Wacław Sierpiński – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wacław Sierpiński
Ilustracja
1928
Państwo działania

 Polska

Data i miejsce urodzenia

14 marca 1882
Warszawa

Data i miejsce śmierci

21 października 1969
Warszawa, Polska

Doktorat

1906 – filozofia

Habilitacja

1908 – matematyka
Uniwersytet Lwowski

Profesura

1919

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Wielki Oficer Orderu Korony Rumunii Order Zasługi Cywilnej (Bułgaria) Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Komandor Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)

Wacław Franciszek Sierpiński (ur. 14 marca 1882 w Warszawie, zm. 21 października 1969 tamże) – polski matematyk, jeden z czołowych przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej i twórców polskiej szkoły matematycznej[1]; wieloletni profesor Uniwersytetu Warszawskiego i przewodniczący rady naukowej Instytutu Matematycznego Polskiej Akademii Nauk (IM PAN). Członek kilkunastu akademii nauk, w tym członek rzeczywisty Polskiej (PAN) i jej wiceprezes (1952–1957), prezes Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1931–1952) i Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1928–1930) oraz jego członek honorowy. Wyróżniony szeregiem odznaczeń polskich i zagranicznych, doktoratów honorowych i innych nagród; kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski oraz Legii Honorowej III klasy. Dydaktyk matematyki i jej popularyzator[2].

Sierpiński zajmował się teorią liczb, analizą matematyczną i podstawami matematykiteorią mnogości, topologią mnogościową oraz teorią kategorii. W teorii liczb badał zwłaszcza liczby całkowite, w analizie – funkcje rzeczywiste i teorię miary, a w teorii mnogości – teorię opisową i ogólną. Szczególne znaczenie mają jego prace w tej ostatniej dziedzinie[3], co sam przyznawał, określając się jako badacz nieskończoności. Analizował pewnik wyboru i hipotezę continuum, m.in. ich konsekwencje i warunki równoważne[4]. Zostawił po sobie obszerny dorobek: 57 książek, 724 prace i komunikaty, 107 artykułów i przemówień oraz 12 skryptów[5]. Wypromował też conajmniej kilku doktorów[6], współtworzył czasopismo „Fundamenta Mathematicae” i redagował „Acta Arithmetica”, wznawiając je po II wojnie światowej. Działał też społeczno-politycznie, uczestnicząc w strajkach z 1905 roku, wojnie polsko-bolszewickiej, krytykując reformy Janusza Jędrzejewicza i cenzurę w socjalistycznej Polsce, choć z tej krytyki PRL publicznie się wycofał.

Sierpińskiego upamiętnia nazewnictwo: jego nazwisko nosi kilka terminów naukowych, medal przyznawany przez UW i PTM polskim matematykom, związany z tym medalem wykład okolicznościowy oraz krater na Księżycu.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w rodzinie Konstantego, lekarza, i Ludwiki z Łapińskich. W 1900 ukończył V Gimnazjum Klasyczne w Warszawie i rozpoczął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studia ukończył w roku 1904, uzyskując stopień kandydata nauk i złoty medal za pracę z teorii liczb na temat podany przez prof. G. F. Woronoja, a od jesieni został mianowany nauczycielem matematyki i fizyki w IV Gimnazjum Żeńskim. Uczestniczył w strajku szkolnym w 1905, porzucił pracę i wyjechał do Krakowa.

Początki kariery naukowej[edytuj | edytuj kod]

W 1906 uzyskał stopień doktora filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy O sumowaniu szeregu ∑ m2+n2≤x f(m2 +n2) (jego promotorem był botanik Edward Janczewski-Glinka). Po powrocie do Warszawy uczył w polskich szkołach średnich prywatnych, w Seminarium Nauczycielskim w Ursynowie oraz wykładał matematykę na Wydziale Przyrodniczym Towarzystwa Kursów Naukowych (1906–1908), w latach 1907–1908 pełnił również funkcję sekretarza Wydziału[7].

W 1907 wyjechał na kilkumiesięczne studia do Getyngi, gdzie zetknął się z Constantinem Carathéodorym. W styczniu 1908 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w lipcu habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie prac z teorii liczb i rozpoczął tam w 1909 wykłady z teorii mnogości jako osobnego przedmiotu, początkowo na stanowisku docenta.

We wrześniu 1910 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego, został kierownikiem II Katedry Matematyki. W latach 1910–1914 wydał pierwsze swoje książki: Teoria liczb niewymiernych, Zarys teorii mnogości, Teoria liczb. Prace te zostały nagrodzone przez Akademię Umiejętności w Krakowie, która wybrała go w 1917 swoim członkiem korespondentem.

