Blu-ray - Vikipedi

Blu-ray Disc
Blu-ray'in ters tarafı. CD ve DVD'den farklı olarak, genellikle yansımanın mavi bir tonu vardır. Bazı marka diskler arasında gümüş, altın ve gri renkler bulunur.
Medya tipiYüksek yoğunluklu optik disk
FormatVeri kodlama: CLV veya Zoned CAV serpiştirilmiş hata düzeltme koduna sahip çukurlar ve düzlükler
BDMV Video kodlama: H.262/MPEG-2 Part 2
H.264/MPEG-4 AVC
VC-1
H.265/HEVC (sadece Ultra HD Blu-ray)
Kapasite25 GB (tek katman), 50 GB (çift katman)
100, 128 GB (BDXL)
(Standart bir biçimli BD'de dört katmana kadar olasıdır.)
Okuma sistemi405 nm diyot lazer, 36 Mbit/s
Yazma sistemi405 nm okuma için daha fazla güç kullanan odaklanmış ışınlı diyot lazer
GeliştiriciSony
Blu-ray Disk Birliği[1]
Boyut12 cm (4,7 in) çap
1.2 mm kalınlık[2][a]
KullanımıVeri depolama
Yüksek çözünürlüklü video
Yüksek çözünürlüklü ses
Stereoscopic 3D
PlayStation 3 oyunları
PlayStation 4 oyunları
PlayStation 5 oyunları
Xbox One oyunları
Xbox Series X oyunları

Blu-ray Disc (BD), genellikle basitçe Blu-ray olarak bilinen, bir sayısal optik disk depolama biçimidir. DVD formatının yerini alması için ve birkaç saatlik yüksek çözünürlüklü (HDTV 720p ve 1080p) ve ultra yüksek çözünürlüklü (2160p) videoyu depolayabilecek şekilde tasarlanmıştır. Uzun metrajlı filmler gibi video materyaller ve PlayStation ve Xbox gibi oyun konsolları için hazırlanan video oyunlarının fiziksel dağıtımları Blu-ray'in ana uygulama alanlarındandır ve ayrıca üzerinde her türlü sayısal veri güvenli bir şekilde saklanabilir. "Blu-ray" adı, diski okumak için kullanılan mavi lazere (aslında mor bir lazerdir) atıfta bulunur ve bu, bilgilerin DVD'ler için kullanılan daha uzun dalga boylu kırmızı lazerle mümkün olandan daha yüksek bir yoğunlukta saklanmasına olanak tanır.

Polikarbonat disk 120 milimetre (4.7 inç) çapında ve 1.2 milimetre (0.047 inç) kalınlığındadır, DVD ve CD'lerle aynı boyuttadır.[3] Geleneksel veya BD-XL öncesi Blu-ray diskler, katman başına 25 GB boyut içermekteydi ve çift katmanlı diskler (50 GB), uzun metrajlı video diskleri için endüstri standardı olmaktadır. BD-XL olarak tanımlanan yeniden yazabilir sürücüler için üç katmanlı diskler (100 GB) ve dört katmanlı diskler (128 GB) bulunmaktadır.[4]

Yüksek çözünürlüklü (HD) videolar, 1920×1080 piksel çözünürlüğe sahip Blu-ray disklerde, 24 aşamalı (progressive) veya 50/60 geçmeli (interlaced) saniye başına kare hızında (FPS, Frames per second) saklanabilir. DVD-Video diskleri en çok 480i (NTSC, 720×480 piksel) veya 576i (PAL, 720×576 piksel) çözünürlükle sınırlandırılmıştı.[5] Bu donanım özelliklerinin yanı sıra, Blu-ray bir dizi çoklu ortam biçimi ile ilişkilidir.

Blu-ray disk biçimi, tüketici elektroniği, bilgisayar donanımı ve hareketli görüntü üreticilerini temsil eden bir grup olan Blu-ray Disk Birliği (BDA, Blu-ray Disc Association) tarafından geliştirilmiştir. Sony, Ekim 2000'de ilk Blu-ray disk öntürlerini tanıtmış ve ilk prototip oynatıcı Nisan 2003'te Japonya'da piyasaya sürülmüştü. Daha sonra, Blu-ray diskin HD DVD formatı ile rekabet ettiği yüksek çözünürlüklü optik disk biçimi savaşına girişilerek, 20 Haziran 2006'da dünya çapında resmî sürümüne kadar geliştirilmeye devam edildi. HD DVD'yi destekleyen ana şirket olan Toshiba, Şubat 2008'de Blu-ray diskin üstünlüğünü kabul etti[6] ve daha sonra 2009'un sonlarında kendi Blu-ray disk oynatıcısını piyasaya sürdü.[7] Media Research'e göre, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yüksek çözünürlüklü yazılım satışları ilk iki yılda DVD yazılım satışlarından daha yavaştı.[8] Blu-ray, talep üzerine video (VOD, Video on demand) ve DVD'lerin sürekli satışından kaynaklanan rekabetle karşı karşıyadır.[9] Ocak 2016'da ABD'deki geniş bant hanelerin %44'ünde Blu-ray oynatıcı vardı.[10] 4K içeriğin oynatılması için BDA, Ultra HD Blu-ray adlı bir Blu-ray çeşidi tanıtmıştır.

Geçmiş[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeniden yazılabilir boş bir Blu-ray disk (BD-RE)
Kees Schouhamer Immink, DVD ve Blu-ray diske yaptığı öncü katkılardan dolayı kişisel Emmy ödülü almıştır.

Erken tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

DVD biçiminin bilgi yoğunluğu, kullanılan lazer diyotlarının dalga boyu ile sınırlıydı. Uzun süren geliştirmenin ardından, 405 nanometrede çalışan mavi lazer diyotları, Ekim 1998'de 407 nanometrelik biraz daha uzun bir dalga boyunda diyotlarla yapılan öntür disklerle daha yüksek çözünürlüklü ortamları tutabilen daha yoğun bir depolama biçiminin geliştirilmesine izin vererek üretim bazında kullanıma sunuldu.[11][12] Sony, Panasonic, Philips ve TDK ile işbirliği içinde[13] yeni diyotları uygulayarak iki projeye başladı: UDO (Ultra Density Optical; Ultra Yoğunluklu Optik)[14] ve DVR Blue (Pioneer ile birlikte)[15] ve sonunda Blu-ray Disc (daha spesifik olarak BD-RE) olacak yeniden yazılabilir disklerin bir biçimini geliştirmekteydi. Bu depolama biçimlerinin temel teknolojileri benzerdir. İlk DVR Blue prototipleri Sony tarafından Ekim 2000'de CEATEC fuarında tanıtıldı.[16] "Blue Disc" logosu için bir ticari marka 9 Şubat 2001'de kayda geçmişti.[17] 19 Şubat 2002'de proje resmi olarak "Blu-ray Disc" olarak ilan edildi[18][19] ve Blu-ray Disc Founders ilk dokuz üye tarafından kuruldu.

İlk tüketici aygıtı 10 Nisan 2003'te mağazalara geldi: Sony BDZ-S77, yalnızca Japonya'da satışa sunulan 3.800 ABD doları değerinde bir BD-RE kayıt cihazıydı.[20] Ancak, önceden kaydedilmiş video için bir standart yoktu ve bu oynatıcı için hiçbir film yayınlanmadı. Hollywood stüdyoları, yeni biçim için bir film yayınlamadan önce oynatıcıların dijital haklar yönetimi ile donatılmasında ısrar ettiler ve DVD'lerde kullanılan başarısız İçerik Karıştırma Sisteminden (CSS, Content Scramble System) daha güvenli olacak yeni bir DRM sistemi istediler. 4 Ekim 2004'te "Blu-ray Disc Founders" adı resmî olarak Blu-ray Disc Association (BDA) olarak değiştirildi ve 20th Century Fox BDA'nın Yönetim Kurulu'na katıldı.[21] Blu-ray disk fiziksel özellikleri 2004 yılında tamamlandı.[22]

