Nazi Almanyası'ndan Türkiye'ye sığınan kişiler listesi - Vikipedi

Nasyonal sosyalizm döneminde tehdit altındaki yüzlerce kişi Nazi Almanyası'ndan Türkiye'ye sığınmacı olarak geldi. Naziler tarafından yurttaşlıktan atılanlar veya başka nedenlerle vatansız olanların pasaportlarına kısmen "heimatlos"[1] damgası vuruldu. Bu da sığınmacı statüsüyle eş anlamlıydı ve Türkçeye "haymatlos" terimi olarak girdi.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Alman İmparatorluğu ile ticari ve askeri alanlarda sıkı bir işbirliği içindeydi.[2] Bu tarihten itibaren Türkiye'de bazı Almanlar danışman olarak sözleşmeli çalışıyorlardı.[3] Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi'nin (NSDAP) iktidara gelmesinin ardından ve özellikle politik ve ırkçı nedenlerle istenmeyen devlet memurlarının devre dışı bırakılmasıyla[2] tehdit altındaki sığınmacılar, kimi ülkelere olduğu gibi Türkiye'ye de kaçmışlardı ve "İmparatorluk ve Alman Halkı"ndan ayrı kalmak için İstanbul'da kendilerine "Alman Kolonisi B" (Almanca: Deutsche Kolonie B) adını verdiler. Sığınmacıların çoğu Yahudi karşıtı tehditlerden dolayı Almanya'yı terk etti. Sığınmacıların göç nedenlerini (çalışma amaçlı yasal göç veya politik nedenli göç) tam olarak tespit etmek mümkün değildir.

Bu zamana kadar Atatürk toplumun batılılaşmasını hedefleyen kökten reformların uygulanmasını sağlamıştı. Ülke kalkınmasının daha ileriye taşınması için batılı bilim insanlarına ve teknisyenlere kucak açılmıştı. 1933 senesinde Türkiye'deki üniversiteler reforme edildi ve Temmuz ayında ilk Alman bilim insanlarıyla sözleşmeler imzalandı. Hitler’in iktidara geldiği 1933 yılı Türkiye’nin tek üniversitesi konumunda olan İstanbul Üniversitesi’nde bir reform uygulamaya konulduğu yıldı. Reform kararları çerçevesinde 1933-1934 öğretim yılında eğitim kadrosunda 27 yerli ordinaryüs profesör yanında, çoğu kürsü direktörlüklerine atanan 38 yabancı ordinaryüs profesöre yer verilmişti. Bu isimlerin neredeyse tamamı, Hitler Almanyası’nı terk etmek zorunda kalan bilim adamlarıydı. Kendilerine kürsü başkanlıkları verilirken, karşılığında mensubu bulundukları bilim alanında Avrupa’da ulaşılmış seviyeyi İstanbul Üniversitesi’ne yansıtmaları bekleniyordu.[4] Bu bilim insanları, işe alınmalarıyla beraber, Türkçe olarak ders vereceklerini ve Türkçe ders kitapları yayınlayacaklarını da yükümlenmişlerdi. Buna karşılık üniversitelerde ve devlet kurumlarında maaşları yüksek mevkiler elde ettiler,[2] hatta sürgün Almanlar tarafından idare edilen kimi enstitüler de kuruldu. NSDAP'nin hükûmeti ele geçirmesinin ardından Alman bilim dünyasından dışlanan akademisyenler Türk devletinin tekliflerini seve seve kabul etti. Avusturya'nın Almanya'ya bağlanmasından sonra Avusturya'dan ve daha sonrasında II. Dünya Savaşı'nda işgal edilen ülkelerden gelen sığınmacılar onları takip etti. 1937'den sonra Türkiye'ye sığınan bu göçmenler, özellikle ABD, hatta İngiltere gibi diğer ülkelere göç ettiler. 1945'e kadar Almanca konuşulan ülkelerden, içlerinde; öğretmen, yazar, akademisyen, doktor, mimar, hukukçu, bilim insanı ve siyasetçilerin bulunduğu[5] yaklaşık 1000 sığınmacı Türkiye'ye göç etmiştir.[6] Türkiye tarihçisi Stanford Shaw bu konuda şöyle yazıyor:

“ Atatürk ve Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel tarafından Hitler'in öğretim ve bilimden ihraç ettiği insanlardan faydalanıp, yüzlercesinin Türkiye'ye getirterek Türkiye'deki üniversitelerin ve bilim kurumlarının önemli ölçüde geliştirilmesini sağlamalarıyla, Yahudi sığınmacılara yapılan Türk yardımı 30'ların ilk yıllarında başlamıştır. „

Ancak, Stanford Shaw savunmacı bir bilim insanı olarak bilinir. Yurt dışındaki Türk diplomatlar da Yahudilerin sürgün edilmesini kısmen engellemişlerdir. Marsilya başkonsolosu Necdet Kent 18000 kaçak Yahudi'ye Türk pasaportu vermiştir. Rodos Adası başkonsolosu Selahattin Ülkümen 200 Yahudi'nin Türkiye'ye kaçmasını sağlamıştır ve bu başarısından dolayı kendisine Uluslararası Dürüstler (İbranice: חסידי אומות העולם‎, Chassidey Umot HaOlam, Dünya uluslarının dürüst insanları) ödülüne layık görülmüştür.

Ancak daha sonraları, II. Dünya Savaşı öncesinde Türkiye, Yahudi sığınmacıların göç etmelerini engelleyici kanunlar çıkardı. Toplamda 67 Yahudi sığınmacının iltica talebi reddedildi. Bazı sığınmacılar başarıyla Türk vatandaşlığı için başvuruda bulundular. Türklerle kimi evlilikler de gerçekleştirildi.

1949'a kadar sığınmacıların üçte ikisi geldikleri ülkelere döndüler. Yaklaşık %30'u da ABD'ye göç etti ve sadece çok az sayıda sığınmacı Türkiye'de kaldı.[2] Büyük uyum problemleri ve Türk devletinin sığınmacıları karşı uyguladığı otoriter yaklaşım, aslında yeniden göç etmeye motive eden faktörlerdi, diye Liselotte Dieckmann açıkça anlatıyor.

Almanca Konuşan Sığınmacılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sığınmacı bilgileri Türkiye'deki süreç Sonraki hayatı
Ad-Soyad Uyruk Doğum yılı Ölüm yılı Meslek Kaldığı dönem Kaldığı şehir Çalıştığı kurum Faaliyetleri Sonrası
Liko Amar  Macaristan 1891 1959 Kemancı 1935-1950 Ankara Ankara Devlet Konservatuvarı Müzik öğretmenliği yapmıştır. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Suna Kan, Gülden Turalı gibi tanınmış sanatçılar bulunur. Almanya'ya döndü.
Ernst von Aster  Almanya 1880 1948 Filozof 1936-1948 İstanbul İstanbul Üniversitesi Felsefe bölüm başkanlığı yapar, Walther Kranz 'ı üniversiteye önerendir. İzinli gittiği İsveç te öldü.
Heinz Anstock  Almanya 1909 1980 Dil bilimci 1935-1954
1955-1974		 İstanbul İstanbul Üniversitesi, İstanbul Alman Okulu Almanca öğretmenliği yapmıştır. Almanya'ya döndü.
Fritz Arndt  Almanya 1885 1969 Kimyager 1935-1955[a] İstanbul İstanbul Üniversitesi Kimya Enstitüsü Müdürlüğü yapmıştır. İstanbul Üniversitesindeki üstün başarılarından dolayı şeref doktorasına layık görülmüştür. Türkiye'nin ilk kimya yüksek mühendisi olan Hüseyin Hilmi Işık, Fritz ile beraber çalışmıştır. Almanya'ya döndü. (Hamburg)
Erich Auerbach  Almanya 1892 1957 Filolog, akademisyen ve edebiyat eleştirmeni 1935-1947 İstanbul İstanbul Üniversitesi Mimesis: Batı Edebiyatında Gerçekliğin Tasvirini kaleme aldığı İstanbul'a yerleşmiştir. Auerbach'ın Türkiye'de bulunduğu döneme dair akademik faaliyetleri Türk araştırmacılar tarafından kayda geçirilmiştir.[b] ABD'ye gitti.