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Trójkąt Sierpińskiego jest samopodobny

Wybuch I wojny światowej zastał go z rodziną na Białorusi w majątku teściów, Poznajowie. Jako poddany austriacki został internowany w Wiatce. Dzięki staraniom matematyków moskiewskich zezwolono mu w 1915 na przyjazd do Moskwy. Wówczas nawiązał przyjaźń i współpracę z Mikołajem Łuzinem, z którym opublikował 8 wspólnych prac. W Wiatce i Moskwie napisał I tom Analizy matematycznej, dedykując tę pracę reaktywowanemu Uniwersytetowi Warszawskiemu.

W lutym 1918 przez Finlandię i Szwecję wrócił do Polski i przez semestr letni 1918 wykładał na Uniwersytecie Lwowskim, a od jesieni 1918 wykładał już na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w kwietniu 1919 otrzymał nominację na profesora zwyczajnego.

Wojna polsko-bolszewicka[edytuj | edytuj kod]

W czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował w Wydziale II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa kierowanym przez Jana Kowalewskiego, razem m.in. ze Stefanem Mazurkiewiczem i Stanisławem Leśniewskim brał udział w łamaniu sowieckich szyfrów[8][9][10]

Okres międzywojenny[edytuj | edytuj kod]

W roku 1920 Sierpiński wspólnie z Zygmuntem Janiszewskim i Stefanem Mazurkiewiczem założyli „Fundamenta Mathematicae” – pierwsze w świecie specjalistyczne czasopismo matematyczne poświęcone teorii mnogości i jej zastosowaniom oraz logice matematycznej.

W 1921 Polska Akademia Umiejętności powołała go na członka czynnego i wyróżniła nagrodą za „Fundamenta Mathematicae”.

W latach międzywojennych prowadził czynne życie naukowe, wydał 8 książek, dwie broszury oraz 7 podręczników szkolnych, pisanych wspólnie ze Stefanem Banachem i Włodzimierzem Stożkiem.

Od 1931 roku pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (aż do jego wcielenia do PAN w 1952 roku). Był organizatorem i prezesem I Kongresu Matematyków Słowiańskich w Warszawie w 1929. Brał także udział jako delegat PAU w Międzynarodowych Kongresach Matematycznych w Toronto (1924), Bolonii (1928), Zurychu (1932) i Oslo (1936).

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Wybuch II wojny światowej zastał go w Warszawie. W okresie okupacji pracował formalnie jako urzędnik magistratu polskiego w Warszawie. Równocześnie nadal prowadził działalność dydaktyczną, wykładając w podziemnym uniwersytecie. Nie przerwał także pracy naukowej. Niektóre spośród licznych jego prac były publikowane w Sprawozdaniach Akademii Papieskiej w Rzymie; napisał też Zasady algebry wyższej (1946). W październiku 1944 mieszkanie Sierpińskich zostało spalone, wraz z nim cenna biblioteka. Po przejściu przez obóz w Pruszkowie w lutym 1945 dotarł do Krakowa.

Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]

Przez semestr letni 1945 wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, jesienią wrócił na swą katedrę do Warszawy i wznowił wydawanie Fundamenta Mathematicae. W 1948 rozpoczął pracę w Państwowym Instytucie Matematycznym, a po przekształceniu tegoż w Instytut Matematyczny PAN objął w 1953 przewodnictwo Rady Naukowej Instytutu i piastował je do 1967. W latach 1956–1969 był redaktorem naczelnym wznowionego po przerwie wojennej pisma Acta Arithmetica. Był sygnatariuszem Listu 34 (protestu przeciw cenzurze), później, po represjach władzy wobec jego sygnatariuszy, był jednym z dziesięciu sygnatariuszy innego listu do The Times, zawierającego stwierdzenie, że w Polsce nie było represji i dyskredytującego Radio Wolna Europa. Przeszedł na emeryturę z instytutu i uniwersytetu w 1960. W 1961 otrzymał Nagrodę „Problemów” za osiągnięcia w dziedzinie popularyzowania nauki[11].

Miejsce spoczynku[edytuj | edytuj kod]

Grób Wacława Sierpińskiego w Alei Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim

Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (Aleja Zasłużonych-1-153)[12].