Ocak 2005'te TDK, Blu-ray diskler için aşırı sert ancak çok ince bir polimer kaplama ("Durabis") geliştirdiğini duyurdu; bu önemli bir teknik ilerlemeydi çünkü tüketici pazarında çıplak diskleri DVD'ye kıyasla çizilmeye ve hasara karşı korumak için çok daha sert bir koruma istenirken, teknik olarak Blu-ray disk daha yoğun ve daha yüksek frekanslı mavi lazer için çok daha ince bir katman gerektiriyordu.[23] Başlangıçta çizilmelere karşı korumak için kullanılan kartuşlar (cartridge) artık gerekli değildi ve hurdaya çıkarıldı. BD-ROM ayrıntıları 2006 yılının başlarında tamamlanmıştır.[24]

2004 yılında kurulan bir konsorsiyum olan Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi Lisanslama Yöneticisi (AACS LA, Advanced Access Content System Licensing Administrator), filmleri tüketicilere güvenli bir şekilde dağıtmak için kullanılabilecek DRM platformunu geliştiriyordu.[25] Bununla birlikte, AACS standardı bir kez ertelenmişti[26] ve Blu-ray Disc grubunun önemli bir üyesi endişelerini dile getirdiğinde tekrar ertelendi.[27] Toshiba, Pioneer ve Samsung gibi ilk donanım üreticilerinin talebi üzerine, yönetilen kopya gibi bazı özellikleri içermeyen bir geçici standart yayınlandı.[28]

Piyasaya sürülme ve satış gelişmeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk BD-ROM oynatıcılar (Samsung BD-P1000) Haziran 2006'nın ortalarında piyasaya sürüldü, ancak HD DVD oynatıcılar onları birkaç ay geride bırakmıştı.[29][30] İlk Blu-ray disk filmler 20 Haziran 2006'da piyasaya sürüldü: 50 İlk Öpücük, Beşinci Element, Aşk Doktoru, Uçan Hançerler Evi, Karanlıklar Ülkesi: Evrim, Yeni Nesil Ajan (tümü Sony'den) ve MGM'den Terminatör filmleriydi.[31] En eski sürümler, standart DVD'lerde kullanılan yöntemin aynısı olan MPEG-2 video sıkıştırmasını kullanıyordu. Daha yeni VC-1 ve AVC biçimlerini kullanan ilk sürümler Eylül 2006'da tanıtıldı.[32] 50 GB çift katmanlı disk kullanan ilk filmler Ekim 2006'da sunuldu.[33] İlk sesli albümler Mayıs 2008'de piyasaya sürüldü.[34][35][36]

Haziran 2008'e gelindiğinde, Avustralya ve Birleşik Krallık'ta 2.500'den fazla satın alınabilir Blu-ray disk içerik ve Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'da 3.500'den fazla Blu-ray disk içerik mevcuttu.[37] Japonya'da, Temmuz 2010 itibarıyla 3.300'den fazla satın alınabilir içerik yayınlandı.[38]

HD DVD ile rekabet[değiştir | kaynağı değiştir]

Toshiba başkanlığındaki DVD Forumu, daha pahalı mavi lazer teknolojisinin geliştirilip geliştirilmeyeceği konusunda bölünmüştü. Mart 2002'de Forum, Warner Bros. ve diğer film stüdyoları tarafından uygun görülen bir teklifi onaylıyordu. Teklif, yüksek çözünürlüklü videoyu çift katmanlı standart DVD-9 disklerine sıkıştırmayı içeriyordu.[39][40] Ancak bu karara rağmen, DVD Forum'un Yönlendirme Komitesi Nisan ayında kendi mavi lazer yüksek çözünürlüklü video çözümünü takip ettiğini duyurdu. Ağustos ayında Toshiba ve NEC, rakip standartları olan Advanced Optical Disc'i duyurdular.[41] Sonunda DVD Forumu tarafından kabul edildi ve Blu-ray Disc Association üyeleri olan DVD Forum üyeleri tarafından iki kez oylandıktan sonra -ABD Adalet Bakanlığı tarafından ön soruşturmaya neden olan bir durum- ilerleyen yıl HD DVD olarak yeniden adlandırıldı.[42][43]

Blu-ray Disk satışlarının pazar payı kazanmak için yavaş olması nedeniyle HD DVD, yüksek tanımlı video pazarında bir adım önde başladı. İlk Blu-ray disk oynatıcı pahalı ve hatalı olarak algılandı ve kullanıma hazır çok az içerik mevcuttu.[44]

Birincil depolama için bir Blu-ray Disk oynatıcı içeren Sony PlayStation 3, Blu-ray'in desteklenmesine yardımcı oldu.[45] Sony ayrıca biçim için daha kapsamlı ve etkili bir pazarlama kampanyası yürüttü.[46] AVCHD video kameralar da 2006 yılında tanıtıldı. Bu kayıtlar yeniden kodlama olmadan birçok Blu-ray Disk oynatıcıda oynatılabilir, ancak HD DVD oynatıcılarla uyumlu değildir. Ocak 2007'ye kadar, Blu-ray diskler HD DVD'lerden daha fazla satmıştı[47] ve 2007'nin ilk üç çeyreğinde BD, satışlarda HD DVD'yi yaklaşık ikiye katladı. CES 2007'de Warner, bir tarafta Blu—ray ve diğer tarafta HD DVD içeren bir melez disk olan Total Hi Def'i önerdi, ancak hiçbir zaman piyasaya sürülmedi.

28 Haziran 2007'de 20th Century Fox, Blu-ray Disc biçimini destekleme kararlarının anahtarı olarak Blu-ray Disc'in BD+ kopyalanmaya karşı koruma sistemini benimsemesini gösterdi.[48][49] 4 Ocak 2008'de, CES 2008'den bir gün önce, Warner Bros. (bir dönem hem HD DVD hem de Blu-ray Disk formatında film yayınlayan tek büyük stüdyo idi), Mayıs 2008'den sonra filmlerinin sadece Blu-ray Disk'te yayınlanacağını açıkladı.[50] Bu, New Line Cinema ve HBO gibi Warner şemsiyesi altına giren diğer stüdyoları etkili bir şekilde içeriyordu - Avrupa'da, HBO'nun dağıtım ortağı BBC, piyasa güçlerini göz önünde bulundurarak her iki biçimde de ürün yayınlamaya devam edeceğini duyurdu. Bu, Best Buy, Walmart ve Circuit City gibi büyük Amerikan perakendecileri ve Future Shop gibi Kanadalı zincirlerin mağazalarında HD DVD satışlarının durdurulması ile sektörde bir zincirleme reaksiyona yol açtı. Daha sonra büyük bir Avrupalı perakendeci olan Woolworths, HD DVD'yi envanterinden çıkardı.[51] Büyük DVD kiralama şirketleri Netflix ve Blockbuster, artık HD DVD bulundurmayacaklarını söyledi.

Bu yeni gelişmelerin ardından, 19 Şubat 2008'de Toshiba, HD DVD aygıtlarının üretimini sonlandıracağını[52] ve Blu-ray Disc'in yüksek yoğunluklu optik diskler için bir endüstri standardı haline gelmesini sağlayacağını açıkladı. Başlangıcından bu yana HD DVD'yi destekleyen tek büyük stüdyo olan Universal Studios, Toshiba'nın duyurusundan kısa bir süre sonra şunları söyledi: "Universal, Toshiba ile paylaştığımız yakın ortaklığa değer verirken, Blu-ray Disc'te yeni ve katalog içerikleri yayınlamaya odaklanmanın zamanı geldi."[53] 2007'nin sonlarında filmleri yalnızca HD DVD formatında yayınlamaya başlayan Paramount Pictures, Blu-ray Disc'te de yayınlamaya başlayacağını söyledi. Her iki stüdyo da Mayıs 2008'de ilk Blu-ray serilerini duyurdu. Bununla birlikte, tüm büyük Hollywood stüdyoları Blu-ray'ı desteklemiştir.[54]

DVD ile kıyaslama[değiştir | kaynağı değiştir]

Şu an itibarıyla dünyada en fazla kullanılan optik disk biçimi olan DVD'ye kıyasla Blu-ray çok daha fazla yeni özelliği desteklemektedir. Doğrudan kıyas aşağıdaki tabloda verilmiştir:

Özellik DVD Blu-ray
HDMI arabirimi kullanılarak desteklenen en yüksek yerleşik çözünürlükler EDTV (480p) HDTV (720p, 1080i, 1080p)
Disk kapasitesi 4.7GB (tek katmanlı)

