French
DeutschZegar Zamku Królewskiego w Warszawie – Wikipedia, wolna encyklopedia
Zegar znajdujący się na Wieży Zygmuntowskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, posiada tradycyjny, mechaniczny mechanizm, który poza wskazywaniem aktualnego czasu na czterech tarczach, poprzez wybijanie kwadransów i pełnych godzin sygnalizuje jego upływ.
Pierwszy zegar na dominującej, zwanej także Zegarową, Wieży Zygmuntowskiej Zamku Królewskiego w Warszawie pojawił się w roku 1622. Data ta jest uwieczniona na tarczy zegara prezentowanej od strony Dziedzińca Wielkiego Zamku Królewskiego.
Obecny zegar został zbudowany w czynie społecznym przez Zespół Budowy Zegara przy cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy w roku 1974 i od 19 lipca był pierwszym w pełni działającym elementem, ukończonego w stanie surowym zamkniętym, odbudowywanego wówczas Zamku Królewskiego w Warszawie.
Historia. Zegar przed 1945 rokiem[edytuj | edytuj kod]
Zegar na Wieży Zegarkowej Zamku Królewskiego w Warszawie pojawił się tam wkrótce po ukończeniu budowy wieży i był jednym z pierwszych zegarów w stolicy. Wcześniejszy funkcjonował na nieistniejącym już dziś Ratuszu Miejskim na Rynku Starego Miasta.[1]
Wykonawcą zegara Zamku Królewskiego był warszawski zegarmistrz Jan Sulej lub, według innych przekazów, sprowadzony z Florencji mistrz Gerardo Priami.[2]
Pierwszy zegar miał cztery miedziane tarcze ze złoconymi cyframi i wskazówkami oraz dwa dzwony odlane przez gdańskiego ludwisarza Gerharda Bennincka.
W czasie najazdu szwedzkiego w 1656 roku zegar wraz z wieżą uległ uszkodzeniu, a może i całkowitemu zniszczeniu. Wieżę odbudowano w roku 1667. Zdarzenia te opisano na pergaminie umieszczonym w wieży w czasie jej odbudowy.
Po przeszło stu latach tekst ten odnaleziono i opublikowano w „Gazecie Warszawskiej” z dnia 10 lipca 1784 roku. [3]
„... iako ta Wieża pod czas oblężenia od Szwedów w R. 1656 kulami mocno nadwerężona, wkrótce za gwałtownym wichru uderzeniem y złamaniem prętów żelaznych wierzchołek swój utraciła. Y taż Wieża za rozkazem a kosztem Króla Jana Kazimierza była naprawiona w R. 1667 dnia 20 Sierpnia.”
W tym zapisie brak jest informacji o losach zegara.
Wiadomo, że w połowie XVIII wieku zegarem wieżowym opiekował się, wspomniany w Inwentarzu Zamkowym z roku 1769, zegarmistrz królewski Daniel Schepcke (Schöpke, Szepkie), który wykonywał również zegarki powozowe i kieszonkowe.
W tymże Inwentarzu możemy przeczytać, iż w wieży zamkowej: „jest Zegar Wielki nowo sporządzony, z sztuk Żelaznych kwadranse y godziny bijący”.
Z niniejszego tekstu tego wynika, że w tym czasie w wieży zainstalowano nowy mechanizm zegarowy, wybijający kwadranse i godziny. Prawdopodobnie był to już mechanizm z regulatorem wahadłowym i wychwytem hakowym, zastępujący dawny mechanizm z regulatorem kolebnikowym.
Pod koniec XVIII wieku zegarem na wieży zamkowej opiekował się jeden z najwybitniejszych zegarmistrzów warszawskich tamtego okresu – Franciszek Gugenmus (1740–1820), który był również starszym cechu zegarmistrzów.[4]
W końcu XIX w. pieczę nad zegarem zamkowym sprawowała firma zegarmistrzowska prowadzona przez Ferdynanda Woronieckiego z siedzibą przy ul. Ossolińskich w Warszawie. Mechanizm zegara zamkowego był nakręcany co trzy dni.
Brak jest jakiejkolwiek dokumentacji lub innych informacji o mechanizmie zegara zamkowego z ostatnich lat przed wybuchem drugiej wojny światowej w 1939 roku.
