – krzyżujące się prostopadle uliczki i duży rynek pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego. Zabudowa miejska wraz z przylegającym od zachodu zamkiem komturskim wpisana została w owalny pierścień murów miejskich wzniesionych w XIV w. Kamienno – ceglany mur wzmocniony był 15 basztami i posiadał trzy bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. Do zamku, który składał się z 3 części: zamku niskiego (podzamcza), zamku średniego (przedzamcza) i zamku wysokiego prowadziła brama i furta zamkowa. Na zachód od zamku zlokalizowane było zamkowe gospodarstwo „Kaltenberg” (Kałdowo). Nad miastem górowała bryła gotyckiej fary pw. Św. Bartłomieja.

W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 r. średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki i mury miejskie, a materiał rozbiórkowy posłużył do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się we fragmentach mury miejskie i zamkowe oraz nieliczne piwnice gotyckie.

W nazwach niektórych ulic miejscowa tradycja zachowała ich dawne znaczenie (np. Starofarna, Staromiejska, Rzeźnicka, Studzienna, Rycerska).

Obecnie na terenie Tucholi znajduje się 6 zabytków architektury[24]:

Pomnik św. Jakuba

Ponadto ze starszej zabudowy zachowały się:

  • dworzec kolejowy z 1883 r.;
  • 2 domy pracowników kolejowych z początku XX w.;
  • budynek gospodarczy przy dworcu kolejowym z początku XX w.;
  • pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w. w przyziemiu starostwa;
  • kościół parafialny pw. Bożego Ciała z lat 1935–1939;
  • dawny młyn zamkowy;
  • zabudowa z XIX i XX w.;
  • plebania z końca XIX w.;
  • kapliczka szpitalna z 1902 r.;
  • kapliczka (pomnik) św. Jakuba przy ul. Lipowej z 2 poł. XIX w.;
  • kapliczka z 1889 r.;
  • pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej – pierwotny, znajdujący się na ul. Głównej, powstał staraniem dr Józefa Gierszewskiego w 1928 r.; w 1939 r. zniszczony przez Niemców; współcześnie zrekonstruowany na Placu Wolności;
  • kapliczka przydrożna św. Rozalii z 1899 r. przy ul. Nowodworskiego; zniszczona w 1939 r.; zrekonstruowana;
  • pomnik Matki Boskiej przy ul. Jeziornej z 1919 r.;
  • pomnik św. Małgorzaty; powstały w miejscu dawnego pruskiego Kriegerdenkmal z 1912 r.;
  • budynek sądu z 1869 r.[25], przebudowany;
  • Technikum Leśne z 1875 r.;
  • szkoła z 1876 r.;
  • budynek poczty z 1892 r.[25].;
  • magazyn zbożowy z początku XX w.;
  • dom młynarza z XIX/XX w.;
  • dom młynarza z początku XX w;
  • rzeźnia na rogu ulic Nowodworskiego i Krzywej (oddana do użytku w 1892 r.)[25];
  • dawna gazownia.

Muzea[edytuj | edytuj kod]

Polityka i administracja[edytuj | edytuj kod]

Siedziba Rady Miejskiej w Tucholi

Burmistrzowie Tucholi od 1990 r.:

  • Henryk Krzywański (1990-1991)[25];
  • Jerzy Dercz (1991-1994)[25];
  • Edmund Leon Kowalski (1994–1998);
  • Bogumił Urbański (1998–2001) (tragicznie zmarły[27]);
  • Krzysztof Joppek (2001–2002);
  • Edmund Leon Kowalski (2002–2006);
  • Tadeusz Kowalski (od 2006).


Przewodniczący Rady Miejskiej w Tucholi od 1990 r.:

  • Jerzy Dercz (1990-1991)[25];
  • Paweł Cieślewicz (1991-1994)[25];
  • Zbigniew Grugel (1994–1998);
  • Maria Bereda (1998–2002);
  • Ryszard Wojciechowski (2002–2006);
  • Paweł Cieślewicz (2006–2018);
  • Krzysztof Joppek (od 2018)

Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]

Tuchola dzieli się na poszczególne dzielnice i osiedla:

  • Centrum
    • os. Ligi Ochrony Przyrody
    • os. Warszawska
    • os. Nowa Cegielniana
    • os. Stara Cegielniana
    • os. Kościuszki
    • os. Mickiewicza
    • os. Kopernika
    • os. Leśne
    • os. Nad Kiczą
    • os. Piastowska
    • os. Pocztowa