8.5GB (çift katmanlı)

25GB (tek katmanlı)

50GB (çift katmanlı)

Video kapasitesi (çift-katmanlı disk başına) SD: yaklaşık 3 saat SD: yaklaşık 23 saat

HD: 8.5 ya da 5.6 saat, encoding şekline bağlı

Uyumlu oyun konsolları PlayStation 2, PlayStation 3, Xbox, Xbox 360, Wii PlayStation 3, PlayStation 4, Xbox One, PlayStation 5
Oynatıcı fiyatları 35 TL ve üstü Profile 1.1 cihazlar için 180 TL ve üstü

Profile 1.2 cihazlar için 900 TL ve üstü, PlayStation 3 için 1000 TL ve üstü

Film fiyatları 1 TL ve üstü 25 TL ve üstü
2008 yılının sonundaki mevcut başlıklar 90.000'den daha fazla 1000 civarı
TV'den kolay kayıt cihazları mevcut Evet Hayır
Kopyalama koruması / DRM Macrovision, CSS AACS, ICT, BD+, BD-ROM Mark
Bölge kodlu oynatıcı ve diskler Evet Evet

Gelecekteki kapsam ve pazar eğilimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Media Research'e göre, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yüksek çözünürlüklü yazılım satışları ilk iki yılda DVD yazılım satışlarından daha yavaştı.[8] İlk iki yılda (1997-1998) 8.3 milyon yüksek tanımlı yazılım birimine (2006-2007) kıyasla 16.3 milyon DVD yazılım birimi satıldı.[8][55] Bu farkın bir nedeni daha küçük pazardı (2007'de 26.5 milyon HDTV, 1998'deki 100 milyon SDTV'ye kıyasla).[55] Eski HD DVD destekçisi Microsoft, Xbox 360 için bir Blu-ray disk sürücüsü yapmadı.[56] 360'ın ardılı Xbox One, PS4 gibi bir Blu-ray sürücüsüne sahipti ve her ikisi de daha sonraki yazılım güncellemelerinden sonra 3D Blu-ray'ı destekler hale gelmişti.[57][58]

"Format savaşı" sona erdikten kısa bir süre sonra Blu-ray Disk satışları artmaya başladı. NPD Group tarafından yapılan bir araştırma, Blu-ray Disk farkındalığının Amerika Birleşik Devletleri'ndeki hanelerin %60'ına ulaştığını bulguladı. Nielsen VideoScan satış rakamları, 20th Century Fox'un Hitman'ı gibi bazı oyunlar için, toplam disk satışlarının %14'üne kadar Blu-ray'den geldiğini, ancak yılın ilk yarısı için ortalama Blu-ray satışlarının sadece %5 civarında olduğunu gösterdi. Aralık 2008'de Warner Bros. yapımı Kara Şövalye'nin Blu-ray Disk versiyonu, piyasaya çıktığı ilk gün Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Birleşik Krallık'ta 600.000 kopya sattı.[59] Tanıtımından bir hafta sonra, The Dark Knight BD dünya çapında 1.7 milyonun üzerinde kopya satarak, piyasaya sürüldüğü ilk hafta bir milyondan fazla kopya satan ilk Blu-ray Disk satın alınabilir içerik oldu.[60]

Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'da Blu-ray Disk satışları
Yıl Kümülatif satışlar (milyon)
2006 1.2[61]
2007 19.2[61]
2008 82.9[61]
2009 177.2[61]
2010 350[62]

Singulus Technologies'ye göre, Blu-ray, DVD formatının geliştirilmesinde benzer bir dönemde olduğundan daha hızlı benimsendi. Bu sonuç, Singulus Technologies'in 2008'in ilk çeyreğinde 21 Blu-ray çift katman çoğaltma makinesi için sipariş aldığı, bu tip 17 DVD çoğaltma makinesinin ise 1997'de aynı dönemde yapıldığı gerçeğine dayanıyordu.[63] GfK Retail and Technology'ye göre, Kasım 2008'in ilk haftasında Japonya'daki Blu-ray kayıt aygıtlarının satışları DVD kayıt aygıtlarını geçti.[64] Digital Entertainment Group'a göre, ABD'de satılan Blu-ray disk oynatma aygıtlarının sayısı (hem set üstü kutu hem de oyun konsolu) 2010 yılı sonuna kadar 28.5 milyona ulaştı.[62]

Blu-ray, talep üzerine video (VOD)[65] ve dijital eğlence içeriği ekosistemi veya Disney'in Keychest'i gibi herhangi bir format veya aygıttaki filmlere erişime izin veren yeni teknolojilerden gelen rekabetle karşı karşıyadır.[66] Bazı yorumcular, Blu-ray kiralamanın teknolojiyi uygun fiyatlı tutmada hayati bir rol oynayacağını ve ilerlemesine izin vereceğini öne sürdü.[67] Stüdyolar, satışları artırmak amacıyla bilgisayarlarda ve mobil cihazlarda oynatılabilen dijital kopyaların yanı sıra, Blu-ray diskler ve DVD'ler içeren birleşik paketler halinde filmler yayınlamaya başladı. Bazıları, bir tarafında Blu-ray ve diğer tarafında DVD bulunan "flipper" disklerde yayınlanır. Diğer stratejiler, ayrıcalıklı özelliklere sahip filmleri yalnızca Blu-ray Disklerde yayınlamak ve hiçbirini DVD'lerde yayınlamamaktır.

Blu-ray disklerin üretilmesi DVD disklerinden daha pahalı değildir.[68] Bununla birlikte, okuma ve yazma mekanizmaları daha karmaşıktır ve bu durum Blu-ray kaydedicileri, sürücüleri ve oynatıcıları DVD benzerlerinden daha pahalı hale getirir.[69][70][71] Akış ortamının yaygın kullanımı nedeniyle benimsenme de sınırlıdır.[72][73][74][75] Blu-ray diskler PlayStation 3, 4 ve 5, Xbox One ve Xbox Series X oyunlarının dağıtımı için kullanılır ve bu belirtilen oyun konsolları standart bir kullanıma hazır içerik barındıran Blu-ray disklerini oynatabilir.

Blu-ray'in ötesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Blu-ray kutusu (genellikle mavi renklidir)

2016 yılının ilk çeyreğinde 100 GB'a kadar depolama kapasitesine sahip Ultra HD Blu-ray diskler ve oynatıcılar kullanıma sunuldu.[76][77]

ECMA-377 standardında açıklanan Holographic Versatile Disc (HVD), yeşil bir yazma/okuma lazeri (532 nm) ve kırmızı bir konumlandırma/adresleme lazeri (650 nm) kullanacak şekilde Holografi Sistem Geliştirme (HSD) Forumu tarafından geliştirilmektedir. En yüksek 6 TB depolama kapasitesini destekleyen MPEG-2, MPEG-4 AVC (H.264), HEVC (H.265) ve VC-1 kodlaması sunmaktır.[78] Ecma International HVD standardına uygun hiçbir sistem piyasaya sürülmemiştir.[79] Blu-ray disk formatı yükseltilebilir olduğundan, HVD formatının benimsenmesinde zorluklar doğurmaktadır.