Fritz Baade  Almanya 1893 1974 İktisatçı ve siyasetçi. SDP'den Bundestag üyesi 1935-1946 Ankara-İstanbul-Kırşehir Ernst Reuter'e yardım etmiş, özel şirketlerde çalışmıştır. 1944 yılında Kırşehir'e sürgün edilmiştir. Burada kurumuş eski bir su kaynağını yeniden canlandırmış ve yerel halka mücevher işçiliği öğretmiştir. ABD'ye gitmiş ve burada gazetecilik yapmıştır. Alman sanayi altyapısının sökülmesini savunan Morgenthau Planına karşı çıkmış Marshall Planı'nı desteklemiştir.
Rudolf Belling  Almanya 1886 1972 Heykeltraş 1937-1966 İstanbul İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesinde dersler vermiş, Türkiye'de heykelciliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Almanya'ya dönmüştür.
Paul Bonatz  Almanya 1877 1956 Mimar 1943-1954 İstanbul İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesinde dersler vermiş, yarışma jürilerinde görev yapmış, Türkiye'de heykelciliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Almanya'ya dönmüştür.
Clemens Bosch  Almanya 1899 1955 Antik tarih ve nümismatik uzmanı 1935-1955 İstanbul İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Arkeoloji Müzesi Tarih profesörü olarak dersler vermiş ve görev yapmıştır. Ömrünün sonuna kadar Türkiye'de yaşamış, Almanya'ya dönmemiştir.

Diğer Bilgiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ernst Reuter yurduna geri döndükten sonra, SED (Almanca: Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) sığınmacı olarak kaldığı ülke nedeniyle onunla alay edilmişti. Birçok haber ve özellikle karikatürde "ayakkabı boyacısı" ya da 1925 yılında fesin Atatürk tarafından yasaklanmasına rağmen "fes takan biri" olarak lanse edildi. Ayrıca pasaportunun nasyonal sosyalist konsolos Franz von Papen tarafından uzatıldığı öne sürüldü.

  • "Nazilerden nefret etmek yetmez. Hepimiz bu rejimle iyi bir Alman'ın yapmakla mükellef olduğu bir görevi yaparcasına savaşmalıyız." Ernst Engelberg, tarihçi, 1943'te Türkiye'deki Almanlara yaptığı konuşmada.
  • "Ve gerçekten, buraya (Türkiye'ye) yaptığımız bu yolculuk, kurtuluştu." Martin Winter, mimar.
  • "Türkiye'de çok iyi arkadaşlarımız vardı ve daha nice sosyal ilişkilerimiz." Hans Bodländer, mühendis ve fotoğrafçı, 1998'de yaptığı değerlendirmede.
  • "Buradaki (Türkiye'deki) çalışmamın ne kadar renkli olduğunu tahmin bile edemezsiniz." Gustav Oelsner, mimar, 1947.
  • "Romantik bir dönem olarak algıladığım bu dönem, sanat çalışmalarımda en derin etki yapan dönemlerden biri oldu." Carl Ebert, tiyatro yönetmeni, 1971'de Türkiye'de sığınmacı olduğu dönem için söyledikleri. Hayatının en mutlu günlerini, söylediğine göre Türkiye'de yaşamıştı.
  • "Yazdıklarımı okudu ve ardından şöyle dedi: Sadece bir şartla bana ithaf edebilirsin. İthafın altına Berlin cerrahi amblemini koyacaksınız!" Prof. Arslan Terzioğlu, Rudolf Nissen hakkında, 2006 İstanbul.
  • "Türkiye ve Avrupa'daki Türkler hakkında yapılan tartışmalarda isterdim ki, batı dünyası büyük bir yıkım ve tahrip içindeyken Türkiye birçok batılı bilim insanına sadece kapılarını değil, aynı zamanda kalbini açan bir ülke olduğu unutulmasın." Susan Ferenz-Schwartz, Philipp Schwartz, Arslan Terzioğlu'na 2003 (Orijinali Türkçe).