Uczniowie[edytuj | edytuj kod]

Wśród jego uczniów byli m.in.:

Książki[edytuj | edytuj kod]

Sierpiński opublikował między innymi[13]:

  • 1923: Zarys teorji mnogości. Cz. 1, Liczby pozaskończone, Wydawnictwo Kasy Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowem im. J. Mianowskiego;
  • 1925: Funkcje przedstawialne analityczne, Ossolineum;
  • 1928: Zarys teorji mnogości. Cz. 2, Topologja ogólna, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego;
  • 1932: Wstęp do teorji funkcji zmiennej rzeczywistej, Książnica Atlas;
  • 1933: Wstęp do teorji liczb, Książnica-Atlas;
  • 1956: O rozwiązywaniu równań w liczbach całkowitych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe;
  • 1957: O rozkładach liczb wymiernych na ułamki proste, PWN;
  • 1959: Teoria liczb. Cz. 2, PWN;
  • 1964: O teorii mnogości: wybrane zagadnienia dla szkół średnich, PZWS.

Członkostwo w akademiach i towarzystwach naukowych[edytuj | edytuj kod]

Polskie[edytuj | edytuj kod]

Zagraniczne[edytuj | edytuj kod]

Członek:

  • Towarzystwa Geograficznego w Limie (od 1928, od 1932 członek honorowy),
  • Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk (od 1932),
  • Rumuńskiej Akademii Nauk (od 1932, członek honorowy od 1934),
  • Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Liège (od 1934),
  • Bułgarskiej Akademii Nauk (od 1934),
  • Jugosłowiańskiej Akademii Nauk (od 1938),
  • włoskiej królewskiej akademii nauk fizycznych i matematycznych w Neapolu (członek korespondent od 1939)[14].
  • Accademia dei Lincei w Rzymie (od 1947),
  • paryskiej Akademii Nauk (od 1948),
  • Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie (od 1950),
  • Akademii Nauk w Nowym Jorku (od 1959),
  • Czechosłowackiej Akademii Nauk (od 1960),
  • Holenderskiej Akademii Nauk (od 1961),
  • Międzynarodowej Akademii Filozofii Nauki (od 1961, wiceprezes w latach 1962–1965),
  • Papieskiej Akademii Nauk (od 1968).

Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Doktoraty honoris causa[edytuj | edytuj kod]

Sierpiński otrzymał conajmniej 10 doktoratów honorowych:

Nagrody[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Sierpiński Wacław Franciszek, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-28].
  2. Mariusz Skałba, Popularne książki Sierpińskiego, [w:] pismo „Delta” [online], deltami.edu.pl, marzec 2022, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-03-15] (pol.).
  3. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać John J. O'Connor; Edmund F. Robertson: Wacław Sierpiński w MacTutor History of Mathematics archive (ang.) [dostęp 2022-03-15].
  4. Piotr Zakrzewski, Wacław Sierpiński – badacz nieskończoności, [w:] pismo „Delta” [online], deltami.edu.pl, marzec 2022, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-03-15] (pol.).
  5. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Wacław Sierpiński. Badacz zagadek nieskończoności, polskieradio.pl, 14 marca 2022 [dostęp 2022-03-15].
  6. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Wacław Sierpiński w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2022-03-15].
  7. Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN: sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906–1916, opracowali Ryszard Błędowski, Stanisław Orłowski, Henryk Mościcki, Warszawa 1917, s. 96 Podkarpacka BC – wersja elektroniczna.
  8. Wojna wywiadów, polska-zbrojna.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-28].
  9. Grzegorz Nowik, Zanim złamano „Enigmę”. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004, s. 24,25,27,232-233, ISBN 978-83-7399-099-9.
  10. Grzegorz Nowik, Zanim złamano „Enigmę” … Rozszyfrowano rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010, s. 18,29,71-73,77, ISBN 978-83-60580-61-5.
  11. Józef Hurwic, Czasopismo „Problemy” w polskim życiu intelektualnym po drugiej wojnie światowej, „Analecta”, 8/2 (16), 1999, s. 20.
  12. Cmentarz Stare Powązki: WACŁAW SIERPIŃSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2019-12-18].
  13. Według katalogu Biblioteki Narodowej, katalogi.bn.org.pl [dostęp 2021-11-01].
  14. Wyróżnienie uczonego polskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 37 z 16 lutego 1939. 
  15. M.P. z 1951 r. nr 74, poz. 1008 „za wybitną działalność naukową”.
  16. M.P. z 1925 r. nr 262, poz. 1082 „za wybitną twórczość naukową”.
  17. a b c d Sierpiński Wacław, [w:] Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, wyd. II popr, Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 665.
  18. Odznaczenie uczonego polskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 25 z 1 lutego 1939. 
  19. Wacław Sierpiński | Polskie Towarzystwo Matematyczne, www.ptm.org.pl [dostęp 2024-01-26].
  20. Medal i Wykład im. Wacława Sierpińskiego. Polskie Towarzystwo Matematyczne. [dostęp 2019-06-02].
  21. Andrzej Fischer, FISCHER. Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych). Tom I, strona 257., 2019.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]