Devam eden geliştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Deneysel bir 200 GB yeniden yazılabilir Blu-ray Diskin ön yüzü

Blu-ray Disk şartnamesi kesinleşmiş olsa da, mühendisler teknolojiyi ilerletmek için çalışmaya devam etmektedirler. 2005 yılına gelindiğinde, dört katmanlı (100 GB)[80] diskler, değiştirilmiş optiklerin[81] yanı sıra standart değiştirilmemiş optiklere[82] sahip bir sürücüde gösterildi. Hitachi, böyle bir diskin 7 saatlik 32 Mbit/s video (HDTV) veya 3 saat 30 dakikalık 64 Mbit/s videoyu (ultra yüksek çözünürlüklü televizyon) depolamak için kullanılabileceğini belirtmiştir. Nisan 2006'da TDK, 8 katmanlı 200GB Blu-ray diskler üretme planlarını iptal etti.[83] 2007 yılında Hitachi'nin 2009 yılına kadar 200 GB disk üretmeyi planladığı bildirildi.[84]

CES 2007'de kapalı kapılar ardında Ritek, disk kapasitesini on katmana genişleten ve disklerin kapasitesini 250 GB'a çıkaran yüksek çözünürlüklü bir optik disk işlemi geliştirdiğini belirtti. Bununla birlikte, en büyük engelin mevcut okuma/yazma teknolojisinin ek katmanlara izin vermemesi olduğunu belirtti.[85] JVC, hem standart tanımlı DVD verilerini hem de HD verilerini bir BD/(standart) DVD kombinasyonuna koymaya izin veren üç katmanlı bir teknoloji geliştirdi.[86] Bu, tüketicinin DVD oynatıcılarda oynatılabilen ve bir BD oynatıcıda oynatıldığında HD sürümünü de gösterebilen bir disk satın almasını sağlayacaktı.[87] Japon optik disk üreticisi Infinity, 18 Şubat 2009'da piyasaya sürülecek ilk "melez" Blu-ray Disk/(standart) DVD kombinasyonu olan medyayı duyurdu. "Code Blue" adlı TV dizisinin bu disk seti, diskin aynı tarafında tek bir Blu-ray Disk katmanı (25 GB) ve iki DVD katmanı (9 GB) içeren dört melez disk içeriyordu.[88]

Ocak 2007'de Hitachi, her biri 25 GB içeren dört katmandan oluşan 100 GB'lık bir Blu-ray Disk sergiledi.[89] TDK ve Panasonic'in 100 GB disklerinden farklı olarak, bu diskin şu anda dolaşımda olan standart Blu-ray Disk sürücülerinde okunabilir olacağı iddia edildi ve o sırada mevcut oynatıcılar ve sürücüler tarafından okunabilir hale getirmek için tek gerekliliğin bir üretici yazılımı güncellemesi olduğuna inanılıyordu.[90] Hitachi, Ekim 2007'de 100 GB'lık bir Blu-ray disk sürücüsü ortaya çıkardı.[91] Aralık 2008'de Pioneer, bir ürün yazılımı güncellemesinden sonra mevcut oynatıcılarla uyumlu 400 GB'lık bir Blu-ray diski (her biri 25 GB'lık 16 veri katmanı içeren) tanıttı. Planlanan lansmanı, ROM türü için 2009-2010 ve yeniden yazılabilir diskler için 2010-2013 zaman dilimindeydi. 1 TB Blu-ray disk oluşturmak için devam eden geliştirme çalışmaları sürüyordu.[92]

CES 2009'da, Panasonic ilk taşınabilir Blu-ray Disk oynatıcı olan DMP-B15'i modelini tanıttı ve Sharp, entegre Blu-ray Disk oynatıcılara sahip ilk LCD HDTV'ler olan LC-BD60U ve LC-BD80U serisini tanıttı. Sharp ayrıca, 2009 yılı sonuna kadar Amerika Birleşik Devletleri'nde, bütünleşik Blu-ray Disk kaydedicilere sahip HDTV'leri satacağını duyurdu. Set üstü kutu kaydediciler yetkisiz kopyalama korkusuyla ABD'de satılmıyordu. Ancak, Blu-ray kaydedici sürücüleri olan kişisel bilgisayarlar mevcuttu. Ekim 2009'da TDK, 10 katmanlı 320GB kapasiteli bir Blu-ray Disk gösteriminde bulundu.[93] 1 Ocak 2010'da Sony, Panasonic ile birlikte, Blu-ray Disklerindeki depolama kapasitesini i-MLSE (Maximum likelihood Sequence Estimation; En yüksek olabilirlik dizisi tahmini) adı verilen bir teknoloji ile 25 GB'den 33.4 GB'ye çıkarmayı planladığını açıkladı. Sony'ye göre daha yüksek kapasiteli diskler, ürün yazılımı güncellemesi ile var olan Blu-ray Disk oynatıcılarda okunabilirdi.[94] Bu teknoloji daha sonra BDXL türü disklerde kullanıldı.[95]

20 Temmuz 2010'da, Sony ve Japon Tohoku Üniversitesi Araştırma Ekibi, sadece iki katman (ve olası olarak ek katmanlama ile 1 TB'den fazla) kullanarak 1 TB kapasiteli Blu-ray diskler oluşturmaya yardımcı olmak için mavi-mor bir lazerin[96] ortak gelişimini duyurdu. Karşılaştırmak gerekirse, ilk mavi lazer 1996'da icat edilmiş ve ilk öntür diskler dört yıl sonra gelmişti.

Best Buy'da satılan erken dönem 4K Blu-ray içerikleri. O dönemde bir 4K Blu-ray Disk oynatıcı da piyasaya sürülmüştür.

7 Ocak 2013'te Sony, 4K kaynaklı ve 1080p'te kodlanmış "Mastered in 4K" adlı Blu-ray Disk içeriklerini yayınlayacağını duyurdu.[97] "Mastered in 4K" Blu-ray Disk içerikleri, halihazırda Blu-ray Disk oynatıcılarda oynatılabilir ve xvYCC kullanılarak daha büyük bir renk uzayına sahip olabilirdi.[97][98] 14 Ocak 2013'te Blu-ray Disc Association Başkanı Andy Parsons, Blu-ray Disk şartnamesinin genişletilmesiyle ilgili bir çalışma yürütmek için üç ay önce bir görev gücünün oluşturulduğunu ve bunun da 4K Ultra HD video içerme yeteneğini ekleyeceğini belirtti.[99][100]

5 Ağustos 2015'te Blu-ray Disk Birliği (BDA), 24 Ağustos 2015'ten itibaren Ultra HD Blu-ray formatını lisanslamaya başlayacağını açıkladı. Ultra HD Blu-ray formatı, en parlak ve en karanlık öğeler arasındaki aralığı önemli ölçüde genişleten yüksek dinamik aralık içeriği, genişletilmiş renk aralığı, yüksek kare hızı (60 fps'ye kadar) ve 3840×2160 piksel çözünürlüğe kadar, nesne tabanlı ses formatları ve isteğe bağlı bir "sayısal köprü" özelliği barındırmaktadır. Hem DVD'leri hem de geleneksel Blu-ray'leri ve bu yeni formatı oynatmak için yeni oynatıcılar gerekiyordu. Yeni Ultra HD Blu-ray diskler, sırasıyla çift ve üç katmanlı disklerde 66 GB ve 100 GB'a kadar veri tutabilecektir.[101]

Blu-ray'in fiziksel ve dosya sistemi özellikleri, Blu-ray Disk Birliği web sitesinde herkese açıktır.[102]

Fiziksel ortam[değiştir | kaynağı değiştir]

Parçaları gösteren çeşitli disk depolama biçimlerinin karşılaştırılması (ölçekli değildir); yeşil başlangıç ve kırmızı bitiş anlamına gelir.
*Bazı CD-R(W) ve DVD-R(W)/DVD+R(W) kaydediciler ZCLV, CAA veya CAV modlarında çalışır.
Çeşitli optik depolama ortamlarının karşılaştırılması. parametreler: parça aralığı (p, track pitch); çukur genişliği (w, pit width); en küçük uzunluk (l, minimum length); lazer nokta boyutu (, laser spot size) ve dalga boyu (λ, wavelength).
Tip Çap
(cm)
Katman Kapasite
Byte cinsinden
Standart disk boyutu, tek katman 12 1 25,025,314,816
Standart disk boyutu, çift katman 12 2 50,050,629,632
Standart disk boyutu, XL 3 katman[103] 12 3 100,103,356,416
Standart disk boyutu, XL 4 katman[103] 12 4 128,001,769,472
Mini disk boyutu, tek katmanlı 8 1 7,791,181,824
Mini disk boyutu, çift katmanlı 8 2 15,582,363,648

Lazer ve optik[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir DVD 650 nm kırmızı lazer kullanırken, Blu-ray Disc 405 nm "mavi" diyot lazer kullanır. Lazer "mavi" olarak adlandırılsa da, rengi aslında mor renk tayfındadır. Daha kısa dalga boyu daha küçük bir alana odaklanabilir, böylece bir DVD'deki boyutların yarısından daha az olan çukurlara kaydedilen bilgileri okumasına izin verir ve bu nedenle daha yakın bir şekilde yerleştirilebilir, bu da daha kısa bir parça aralığına neden olur ve nihayetinde tüm bu özellikler Blu-ray diskin DVD'de saklanabilecek bilgi miktarının yaklaşık beş katını tutmasına olanak verir. Lazerler, frekans katlama veya diğer doğrusal olmayan optik mekanizmalar olmadan doğrudan 405 nm ışık üreten GaN (galyum nitrür) lazer diyotlarıdır.[104][12] CD'ler 780 nm tayfta yakın kızılötesi lazerler kullanır.