Zegar na wieży zamkowej uległ poważnemu uszkodzeniu podczas wywołanego ostrzałem i bombardowaniem pożaru Zamku w dniu 17 września 1939 roku. Wskazówki zegara zatrzymały się wówczas na godzinie 1115 i w tym położeniu pozostawały aż do całkowitego zniszczenia Zamku przez hitlerowców. Zastał on wysadzony we wrześniu 1944 roku w czasie powstania warszawskiego.
Historia. Czasy powojenne[edytuj | edytuj kod]
Przy powojennym odgruzowywania i porządkowania terenu Zamku Królewskiego z zamkowego zegara znaleziono jedynie fragment jednej z czterech tarcz, jedną parę mocno zniszczonych wskazówek oraz – równie zniszczoną – jedną z czterech przekładni wskazówkowych, które znajdowały się za tarczami. Nie znaleziono żadnych fragmentów głównego mechanizmu zegara.
O ile 2 lipca 1949 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Uchwałę o odbudowie Zamku Królewskiego, a w zakresie odbudowy Zamku Królewskiego prowadzono prace inwetaryzacyjne i projektowe, to w aspekcie budowy zegara Zamku Królewskiego nie działo się nic.
Budowa nowego zegara[edytuj | edytuj kod]
Wraz z decyzją o odbudowie Zamku Królewskiego podjętą w styczniu 1971 roku, obowiązek budowy zegara wzięli na siebie zegarmistrze warszawscy. W marcu 1972 roku został powołany Zespół Budowy Zegara przy Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy, który był kierowany przez mistrza zegarmistrzowskiego Władysława Zaleskiego i jego zastępcę Eugeniusza Wójcika. W skład zespołu jako wsparcie naukowe włączony został ówczesny pracownik naukowy Politechniki Warszawskiej, docent dr inż. i dyplomowany zegarmistrz Zdzisław Mrugalski. Pod jego okiem założenia konstrukcyjne i projekt zegara Zamku Królewskiego w Warszawie wykonał inż. Marek Górski.
W skład Zespołu Budowy Zegara na Zamku Królewskim w Warszawie, zgodnie z tablicą prezentowaną w pomieszczeniu zegarowym Zamku, wchodzili (w porządku alfabetycznym): Zbigniew Cegielski – grawer, Stanisław Gałązka - zegarmistrz, Marek Górski - inż., zegarmistrz, Wacław Makowski – cyzeler, Wacław Mandryk - zegarmistrz, Zdzisław Mrugalski - inż., zegarmistrz, Józef Paniasiuk - grawer, Julian Pazderski – zegarmistrz, Edmund Pielak – zegarmistrz, Józef Prymas - zegarmistrz, Konrad Smoderek - grawer, Mieczysław Soporek - zegarmistrz, Jan Stefanek – zegarmistrz, Zbigniew Wierzbicki – zegarmistrz, Eugeniusz Wójcik – zegarmistrz, Władysław Zaleski – zegarmistrz.
Zegar został wykonany w czynie społecznym. Środki finansowe na niezbędne wydatki zbierali prywatni zegarmistrze w całym kraju czy też przeznaczali członkowie Zespołu Budowy Zegara.
Montaż i wstępne uruchomianie poszczególnych zespołów i całego mechanizmu następowało w udostępnionej Zespołowi suterynie w budynku przy ulicy Bugaj 14, a jego pierwsza publiczna prezentacja miała miejsce w budynku cechowym – w Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych na ulicy Piekarskiej 20, w pierwszych dniach lipca 1974 roku.
Tarcze zegara[edytuj | edytuj kod]
Dokumentację wystroju zewnętrznego zegara (tarcze i wskazówki), wiernie odtwarzającą jego dawny wygląd na podstawie ocalałych elementów oraz przedwojennych zdjęć fotograficznych, jak również zachowanych materiałów inwentaryzacyjnych, opracował zespół pracowników Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem prof. inż. arch. Stanisława Marzyńskiego.