Sport[edytuj | edytuj kod]

Kluby sportowe:

  • TPS TUCHOLANIN – piłka siatkowa,
  • MLKS Tucholanka – piłka nożna, kręgle klasyczne, lekkoatletyka
  • TKP Tucholski Klub Piłkarski – piłka nożna,
  • UNITAS Tuchola – piłka siatkowa
  • Międzyszkolny Uczniowski Klub Karate „Shotokan” w Tucholi

Edukacja[edytuj | edytuj kod]

Przedszkola[edytuj | edytuj kod]

  • Przedszkole nr 1, ul. Bydgoska 13
  • Przedszkole nr 2, ul. Piastowska 32

Szkoły podstawowe[edytuj | edytuj kod]

  • Szkoła Podstawowa nr 1 im. ks. ppłka Józefa Wryczy, ul. Szkolna 4
  • Szkoła Podstawowa nr 2 im. dra Kazimierza Karasiewicza, ul. Piastowska 23
  • Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika, ul. Pocztowa 10
  • Szkoła Podstawowa nr 5, ul. Świecka 105

Szkoły ponadgimnazjalne[edytuj | edytuj kod]

Technikum Leśne im. Adama Loreta

Szkoły wyższe[edytuj | edytuj kod]

Szkoły specjalne[edytuj | edytuj kod]

  • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy (dawniej: Szkoła Specjalna-Podstawowa nr 4), ul.Piastowska 30

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Kościół Bożego Ciała

Na terenie Tucholi działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Transport[edytuj | edytuj kod]

Drogowy[edytuj | edytuj kod]

Przez Tucholę przebiegają następujące drogi wojewódzkie:

Kolejowy[edytuj | edytuj kod]

Stacja kolejowa w Tucholi zimową porą

Przez Tucholę przechodzą dwie linie kolejowe: Linia kolejowa nr 208 (Działdowo – Chojnice) oraz nieczynna linia 241 (Tuchola – Koronowo, na której organizowane są przejazdy okazjonalne). Ze stacji kolejowej w Tucholi odjeżdżają pociągi do kilku miast w Polsce:

10 grudnia 2023 oddano do użytku kolejny przystanek kolejowy: Tuchola Rudzki Most[30], znajdujący się na linii 208 2,3 km od głównej stacji w Tucholi. Przystanek został wybudowany w ramach Rządowego programu budowy lub modernizacji przystanków kolejowych na lata 2021–2025[31].

Miasta i gminy partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Miasta i gminy partnerskie:

Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]

  • Dwa miecze – legendarne „nagie miecze”, które Wielki Mistrz Krzyżacki Ulrich von Jungingen podarował pod Grunwaldem Królowi Polskiemu Władysławowi Jagielle pochodziły z Tucholi. Komtur Tucholski Heinrich von Schwelborn zawsze woził przed sobą dwa miecze na znak swego rzekomego męstwa. Zabrakło mu go jednak pod Grunwaldem gdzie uciekł z pola walki. Zginął haniebnie dogoniony przez pogoń i ścięty przez harcowników w miejscowości Falknowo koło Susza[34].
  • „Michałko” i „Potop" – swoje miejsce w historii znalazł też bohater znany jako Michałko, o którym w 1657 r. pisano: „W tym czasie Szwedów w Prusach nikt nie niepokoił z wyjątkiem pewnego Michałka, syna chłopa pruskiego, który u Szwedów najpierw służył jako żołnierz i kapral, a później więziony był w klasztorze w Pelplinie. Zorganizował on po ucieczce duży oddział chłopski, który zaczął zdobywać na Szwedach pokaźne łupy. Ponieważ znał on bardzo dobrze wszystkie drogi i ścieżki leśne, wracał zawsze bezpiecznie do Tucholi, Chojnic lub Człuchowa. Patrolował ze swymi chłopami okolice, wyrządzając wiele szkód i uprowadzając wielu Szwedów. Pojawiał się zazwyczaj nagle tam, gdzie się go najmniej spodziewano, po czym natychmiast uchodził.”