Bir lazerin odaklanabileceği en düşük "nokta boyutu" kırınım ile sınırlıdır ve ışığın dalga boyuna ve onu odaklamak için kullanılan merceğin sayısal açıklığına (NA, numerical aperture) bağlıdır. Tasarımcılar, dalga boyunu azaltıp, sayısal açıklığı 0.60'tan 0.85'e yükselterek ve istenmeyen optik etkilerden kaçınmak için örtü tabakasını daha ince yaparak, lazer ışınının daha küçük bir noktaya odaklanmasını sağlayabilir, bu da etkin bir şekilde daha fazla bilginin aynı yüzey alanı üzerinde depolanmasına izin verir.[105] Bir Blu-ray Disk için nokta boyutu 580 nm'dir (lazerin katman üzerinde bıraktığı iz).[106] Bu, çukur boyutunun DVD'deki 400 nm'den Blu-ray Disk için 150 nm'ye ve iz aralığının yine DVD'deki 740 nm'den Blu-ray'de 320 nm'ye düşürülmesine izin verir.[105] Optik disklerin fiziksel yapısı hakkında bilgi için bakınız: Compact Disc. Optik iyileştirmelere ek olarak, Blu-ray diskler, saklanabilecek içerik miktarını daha da artıran veri kodlamasında iyileştirmelere sahiptir.[107]

Sert kaplama teknolojisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray disk veri katmanının DVD standardına kıyasla diskin yüzeyine daha yakın olduğu göz önüne alındığında, erken tasarımlarında çizilmelere karşı daha savunmasız olduğu ortaya çıktı.[108][109] Bu nedenle, ilk diskler, 2003 yılında Sony tarafından tanıtılan profesyonel disklere benzeyen koruma kartuşlarına (cartridge) yerleştirildi. Bir kartuş kullanmak, zaten pahalı bir ortamın fiyatını ve Blu-ray Disk sürücülerinin boyutunu artıracaktı, bu nedenle tasarımcılar bunun yerine alıcı yüzeyinin sert malzemeyle kaplanmasını seçtiler. TDK, Blu-ray diskler için çalışan bir çizilmeye karşı koruma kaplaması geliştiren ilk şirketti ve bunu Durabis olarak adlandırdı. Ek olarak, hem Sony'nin hem de Panasonic'in çoğaltma yöntemleri tescilli sert kaplama teknolojilerini içermektedir. Sony'nin yeniden yazılabilir medyası, çizilmeye karşı dayanıklı akrilik ve antistatik kaplama kullanılarak dönüşlü kaplanmıştır.[110] Verbatim'in kaydedilebilir ve yeniden yazılabilir Blu-ray diskleri, Hard Coat adı verilen kendi tescilli teknolojisini kullanır.[111] Blu-ray Disk Birliği'ne göre, çizilme direnci, optik özellikler ve verimlilik arasında en iyi uzlaşmayı sundukları göz önüne alındığında, sert kaplama için koloidal dağınık-silika UV ile iyileştirilebilir reçineler kullanılır.[110]

Blu-ray Disk tanımlaması, mekanik aşınma ile çizilmelere karşı direncin test edilmesini gerektirir.[105] Buna karşılık, DVD ortamının çizilmeye karşı dayanıklı olması gerekmez, ancak teknolojinin gelişmesinden bu yana Verbatim gibi bazı şirketler, daha pahalı kaydedilebilir DVD hatları için sert kaplamalar uygulamıştır.

Sürücü hızları[değiştir | kaynağı değiştir]

BD sürücü hızları
Sürücü hızı Veri hızı ~Yazma süresi (dakika) ~CAV Dönüş hızı (RPM)[112]
Mbit/s MB/s Tek katman Çift katman
36 4.5 90 180 810
72 9 45 90 1,620
144 18 22.5 45 3,240
216 27 15 30 4,860
288 36 11.25 22.5 6,480
10× 360 45 9 18 8,100
12× 432 54 7.5 15 9,720
14× 504 63 6.5 13 11,340
16× 576 72 5.7 11.5 12,960

Çizelge mevcut hızları gösterir. En düşük hız (1×) bile 1080p gerçek zamanlı video oynatmak ve kaydetmek için yeterlidir; daha yüksek hızlar genel veri depolama ve daha karmaşık video işleme ile ilgilidir. BD diskler en az 5.000 rpm dönüş hızıyla başa çıkmak üzere tasarlanmıştır.

Blu-ray disk sürücüsünün kullanılabilir veri hızı, sürücünün veri arabiriminin kapasitesi ile sınırlandırılabilir. Bir USB 2.0 arabirimiyle, en yüksek yararlanılabilir sürücü hızı 288 Mbit/s veya 36 MB/s'tir (8× hız olarak da adlandırılır).[113] Bir USB 3.0 arayüzü (uygun kablolama ile) bu sınırlamaya sahip değildir,[114] ne Seri ATA'nın[b] en eski sürümü (SATA, 150 MB/sn)[115] ne de en son Paralel ATA[c] (133 MB/sn) standartları bile bu sınırlamaya sahip değildir. Bir bilgisayara bütünleştirilmiş dahili Blu-ray sürücüleri (fiziksel olarak ayrı ve bir kabloyla bağlı olanın aksine) tipik olarak bir SATA arayüzüne sahiptir.[116]

Daha yeni yarım boy (masaüstü bilgisayar kasaları için olan) Blu-Ray yazıcılar, tek katmanlı BD-R ortamında 16×'e (sabit açısal hız) kadar yazma hızlarına ulaşırken, en yüksek okuma hızları muhtemelen disk üzerinde tekrarlanan fiziksel baskıyı önlemek için 12×'tir. İnce tip sürücüler (dizüstü bilgisayarlar için olan modeller), uzamsal ve güç sınırlamaları nedeniyle 6× hızlarla (sabit açısal hız) sınırlıdır.[117][118][119]

Medya kalitesi ve veri bütünlüğü[değiştir | kaynağı değiştir]

Optik medyanın kalitesi ve veri bütünlüğü, daha yüksek oranların bozulan medya, düşük kaliteli medya, çizik, toz ve/veya arızalı bir optik sürücü kullanılarak yazılan medya gibi fiziksel hasarlar için bir gösterge olabileceği hata oranının ölçülmesiyle belirlenebilir.

Blu-Ray ortamındaki hatalar, sırasıyla 13 ve 15'in altındaki oranların sağlıklı kabul edilebileceği LDC (Long Distance Codes) ve BIS (Burst Indication Subcodes) hata parametreleri kullanılarak ölçülür.

Veri yapısı, tüm BD çeşitleri için aynıdır. En küçük veri birimi, 2048 bayt kullanıcı verisinden ve dört baytlık hata algılama kodundan (EDC) oluşan bir çerçevedir.[120] Çerçevedeki veriler, sabit, önceden belirlenmiş bir desene göre karıştırılır.[120]

Tüm satıcılar ve optik sürücü modelleri uygulanan hata tarama işlevine sahip değildir.[12][120][121]

Ambalajlama[değiştir | kaynağı değiştir]

Önceden kaydedilmiş Blu-ray disk kutuları genellikle standart bir DVD saklama kutusuna benzer ancak biraz daha küçük (18,5 mm daha kısa ve 2 mm daha ince: 135 mm × 171.5 mm × 13 mm[122]) ve ayrıca standart bir DVD saklama kutusundan daha yuvarlak hatlı paketler halinde gelir ve genellikle format kutunun üst kısmında yatay bir şerit halinde belirgin bir şekilde belirtilmiştir. Blu-ray kutuları DVD kutularından daha küçük olduğundan, bir rafa DVD'lerden daha fazla Blu-ray sığabilir.