Na podstawie tej dokumentacji kilku członków Zespołu Budowy Zegara przystąpiło do wykonania elementów czterech tarcz i czterech par wskazówek. Kwadratowe tarcze, których boki mają długość 282 cm, wykonane są z kilkunastu arkuszy blachy miedzianej połączonych z sobą i zamocowanych na szkieletach ze stali nierdzewnej. Cyfry i rozetki dekoracyjne oraz okręgi tarczy wykonane są również z miedzi i pokryte warstwą złota. Wskazówki, których całkowite długości wynoszą: godzinowa – 174 cm, a minutowa – 205 cm, wykonano z prętów miedzianych z odpowiednio dekorowanymi końcówkami w całości pokryte warstwą złota. Na jednej z tarcz zegara – od strony Dziedzińca Wielkiego – umieszczona jest liczba 1622, oznaczająca rok zbudowania pierwszego zegara.
Tarcze zegarowe zostały zmontowane w hangarach na terenie Nadwiślańskiej Jednostki MSW pod kierunkiem członka Zespołu Budowy Zegara Jana Stefanka. Przy montażu tarcz współpracowała grupa żołnierzy z tej jednostki pod dowództwem por. Kazimierza Wąsowicza. Montaż czterech tarcz polegał na pokryciu stalowych szkieletów miedzianą blachą oraz zamocowaniu cyfr, okręgów i rozetek – zgodnie z dokumentacją.
W ostatnich dniach czerwca 1974 r. zmontowane tarcze przewieziono na specjalnie przygotowanych platformach na Plac Zamkowy i ustawiono obok Kolumny Zygmunta, co umożliwiło obejrzenie ich z bliska przez licznie gromadzących się tam warszawiaków.
W dniach 26 i 27 czerwca 1974 roku tarcze zegarowe wciągnięto na wieżę i zamocowano w przewidzianych na nie miejscach. Pierwszą z nich zamocowano w środę 26 czerwca o godz. 4 rano, a drugą o godz. 15. Dwie pozostałe tarcze umieszczono na wieży następnego dnia. Była to dość skomplikowana operacja, gdyż użycie dźwigu wymagało bezwietrznej pogody a tarcze były wynoszone na specjalnym uchwycie umożliwiającym umieszczenie tarczy pod gzymsem wieży. Tarczę z datą 1622, tak jak to było przed zniszczeniem Zamku, umieszczono od strony Dziedzińca Wielkiego.
Tarcze zegarowe Zamku Królewskiego nie są identyczne. Pomijając datę na tarczy od strony Dziedzińca Wielkiego, twarze centralnie umieszczonych na każdej tarczy „słoneczek” mają różny wyraz. Są to: „smutek”, „obojętność”, „uśmiech” i „wesołość”.
Metal na wykonanie tarcz zegarkowych został zebrany w zbiórce publicznej zorganizowanej przez Zespół Budowy Zegara.
Dzwony zegarowe[edytuj | edytuj kod]
Dwa dzwony zegarowe wykonał w czynie społecznym ludwisarz z Węgrowa Antoni Kruszewski wraz z synami Adamem i Andrzejem. Większy gong, przeznaczony do wybijania godzin, ma masę 860 kg i wydaje dźwięk w tonacji: „G”. Mniejszy – do oznajmiania kwadransów – 440 kg wydaje dźwięk „Ais”.[5]
Tak jak dawniej, umieszczenie dzwonów przewidziano wewnątrz kopuły wieży.
Dzwony były gotowe już pod koniec października 1973 roku, a 26 października dotarły do Warszawy, do Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych prowadzonego przez Cech Złotników Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy.
Transport dzwonów z Węgrowa do Warszawy w czynie społecznym wykonał PKS Sokołów Podlaski.
W dniu 26 października gongi zostały w uroczysty sposób przekazane przez firmę Kruszewscy „swoim kolegom rzemieślnikom”. W reprezentacyjnym budynku Cechu, jako pierwszy, gotowy element nowego zegara były one prezentowane szerokiej publiczności już od kwietnia 1974 roku.
Jeszcze przed przetransportowaniem dzwonów na Zamek Królewski przeprowadzono próby z kilkoma rodzajami młotków i dla różnych miejsc uderzania w dzwon, by uzyskać jak najlepszy dźwięk dzwonów.
Złom metali kolorowych na wykonanie dzwonów zegarowych został pozyskany w zbiórce publicznej zorganizowanej przez Zespół Budowy Zegara.