  • "Şaşarak kederle memleketimden sürgün edileceğimi anlamak zorunda kalınca, sadece Türkiye bana kucak açarak kabul etti. Burası benim memleketim. Burdan gidemem ve bana gösterilen iyiliğe karşılık nankörlük edemem." Erich Frank, Türkiye'yi terk etmeyi reddederken.
  • "Batının hastalıklı hızlı tempo alışkanlığını bırakmayı deneyin, doğudan gerçekten birşeyler öğrenebiliriz!" Andreas Tietze, Türkolog, bir meslektaşına hitaben.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Horst Widmann: Exil und Bildungshilfe. Die deutschsprachige Emigration in die Türkei nach 1933. Mit einer Bio-Bibliographie der emigrierten Hochschullehrer im Anhang Peter Lang, Frankfurt 1973 ISBN 3-261-00731-1
    • in türkisch: Atatürk ve Üniversite Reformu Übers. Aykut Kazancigil. Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000 ISBN 9758240277
  • Klaus-Detlev Grothusen (Hg): Der Scurla Bericht. Bericht des Oberregierungsrates Dr. rer. pol. Herbert Scurla von der Auslandsabteilung des Reichserziehungsministeriums in Berlin über seine Dienstreise nach Ankara und İstanbul vom 11. – 25. Mai 1939: »Die Tätigkeit deutscher Hochschullehrer in der Türkei 1933-1939« Dağyeli, Frankfurt 1987. Schriftenreihe des Zentrums für Türkeistudien, Band 3 (Neuaufl. siehe: Faruk Şen u.a., 2007
    • ders.: The immigration of German Scientists to Turkey after 1933. in: Belleten. Türk Tarih Kurumu - Turkish Historical Society Review 1981; 45, S. 537-50 ISSN 0041-4255
  • Jan Cremer & Horst Przytulla: Exil Türkei. Deutschsprachige Emigranten in der Türkei 1933–1945 2. erw. Aufl. Lipp, München 1991 ISBN 3-87490-843-7 Zweisprachig deutsch-türkisch
  • Stanford Shaw: Turkey and the Holocaust. Turkey's role in rescuing Turkish and European Jewry from Nazi persecution 1933-1945 Rezension: das Buch wird als apologetisch bezeichnet (Rother ist der Ansicht, Shaw beschönige die Rolle der T.)
  • Philipp Schwartz: Notgemeinschaft. Zur Emigration deutscher Wissenschaftler nach 1933 in die Türkei Hg. & Einl. Helge Peukert. Metropolis, Marburg 1995 ISBN 3-89518-038-6
  • Anne Dietrich: Deutschsein in Istanbul. Nationalisierung und Orientierung in der deutschsprachigen Community von 1843 bis 1956 Leske & Budrich (umbenannt: VS Verlag für Sozialwissenschaften), Opladen 1998 ISBN 3-8100-2188-1 (Schriftenreihe des Zentrums für Türkeistudien 13), zugleich Diss. rer. soc. Univ. Tübingen 1996
  • Bernd Nicolai: Moderne und Exil. Deutschsprachige Architekten in der Türkei 1925–1955 Verlag für Bauwesen, Berlin 1998 (Zugleich Habil. TU Berlin 1996) ISBN 3-345-00642-1
    • dsb.: Bruno Tauts Revision der Moderne. Stratigraphien aus dem türkischen Exil 1936 - 1938. In Hermann Haarmann (Hg): Innen-Leben. Ansichten aus dem Exil. Fannei & Walz, Berlin 1995 ISBN 3927574341 S. 41 - 55
  • Cem Dalaman: Die Türkei in ihrer Modernisierungsphase als Fluchtland für deutsche Exilanten Berlin, Freie Univ., Diss., 1998 (digitale Version: siehe Weblinks/ Archivserver der Deutschen Nationalbibliothek)
  • Aras Ören: Privatexil, ein Programm? Drei Vorlesungen Übers. Cem Dalaman. Tübinger Poetik-Dozentur. Konkursbuch, Tübingen 1999 ISBN 3-88769-711-1
  • Verein aktives Museum (Hg.): Haymatloz. Exil in der Türkei 1933–1945 Ausstellungskatalog, Verlag wie Hg., Berlin 2000 Die Ausstellungsmacher im Netz 3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Großformat, ohne ISBN, ohne Register, 235 S. auch als CD erhältlich. Neufassung der Ausstellung ab 2009, erstmals in Hamburg: Alfred Toepfer Stiftung F.V.S.