Türler[değiştir | kaynağı değiştir]

Mini Blu-ray Disk[değiştir | kaynağı değiştir]

"Mini Blu-ray Disc" (ayrıca, "Mini-BD" ve "Mini Blu-ray"), tek katmanlı yapılandırmasında 7.8 GB veri depolayabilen Blu-ray diskin 8 santimetre çapında (3.1 inç) kompakt bir çeşididir ve çift katmanlı bir Mini Blu-ray disk 15.6 GB veri depolama kapasitesine sahiptir.[123] Şekil olarak MiniDVD ve Mini CD'ye benzer. Mini Blu-ray Disk'in kaydedilebilir (BD-R) ve yeniden yazılabilir (BD-RE) sürümleri, özellikle kompakt video kameralar ve diğer kompakt kayıt cihazları için geliştirilmiştir.[124]

Kaydedilebilir Blu-ray Disk[değiştir | kaynağı değiştir]

"Kaydedilebilir Blu-ray Disk" (BD-R, Blu-ray Disc recordable), bir optik disk yazıcısıyla kaydedilebilen iki optik disk biçimini ifade eder. BD-R'ler bir kez yazılabilirken Kaydedilebilir Silinebilir Blu-ray Disk (BD-RE'ler) birden çok kez silinebilir ve yeniden kaydedilebilir. Blu-ray diskler için mevcut pratik maksimum hız yaklaşık 12×'dir (54 MB/sn).[125](1.7) Standart DVD ve CD'lerin sırasıyla 24× (33,2 MB/sn) ve 56× (8,2 MB/sn, 11,200 rpm) maksimum hızlarında olduğu gibi, daha yüksek dönüş hızları (5,000+ rpm[110]) disklerin düzgün yazılması için çok fazla yalpalamaya neden olur.[126][127] Eylül 2007'den bu yana BD-RE, daha küçük 8 cm Mini Blu-ray Disk boyutunda da mevcuttur.[124][128]

18 Eylül 2007'de Pioneer ve Mitsubishi, mevcut CD-R ve DVD-R üretim ekipmanlarını değiştirerek üretilebilen ve üretim maliyetlerini önemli ölçüde azaltan organik bir boya kayıt katmanına sahip BD-R LTH'Yİ (oluk kaydında "Düşükten Yükseğe") geliştirdi.[129] Şubat 2008'de Taiyo Yuden, Mitsubishi ve Maxell ilk BD-R LTH disklerini piyasaya sürdü[130] ve Mart 2008'de Sony'nin PlayStation 3'ü resmen 2.20 firmware güncellemesi ile BD-R LTH disklerini kullanma yeteneğini kazandı.[131] Mayıs 2009'da Mitsubishi/Verbatim, endüstrinin ilk 6x BD-R LTH ortamını duyurdu ve bu da yaklaşık 16 dakika içinde 25 GB'lık bir disk kaydetmeyi mümkün kıldı.[132] 120 mm optik disklerin (yani CD'ler ve standart DVD'ler) önceki sürümlerinden farklı olarak, Blu-ray yazıcılar Blu-ray'ın ilk çıkışıyla neredeyse aynı anda piyasaya çıktı.

BD9 ve BD5[değiştir | kaynağı değiştir]

BD9 formatı, Warner Home Video tarafından Blu-ray Disk Birliği'ne 25/50 GB BD-ROM disklerine uygun maliyetli bir alternatif olarak önerildi. Formatın Blu-ray Disc video ile aynı kodek bileşenlerini ve program yapısını kullanması gerekiyordu, ancak daha ucuz 8.5 GB çift katmanlı DVD'ye kaydedildi. Bu kırmızı lazer medya, 25/50 GB Blu-ray medyadan daha düşük üretim maliyetleri ile mevcut DVD üretim hatlarında üretilebilir.[133]

"Basılı" disklerde içerik yayınlamak için BD9 kullanımı asla tutulmadı. Format savaşının sona ermesiyle birlikte, üreticiler Blu-ray disklerin üretimini artırdı ve DVD'lerle rekabet etmek için fiyatları düşürdü. Öte yandan, ucuz DVD medyası kullanma düşüncesi bireysel kullanıcılar arasında popüler hale geldi. Tek katmanlı 4.7 GB DVD'leri kullanan bu formatın daha düşük kapasiteli bir sürümü gayrıresmi olarak BD5 olarak adlandırılmıştır. Her iki biçim de kullanıcılar tarafından Blu-ray formatında yüksek çözünürlüklü içeriği kaydedilebilir DVD ortamına kaydetmek için kullanılmaktadır.[134][135] BD9 formatı BD-ROM temel formatının bir parçası olarak kabul edilmesine rağmen, mevcut Blu-ray oynatıcı modellerinin hiçbiri onu okuyabildiğini açıkça iddia etmemektedir. Sonuç olarak, BD9 ve BD5 formatlarında kaydedilen disklerin standart Blu-ray disk oynatıcılarında oynatılması garanti edilmez. AVCHD ve AVCREC ayrıca DVD'ler gibi ucuz medya kullanır, ancak BD9 ve BD5'ten farklı olarak bu formatlar sınırlı etkileşime, kodek türlerine ve veri hızlarına sahiptir. Mart 2011 itibarıyla, BD9 resmi bir BD-ROM diski olmaktan çıkarıldı.[136]

BDXL[değiştir | kaynağı değiştir]

Sharp tarafından üretilmiş 100 GB BDXL üç katmanlı disk

BDXL formatı, ticari uygulamalar için bir kez yazılabilir 100 GB ve 128 GB disklere[137][138] ve yeniden yazılabilir 100 GB disklere izin vermektedir. BDXL şartnamesi Haziran 2010'da tamamlandı, ancak ilk 128 GB dört katmanlı diskler Kasım 2018'e kadar piyasaya sürülmedi ve bu diskler şu anda yalnızca Japonya'da satılmaktadır.[139][140] BD-R 3.0 Format Şartnamesi (BDXL), BDAV biçiminde 2× ve 4× hızında, 100/128 GB ve UDF2.5/2.6 kullanımı ile kaydedilebilen çok katmanlı bir disk tanımladı.[141] BD-RE 4.0 Format Şartnamesi (BDXL) ise, BDAV'da 2× ve 4× hızında yeniden yazılabilir, 100 GB kapasiteli ve dosya sistemi olarak UDF2.5'i kullanan çok katmanlı bir disk tanımladı.[142] Ultra HD Blu-ray için kullanılan 66 GB ve 100 GB BD-ROM diskleri BDXL ile aynı doğrusal yoğunluğu kullanmasına rağmen, iki format birbiriyle uyumlu değildir, bu nedenle Ultra HD Blu-ray oynatıcıda oynatılabilen bir Ultra HD Blu-ray diski yazmak için üç katmanlı bir BDXL diski kullanmak mümkün değildir.

IH-BD[değiştir | kaynağı değiştir]

IH-BD (Intra-Hybrid Blu-ray) formatı, mevcut Blu-ray disklerle çalışmak üzere tasarlanmış bir 25 GB yeniden yazılabilir katman (BD-RE) ve 25 GB bir kez yazılabilir katman (BD-ROM) içerir.[137][138]

Veri biçimi standartları[değiştir | kaynağı değiştir]

Dosya sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray Disc, Universal Disk Format (UDF) 2.50'nin hem PC hem de tüketici elektroniği ortamları için yakınsak dostu bir biçim olarak kullanılmasını destekler. BD-ROM, BD-RE ve BD-R'nin en son teknik özelliklerinde kullanılır.[143][144][145] İlk BD-RE şartnamesinde (2002'de tanımlanmıştır), BDFS (Blu-ray Disk Dosya Sistemi) kullanılmıştır. BD-RE 1.0 özelliği esas olarak yüksek çözünürlüklü televizyon (HDTV) yayınının sayısal kaydı için tanımlanmıştır. Tüketici elektroniği Blu-ray kaydedicileri ve kişisel bilgisayar sistemleri arasında birlikte çalışabilirliği sağlamak için BDFS, 2005 yılında ikinci BD-RE şartnamesinde UDF 2.50 ile değiştirildi. Bu optik disk kayıt teknolojileri, BD-RE'nin PC kaydını ve oynatılmasını sağladı.[145][146][147] BD-R, UDF 2.50/2.60'ı destekler.[148]