6 lipca 1974 roku[edytuj | edytuj kod]
Wcześnie rano po zamontowaniu dolnej części hełmu wieży, na najwyżej położony strop Wieży Zygmuntowskiej powędrowały obydwa dzwony.
O godzinie 9 rano z budynku Muzeum Rzemiosł Artystycznych na Plac Zamkowy, w towarzystwie członków Zespołu Budowy Zegara przewieziono na transporterze mechanizm zegarowy. Nieco później został on dźwigiem wyniesiony na wieżę i wstawiony do przeznaczonego dlań pomieszczenia przez otwór w stropie.
W następnych dniach zamocowano dzwony do elementów konstrukcyjnych kopuły, przymocowano młotki, które za pomocą linek połączono z mechanizmem zegarowym.
Zamontowano mechanizm transmisji wskazań, przekładnie wskazówkowe i wskazówki dla każdej z czterech tarcz.
Po zmontowaniu elementów zegara członkowie Zespołu Budowy Zegara, przy odłączonych dzwonach sprawdzali działanie wszystkich jego mechanizmów.
19 lipca 1974 roku[edytuj | edytuj kod]
Na ten dzień zaplanowano uruchomienie zegara. W zegarowym pomieszczeniu na wieży zamkowej znaleźli się wszyscy członkowie Zespołu Budowy Zegara, którzy uczestniczyli w ostatecznym montażu zegara, był także reporter „Sztandaru Młodych”. Na chwilę przed godziną 11.15 mechanizm już działał, należało tylko sprząc z nim przekładnię transmisyjną napędzającą wskazówki. Jak przekazywał reporter dziennika: „…wokół Kolumny Zygmunta dosłownie nie ma wolnego centymetra…, 11.05… z głośników płynie montaż słowno-muzyczny… [muzyka Chopina], 11.13 Wzmaga się ryk samolotów, łoskot bomb, 11.14 Cisza, 11.15 Wskazówki zamkowego zegara drgnęły. Po 35 latach! Nikt nie kryje wzruszenia…”.
W zegarowym Dzienniku odnotowano: „19 VII 74 r. o godz. 11.15 puszczono w ruch wskazówki zegara i o godz. 12.00 nastawiono wg czasu radiowego”.
Wraz z uruchomieniem zegara w mury Zamku Królewskiego „wróciło życie”.
Unikatowość zegara Zamku Królewskiego[edytuj | edytuj kod]
Konstruując tradycyjny mechanizm mechaniczny zegara wieżowego, jego twórcy przyjęli następujące wymogi:
1. Naciąg – silnik elektryczny ze sterowaniem za pomocą systemu wyłączników i przekładnią ślimakową.
2. Napęd – obciążnikowy. Obciążniki zawieszone na „łańcuchach bez końca”. Rozwiązanie to jest znane od dawna, jest doskonałe, ale wcale nie jest często stosowane.
3. Przekładania chodu – wszystkie koła z zębami o zarysie ewolwentowym. Dla wałków najbardziej obciążonych zastosowano łożyska kulkowe, dla pozostałych – łożyska ślizgowe porowate (tzw. samosmarujące).
4. Napęd pośredni – różnicowy napęd pośredni z obciążnikiem. Zapewnia on eliminację wpływu zakłóceń pochodzących z przekładni wskazań, które mogą wynikać choćby z oblodzenia wskazówek, silnych wiatrów, czy też na skutek siadania na wskazówkach ptaków. Napęd pośredni gwarantuje także stabilniejszą wartość momentu napędowego na kole wychwytowym, gdyż na jego stabilność ma wpływ wahanie momentu chwilowego tylko na jednym stopniu przekładni zębatej. Dodatkową zaletą napędu pośredniego, jest możliwość wykonania przekładni zębatej z zębami kół o zarysie ewolwentowym, gdyż zarys zębów nie wpływa na wartość momentu napędowego na kole wychwytowym. Przekładnia z zębami o zarysie ewolwentowym jest trwalsza, a wykonie dzięki powszechnemu stosowaniu zarysu ewolwentowego jest zdecydowanie łatwiejsze.