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

  • Order Odrodzenia Polski IV klasy (1987)[35]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-05-07] (pol.).
  2. ↑ Miasto znajduje się poza kaszubskim obszarem etnograficznym.
  3. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.
  4. ↑ Mazowsze, Pomorze, Prusy. Błażej Śliwiński (red.). Gdańsk: Officina Ferberiana, 2000, s. 26. ISBN 83-905486-5-8. Cytat: W kompleksie tym znajdowała się również sama Tuchola, która […] była jego główną siedzibą na Pomorzu Gdańskim. (pol.).
  5. ↑ Tuchola – stolica Borów [online], Poznaj Bory Tucholskie [dostęp 2023-08-24] (pol.).
  6. ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-08-24] (pol.).
  7. ↑ a b c d e f Karol Górski: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, s. 47–58, seria: Prace popularnonaukowe.
  8. ↑ Teresa Grzybkowska: Gdańsk. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000, s. 6, seria: A to Polska właśnie. ISBN 83-7023-770-3.
  9. ↑ a b Karol Hempel: Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni. Toruń-Lwów: Polska Niepodległa, 1939, s. 143.
  10. ↑ a b c Tuchola przed wiekami. [dostęp 2015-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-22)].
  11. ↑ Max Perlbach: Pommerellisches Urkundenbuch. Danzig: 1882, s. 380.
  12. ↑ Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, s. 11–29.
  13. ↑ Karol Górski, Dzieje Tucholi i okolic do końca XVIII w., PWN, Toruń, 1962, s. 53
  14. ↑ Karol Górski, Dzieje Tucholi i okolic do końca XVIII w., PWN, Toruń, 1962, s. 54
  15. ↑ Miasta polskie w tysiącleciu, t. 1. Wrocław-Warszawa Kraków Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 1965, s. 349–350.
  16. ↑ Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, s. 30–45.
  17. ↑ a b Jerzy Wojtowicz: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, s. 59–75, seria: Prace popularnonaukowe.
  18. ↑ a b Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, s. 45–60.
  19. ↑ Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Tuchola /1914-1923/. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 1997, seria: Obozy jeńców i internowanych na ziemiach polskich 1914-1924. ISBN 83-231-0847-1.
  20. ↑ Powrót Bysławia do Macierzy – 27.01.1920 r.
  21. ↑ Halina Gut „Bez tucholskiego sądu – co to dla nas oznacza?” Tygodnik Tucholski nr 43/2012.
  22. ↑ a b Janusz Wierzba: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, s. 77–108, seria: Prace popularnonaukowe.
  23. ↑ Tuchola w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  24. ↑ Zabytki architektury. [dostęp 2010-01-03].
  25. ↑ a b c d e f g Włodzimierz Jastrzębski, Jerzy Szwankowski, Tuchola. Od pradziejów do współczesności, 2010.
  26. ↑ Muzea w Tucholi
  27. ↑ Burmistrz Tucholi Bogumił Urbański nie żyje. 30 lipca 2001. [dostęp 2015-06-07].
  28. ↑ Wymagana kontrola bezpieczeństwa [online], kztuchola.pl [dostęp 2017-04-12].
  29. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-17].
  30. ↑ https://portalpasazera.pl/KatalogStacji?stacja=Tuchola+Rudzki+Most
  31. ↑ https://tuchola.naszemiasto.pl/w-tucholi-wybuduja-przystanek-kolejowy-w-rudzkim-moscie-juz/ar/c1-9065687
  32. ↑ Miasta partnerskie Tucholi. tuchola.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-22)]..
  33. ↑ Tuchola i Kudowa-Zdrój zostały miastami partnerskimi. [dostęp 2012-07-03].
  34. ↑ Adam Paluśkiewicz: Dwa miecze, czyli tucholskie zapiski Jana Długosza. Tuchola: 2004. ISBN 83-919423-0-9.
  35. ↑ Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:] Urszula Lewandowska, Krystyna Malik, Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 20, ISBN 83-217-2519-8 (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Tuchola

Siedziba gminy: Tuchola

Miasto
Części miasta
Wsie
Kolonie
Osady
Osady leśne
Przysiółek wsi
Pozostałe
miejscowości

Herb gminy Tuchola

Powiat tucholski
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu tucholskiego

Powiat tucholski (1919–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1919–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
Miasta województwa kujawsko-pomorskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców

Herb województwa kujawsko-pomorskiego

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuchola&oldid=72978207”