Sayısal yayın kaydı için Blu-ray Disk uygulaması, Blu-ray Yeniden Yazılabilir Disk Biçimi Sistem Açıklaması Bölüm 3 Görsel İşitsel Temel Özellikler (BDAV) olarak geliştirilmiştir. Bilgisayar dosya sistemiyle ilgili gereksinimler, Blu-ray Yeniden Yazılabilir Disk Biçimi Sistem Açıklaması Bölüm 2 Dosya Sistemi Özellikleri Sürüm 1.0'da (BDFS) belirtilmiştir. Başlangıçta, BD-RE sürüm 1.0 (BDFS), Blu-ray Disk uygulaması (BDAV uygulaması) kullanılarak sayısal yayınların kaydedilmesi için özel olarak geliştirilmiştir.[149] Ancak bu gereksinimlerin yerini, Blu-ray Yeniden Yazılabilir Disk Dosya Sistemi Özellikleri sürüm 2.0 (UDF) (diğer adıyla RE 2.0) ve Blu-ray Kaydedilebilir Disk Dosya Sistemi Özellikleri sürüm 1.0 (UDF) (diğer adıyla R 1.0) alır. Ayrıca, BD-ROM'da yüksek tanımlı içerik dağıtımı için yeni bir uygulama biçimi olan BDMV (Blu-ray Disk Önceden Kaydedilmiş Biçim Sistem Açıklaması bölüm 3 Görsel İşitsel Temel Özellikler) geliştirilmiştir. BDMV için geliştirilen tek dosya sistemi, Blu-ray Salt Okunur Disk Biçimi Sistem Açıklaması bölüm 2 Dosya Sistemi Özellikleri sürüm 1.0 (UDF), UDF 2.50 gereksinimlerini tanımlar.[145][149]

Uygulama formatı[değiştir | kaynağı değiştir]

  • BDAV veya BD-AV (Blu-ray Disc Audio/Visual):[145][149][150][151] işitsel/görsel kayıt için kullanılan tüketici odaklı Blu-ray video biçimi (2002'de tanımlanmıştır).
  • BDMV veya BD-MV (Blu-ray Disc Movie):[143][144][145][149][151][152] film yayınları için yaygın olarak kullanılan menü özelliğine sahip bir Blu-ray görüntü biçimi.
  • BDMV Kayıt özelliği (BD-RE ve BD-R için Eylül 2006'da tanımlanmıştır).[144][153]
  • RREF (Realtime Recording and Editing Format): gerçek zamanlı kayıt ve düzenleme uygulamaları için tasarlanmış bir BDMV alt kümesi.[153]
  • HFPA (High Fidelity Pure Audio): Blu-ray biçimini kullanan yüksek çözünürlüklü bir ses diski.

Dizin ve dosya yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm BDMV uygulama dosyaları bir "BDMV" dizini altında saklanır.[154][155][156][157]

  • BDMV dizini: PLAYLIST, CLIPINF, STREAM, AUXDATA ve BACKUP dizinlerini içerir.
    • PLAYLIST dizini: Film Oynatma Listeleri için Veritabanı dosyalarını içerir.
      • xxxxx.mpls dosyaları: Film Oynatma Listelerine karşılık gelen bilgileri saklar. Her Film Oynatma Listesi için bir dosya oluşturulur. Bu dosyaların dosya adları "xxxxx.mpls" biçimindedir; burada "xxxxx", Film Oynatma Listesine karşılık gelen 5 basamaklı bir sayıdır.
    • CLIPINF dizini: CLIP'ler için veritabanı dosyalarını içerir.
      • zzzzzz.clpi dosyaları: bir Clip AV akış dosyasıyla ilişkili CLIP bilgilerini saklar. Bu dosyaların dosya adları "zzzzz.clpi" biçimindedir, burada "zzzzz", CLIP'e karşılık gelen 5 basamaklı bir sayıdır.
    • STREAM dizini: AV akış dosyalarını içerir.
      • zzzzzz.m2ts dosyası: bir BDAV MPEG-2 aktarım akışı içerir. Bu dosyaların adları "zzzzz.m2ts" biçimindedir, burada "zzzzz", CLIP'e karşılık gelen 5 basamaklı bir sayıdır. Aynı 5 basamaklı "zzzzz" sayısı, bir AV akış dosyası ve bununla ilişkili CLIP bilgi dosyası için kullanılır.
      • SSIF dizini: Kullanılırsa, Stereoscopic Interleaved dosyaları bu dizinin altına yerleştirilecektir.
        • zzzzzz.ssif dosyası: iki BDAV MPEG-2 aktarım akışından oluşan bir Stereoscopic Interleaved dosyasıdır. Her iki akış da sırasıyla sol göz veya sağ göz için bir MPEG-4 MVC görüntülü video akışı içerir. Bu dosya yalnızca 3D video oynatıldığında kullanılır. 5 basamaklı "zzzzz" sayısı, MPEG-4 MVC görüntülü video akışını içeren "zzzzz.m2ts" AV akış dosyası için kullanılan sayı ile aynıdır.
    • AUXDATA dizini: Ses veri dosyaları ve yazı tipi dosyalarını içerir.
      • sound.bdmv dosyası: HDMV Etkileşimli Grafik akış uygulamalarıyla ilişkili bir veya daha fazla sese ilişkin verileri depolar. Bu dosya AUXDATA dizini altında bulunabilir veya bulunmayabilir. Eğer varsa, yalnızca bir sound.bdmv dosyası olacaktır.
      • aaaaa.otf dosyası: metin altyazı uygulamalarıyla ilişkili yazı tipi bilgilerini depolar. Bu dosyaların adları "aaaaa.otf" biçimindedir; burada "aaaaa", Yazı Tipine karşılık gelen 5 basamaklı bir sayıdır.
    • BACKUP dizini: "index.bdmv" dosyasının, "MovieObject.bdmv" dosyasının, PLAYLIST dizinindeki tüm dosyaların ve CLIPINF dizinindeki tüm dosyaların kopyalarını içerir.
    • index.bdmv dosyası: BDMV dizininin içeriğini açıklayan bilgileri depolar. BDMV dizini altında yalnızca bir index.bdmv dosyası vardır.
    • MovieObject.bdmv dosyası: bir veya daha fazla Film Nesnesi için bilgi depolar. BDMV dizini altında yalnızca bir MovieObject.bdmv dosyası vardır.

Ortam biçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

İçerik biçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ses, video ve diğer akışlar çoğullanır ve MPEG aktarım akışına dayalı bir içerik biçiminde Blu-ray disklerde saklanır. BDAV MPEG-2 aktarım akışı olarak da bilinir ve .m2ts dosya adı uzantısını kullanabilir.[154][158] Menülerle yazılan Blu-ray Disk içerikleri BDMV (Blu-ray Disk Filmi) biçimindedir ve BDAV kapsayıcısı[d] içinde ses, video ve diğer akışları içerir.[159][160] Film yayınları için kullanılan BDMV biçimine tüketici odaklı bir rakip olan BDAV (Blu-ray Disc Audio/Visual) biçimi de vardır. BDAV biçimi, ses/video kaydı için BD-RE'lerde ve BD-R'lerde kullanılır.[160] BDMV formatı daha sonra BD-RE ve BD-R için de tanımlandı (Eylül 2006'da BD-RE şartnamesinin üçüncü gözden geçirmesinde ve BD-R şartnamesinin ikinci gözden geçirmesinde).[143][144]

Blu-ray Disk, MPEG aktarım akışı (transport stream) kayıt yöntemini kullanır. Bu, sayısal (digital) yayınların aktarım akışlarının, biçim (format) değiştirilmeden yayınlanırken kaydedilmesini sağlar.[161] Ayrıca, olduğu gibi kaydedilen ve verilerin yalnızca oynatma akışını yeniden yazarak düzenlenebileceği bir sayısal yayının esnek bir şekilde düzenlenmesini sağlar. Oldukça doğal olmasına rağmen, yüksek hızlı ve kullanımı kolay bir erişim işlevi yerleşiktir.[161][162] Blu-ray Disk Video, DVD'nin MPEG program akışlarına kıyasla MPEG aktarım akışlarını kullanır. Bir MPEG aktarım akışı bir veya daha fazla MPEG program akışını içerir, bu nedenle birden fazla video programının aynı dosyada saklanmasına izin verir, böylece aynı anda oynatılabilirler (örneğin, "resim içinde resim" efekti ile).