5. Wychwyt – wychwyt kotwiczny Grahama, zapewniający wyższą dokładność działania zegara niż inne znane rozwiązania.
6. Oscylator – wahadło sekundowe, kompensacyjne w systemie Rieflera.
7. Rozrząd – jako, że zegar posiada cztery tarcze, więc także cztery pary wskazówek, to niezbędnym jest rozrząd sygnału wzorcowego na każdą z tarcz zegara.
8. Przekładnia wskazań – transmitowany sygnał jest informacją o upływie minut. Dla napędzania wskazówki godzinowej niezbędna jest dodatkowa przekładnia – przekładnia wskazań przy każdej z tarcz zegara
Płyty łożyskowe zegara zaprojektowano jako jednolite, odlewane ze staliwa elementy, łączone ze sobą za pomocą słupków dystansowych.
Poza mechanizmem chodu, zegar posiada wyzwalane kołem zapadowym mechanizmy bicia godzin i bicia kwadransów. Są one napędzane oddzielnymi obciążnikami, a naciągane za pomocą tego samego silnika elektrycznego. Jest to możliwe dzięki odpowiedniemu doborowi przełożeń w mechanizmie napędowym.
Zaplombowana dokumentacja zegara Zamku Królewskiego, z informacją o zakazie jej wykorzystania do wykonania innego zegara została przez Zespół Budowy Zegara złożona w Archiwum Zamku Królewskiego. Wykonano także dokumentację techniczną zmniejszonej wersji mechanizmu zegarowego. Dzięki temu, już w krótkim czasie po zakończeniu budowy zegara zamkowego, nowe – doskonałej jakości mechanizmy mechaniczne zegarów otrzymały różne ważne budynki.
Niezawodny w działaniu[edytuj | edytuj kod]
Po uruchomieniu zegara trzech z członków Zespołu Budowy Zegara (Eugeniusz Wójcik, Zdzisław Mrugalski i Władysław Zaleski) zadeklarowali, by do końca wieku, w czynie społecznym wykonywać opiekę nad mechanizmem zegara. Od 2000 roku mechanizmem zegara opiekuje się firma jednego z współbudowniczych zegara – Marka Górskiego.
Przez prawie pięćdziesiąt lat swojej pracy mechanizm zegara funkcjonuje beż żadnych poważniejszych awarii, a zużycie elementów konstrukcyjnych zegara jest niezauważalne.
Wiedza o zegarze. 50. rocznica jego budowy[edytuj | edytuj kod]
Największym promotorem zegara był nieżyjący już współbudowniczy – profesor Zdzisław Mrugalski. Był on autorem wielu artykułów i prelekcji dotyczących zegara. Jego autorstwa jest też wydana w 2014 roku książka: „Zegar na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie”.
Na okoliczność jubileuszu 50. lecia budowy zegara na Zamku Królewskim w Warszawie, obchodzoną w latach 2022–2024, Cech Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy powołał Zespół Jubileuszowy, który przygotowuje wystawy i opracowania upamiętniające budowę tego niezwykłego zegara.
Jednym z dokonań zespołu jest niniejszy wpis.
Literatura[edytuj | edytuj kod]
1. Zdzisław Mrugalski, Zegar na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB, Radom 2014
2. Archiwum Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
1. Zegarki i Pasja. Zegar na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie. Konstrukcja, dostęp:03.05.2022
2. Zegarki i Pasja. Królewski zegar zamkowy. Rocznice niezwykłe, dostęp 03.05.2022
3. Strona Cechu Z.Z.O.G i B m. st. Warszawy. Cykl artykułów o zegarze Zamku Królewskiego w Warszawie, dostęp 17.05.2022
[1] Głębocki W.: Zegarmistrzowie warszawscy XIX wieku. PWN, Warszawa 1992
[2] Orłowski B.: Tysiąc lat polskiej techniki. Inst. Wyd. „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1963, s. 92 - 93
[3] Zajdler L.: Dzieje zegara. Wyd. „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1980, s.171
[4] Kieniewiczowa G.: Zegary warszawskie XVIII i XIX wieku w zbiorach Muzeum Historycznego. Muzeum Historyczne Miasta Stoł. Warszawy, Warszawa 1971, s. 60.
[5] Przekaz słowny Antoni Kruszewski junior, Warszawa 2022