  • Kemal Bozay: Exil Türkei. Ein Forschungsbeitrag zur deutschsprachigen Emigration in die Türkei (1933–1945) Lit, Münster 2001 ISBN 3-8258-5103-6 (vergriffen; online lesbar)
  • Arnold Reisman: Turkey's Modernization. Refugees from Nazism and Atatürk's Vision New Academia, Washington DC 2006 ISBN 0977790886 (Vorläufertext von 2004 als Abstract hier unter Weblinks) engl. Online durchsuchbar in google books.
    • Stimmen zu diesem Buch & Vorwort: [1] engl.
  • Georg Stauth & Faruk Birtek Hgg.: Istanbul. Geistige Wanderungen aus der „Welt in Scherben“ Transcript, Bielefeld 2007 ISBN 978-3-89942-474-4 (vor allem über Traugott Fuchs und Hellmut Ritter)
  • Faruk Şen & Dirk Halm (Red.): Exil unter Halbmond und Stern. (Mit) Herbert Scurlas Bericht über die Tätigkeit deutscher Hochschullehrer in der Türkei während der Zeit des Nationalsozialismus Klartext, Essen 2007 ISBN 3-89861-768-8 (Scurla war aktiver Nazi, später DDR-Funktionär; einige seiner Fragen an die Emigranten in der Türkei bei Ph. Schwartz 1995. Sein Bericht hier S. 31-92. Siehe auch oben: Grothusen 1987) Etliche Kurzbiographien & Komplette Namensliste im Anhang (Türk. Fassung in engl. Rezension siehe Weblinks: Online-Zs. Turkofamerica)
  • Kubaseck, Christopher & Seufert, Günter (Hg.): Deutsche Wissenschaftler im türkischen Exil: Die Wissenschaftsmigration in die Türkei 1933-1945 (Reihe: Istanbuler Texte und Studien, Hg. Orient-Institut Istanbul, Bd. 12) Ergon, Würzburg 2008 ISBN 978-3-89913-665-4
  • Corry Guttstadt: Die Türkei, die Juden und der Holocaust Assoziation A, Berlin 2008 ISBN 978-3-935936-49-1 (Ausführliche Rezension online siehe oben bei Stanford Shaw) (Aussage: Die Aufnahme der Flüchtlinge erfolgte allein aus türk. Eigeninteresse.)
  • Hans-Joachim Dahms: Die Türkei als Zielland der wissenschaftlichen Emigration aus Österreich. Ein Überblick in: Friedrich Stadler, Hg: Vertriebene Vernunft II. Emigration und Exil österreichischer Wissenschaft 1930 - 1940 Reihe: Emigration, Exil, Kontinuität. Schriften zur Wissenschaftsgeschichte Bd. 2. - 2. Aufl. Lit, Berlin 2004 ISBN 3825873730 (vom Titel abweichend: auch über die Deutschen Nissen, Hirsch, Neumark)
  • Philipp Gaier: Die deutschsprachige wissenschaftliche Emigration in die Türkei und ihr soziales Umfeld. Das "deutsch-deutsche" Verhältnis in der Türkei 1933 - 1945. Grin, (München) 2008 ISBN 3638936414[7]
  • Michael Egger: Österreichische WissenschaftlerInnen in der Emigration in der Türkei von 1933 bis 1946 ungedr.Diplomarb. Graz 2010.

Projeler[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Gezici sergi „Haymatlos“, Literatürler: Verein aktives Museum 2000, revizyon; 2009
  • Okul projesi „Haymatlos“ Goerdeler-Gymnasium Paderborn goerdeler.lspb.de 29 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Boğaziçi'nde sığınak belgeseli. Nedim Hazar & Pavel Schnabel, 2001. İlk yayınlanma 3sat 28 Ekim 2001, çağdaş tanık Cornelius Bischoff eşliğinde. 1928 doğumlu Türkçe çevirmen; (İstanbul'da 1939 ve 1949 arasında yaşadı) Gerhard Kessler'in kızı Addi Scholz, Türkiye'deki kısa süreli yaşamı.
  • Türkiye'de sürgünün birkaç edebi değerlendirmesinden biri yazar Esmahan Aykol tarafından yapılmıştır. Polisiye yazarı Akyol "Kati Hirschel"i dört romanının kahramanı yapmıştır. Karakter hem ismi hem de edebi biyografisi açısından Ernst E. Hirsch'in kurgusal kızıdır.
  • Fluchtpunkt Türkei. 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sürgünler hakkında değerlendirme; "uzun bir gece". Yazar Adolf Stock. Bu bağlantı içerisinde metinler ve referanslar vardır (el yazısı ile yazılmış belgeler) Sitede tüm yayının (3 saat) uzunluğunda bir ses dosyası bağlantısı da vardır.
  • Haymatloz. Exil in der Türkei 27 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Eren Önsöz (yönetmen ve senaryo) tarafından Alman sürgünler hakkında biyografik bir belgesel. 95 dakika sürelidir ve orijinal dilleri Almanca ve Türkçedir. Altyazılar diğer dillerde mevcuttur. Katkıda Bulunanlar Enver Hirsch, Elisabeth Weber Belling, Münih; Susan Ferenz-Schwartz, Zürih; Kurt Heilbronn, Eschborn ve İstanbul; ve Engin Bagda,
  • 1946 Ankara, şimdi Eberstadt (aynı sırada: Ernst E. Hirsch; Rudolf Belling; Philipp Schwartz; Alfred Heilbronn; Otto Gerngroß'un torunları). Aile fotoğrafları ile seyahat yıllarının orijinal kayıtları. Film- und Medienstiftung NRW tarafından finanse edilmiştir. Görüntü yönetmeni Andreas Köhler, Hupe Film prodüksiyonu, Erik Winker.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Daha önce 1915-1918 döneminde İstanbul'da bulunmuştu
  2. ^ Kader Konuk, bu döneme ait incelemelerini 2010 yılında yayınlanan East West Mimesis: Auerbach in Turkey adlı kitabında kamuoyuna sunmuştur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Grimm Wörterbuch sözlüğündeki madde (Almanca) 10 Kasım 2021 tarihinde erişilmiştir
  2. ^ a b c d "Gleichschaltung und ‚Selbsterneuerung' der Universitäten". Deutsche Wissenschaftler im türkischen Exil: Die Wissenschaftsmigration in die Türkei 1933-1945 (Almanca). Orient Institut Istanbul. ss. 51, 54, 90, 94, 97. 12 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
  3. ^ Mangold-Will, Prof Dr Sabine. "Deutsche in der Türkei 1933 - 1945 | bpb". bpb.de (Almanca). 15 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
  4. ^ "Jin. Ord. Prof. Dr. Wilhelm Gustav Liepmann'ın (1878-1939) İstanbul Üniversitesi'ndeki hizmet süreci (1933-1939) ve sosyal jinekoloji üzerine düşünceleri" (PDF). 29 Ekim 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2021. 
  5. ^ Möller, Barbara (29 Ekim 2016). "„Haymatloz": Deutsche Flüchtlinge in der Türkei – Filmstart & Trailer". DIE WELT (Almanca). 12 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
  6. ^ "TURKEY AND THE JEWS OF EUROPE DURING WORLD WAR II - (#1)". 12 Temmuz 2001. 12 Temmuz 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ nur knapp 100 Seiten, sehr kurzgefasst, dafür ein extrem teures Buch. Inhaltsverzeichnis bei einem Online-Anbieter einsehbar
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Nazi_Almanyası%27ndan_Türkiye%27ye_sığınan_kişiler_listesi&oldid=31619899" sayfasından alınmıştır