Kodekler[değiştir | kaynağı değiştir]

BD-ROM belirtimi, hem donanım kod çözücüleri (oynatıcılar) hem de film yazılımı (içerik) için belirli kodek uyumluluklarını zorunlu kılar.[158][163] Windows Media Player, Blu-ray diskleri oynatmak için gerekli kodek bileşenleri ile birlikte gelmez.[164]

Video[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıçta, BD-ROM'lar saniyede 60 (59.94) alan[e] ve 1920×1080 piksel çözünürlüğe kadar video depolamaktaydı. Şu anda, UHD BD-ROM ile videolar, aşamalı olarak taranabilir ve saniyede 60 (59.94) kareye kadar en yüksek 3840×2160 piksel çözünürlükte saklanabilir. En güncel Blu-ray oynatıcılar ve kaydediciler 1920×1080 videoyu tam 59.94p ve 50p aşamalı formatta okuyabilir ve yazabilirken, UHD belirtimleri için yeni oynatıcılar 3840×2160 videoyu 59,94p ve 50p formatlarında okuyabilecektir.

Desteklenen video formatları[165][166]
Format Çözünürlük ve
kare hızı
Ekran
en boy oranı
4K UHD[a] 3840×2160 60p 16:9
3840×2160 59.94p 16:9
3840×2160 50p 16:9
3840×2160 25p 16:9
3840×2160 24p 16:9
3840×2160 23.976p 16:9
HD[a] 1920×1080 60p 16:9
1920×1080 59.94p 16:9
1920×1080 50p 16:9
1920×1080 25p 16:9
HD 1920×1080 29.97i 16:9
1920×1080 25i 16:9
1920×1080 24p 16:9
1920×1080 23.976p 16:9
1440×1080 29.97i[b] 16:9[c]
1440×1080 25i[b] 16:9[c]
1440×1080 24p[b] 16:9[c]
1440×1080 23.976p[b] 16:9[c]
1280×720 59.94p 16:9
1280×720 50p 16:9
1280×720 24p 16:9
1280×720 23.976p 16:9
SD 720×480 29.97i 4:3 veya 16:9[c]
720×576 25i 4:3 veya 16:9[c]

^a Yalnızca HEVC video sıkıştırma standardına sahip UltraHD Blu-ray'de desteklenir.
^b 1440×1080'deki MPEG-2, daha önce Mart 2005'ten itibaren şartnamenin taslak versiyonuna dahil edilmedi.
^c Bu çözünürlükler anamorfik olarak saklanır, yani oynatıcı veya ekran tarafından ekran en boy oranına uzatılır.

Video için, tüm oynatıcıların H.262/MPEG-2 Bölüm 2, H.264/MPEG-4 Bölüm 10: AVC ve SMPTE VC-1'i işlemesi gerekir.[167] Video içeriği barındıran BD-ROM'lar, videoyu üç zorunlu formattan birini kullanarak saklamalıdır; tek bir başlıkta birden çok biçime izin verilir. Blu-ray Disk, 4:2:0 renk alt örneklemesi (chroma subsampling) ile renk başına 8 bit YCbCr derinliğinde videoya izin verir.[168][169] Biçimlerin seçimi, sıkıştırma verimliliğindeki farklılıklar nedeniyle üreticinin lisanslama/telif hakkı maliyetlerini ve başlığın en yüksek çalışma süresini etkiler. MPEG-2 videoda kodlanmış diskler genellikle içerik üreticilerini tek katmanlı (25 GB) BD-ROM'da yaklaşık iki saatlik yüksek çözünürlüklü içerikle sınırlar. Daha gelişmiş video biçimleri (VC-1 ve MPEG-4 AVC) tipik olarak karşılaştırılabilir kalitede MPEG-2'nin iki katı bir video çalışma süresi sağlar.

MPEG - 2, 2006 boyunca piyasaya sürülen ilk Blu-ray Disk serisi için birçok stüdyo (başlangıçta HD DVD sürümleri için VC-1 biçimini kullanan Paramount Pictures dahil) tarafından kullanıldı.[170] Modern sürümler artık MPEG-4 AVC veya VC-1'de kodlanıyor ve film stüdyolarının tüm içeriği tek bir diske yerleştirmesine, maliyetleri düşürmesine ve kullanım kolaylığını artırmasına olanak veriyor. Bu biçimlerin kullanılması, çoğu başlık için tipik olarak kullanılan SD'nin (480i/p) aksine, bonus içeriğin HD (1080i/p) olarak depolanması için çok fazla alan açar. Warner Bros. gibi bazı stüdyolar, ana özellik başlığından farklı bir biçimde kodlanmış disklerde bonus içeriği yayınlamıştır. Örneğin, Superman Dönüyor filminin Blu-ray Disk sürümü, uzun metrajlı film için VC-1 ve bonus içeriğinin bir kısmı için MPEG-2 kullanır.[171] Günümüzde, Warner ve diğer stüdyolar tipik olarak, özellikle eşleşen video formatında bonus içerik sağlamaktadırlar.

Ses[değiştir | kaynağı değiştir]

Ses için BD-ROM oynatıcıların Dolby Digital (AC3), DTS ve doğrusal PCM'yi uygulaması gerekir. Oynatıcılar isteğe bağlı olarak Dolby Digital Plus ve DTS-HD High Resolution Audio'nun yanı sıra kayıpsız Dolby TrueHD ve DTS-HD Master Audio formatlarını da uygulayabilir.[172]

BD-ROM Birincil Ses Akışlarının Özellikleri[173]
LPCM (sıkıştırılmamış) Dolby Digital Dolby Digital Plus Dolby TrueHD (lossless) DTS Digital Surround DTS-HD Master Audio (kayıpsız) DRA DRA uzantısı
Maks. bit hızı 27.648 Mbit/s 640 kbit/s 4.736 Mbit/s 18.64 Mbit/s 1.524 Mbit/s 24.5 Mbit/s 1.5 Mbit/s 3.0 Mbit/s
Maks. kanal 8 (48 kHz, 96 kHz), 6 (192 kHz) 5.1 7.1 8 (48 kHz, 96 kHz), 6 (192 kHz) 5.1 8 (48 kHz, 96 kHz), 6 (192 kHz) 5.1 7.1
Bit/örnek 16, 20, 24 16, 24 16, 24 16, 24 16, 20, 24 16, 24 16 16
Örnek frekans 48 kHz, 96 kHz, 192 kHz 48 kHz 48 kHz 48 kHz, 96 kHz, 192 kHz 48 kHz 48 kHz, 96 kHz, 192 kHz 48 kHz 48 kHz, 96 kHz

Bit hızı[değiştir | kaynağı değiştir]

Sayısal televizyon programlarını kaydeden kullanıcılar için kaydedilebilir Blu-ray Disk standardının 36 Mbit/s'lik başlangıç veri hızı, herhangi bir kaynaktan (IPTV, kablo/uydu veya karasal) yüksek tanımlı yayınları kaydetmek için fazlasıyla yeterlidir. BD video filmleri en yüksek 54 Mbit/s veri aktarım hızına, en yüksek 48 Mbit/s AV bit hızına (hem ses hem de görüntü verileri için) ve en yüksek 40 Mbit/s video bit hızına sahiptir. Bu, 36 Mbit/s olan en yüksek veri aktarım hızı, 30.24 Mbit/s olan en yüksek AV bit hızı ve 29.4 Mbit/s olan en yüksek video bit hızı, HD DVD filmleriyle karşılaştırılır.[154]

Java yazılım arayüzü[değiştir | kaynağı değiştir]

2005 JavaOne fuarında Sun Microsystems'in Java çapraz platform yazılım ortamının, standardın zorunlu bir parçası olarak tüm Blu-ray Disk oynatıcılarına dahil edileceği açıklandı.[174] Java, DVD-video disklerinde kullanılan yöntemin aksine Blu-ray disklerde etkileşimli menüler uygulamak için kullanılır. DVD'ler önceden oluşturulmuş MPEG bölümlerini ve seçilebilir altyazı resimlerini kullanır; bunlar çok daha ilkeldir ve nadiren sorunsuzdur. Konferansta, Java yaratıcısı James Gosling, bazı BD aygıtlarında ağ bağlantısının yanı sıra bir Java sanal makinesinin dahil edilmesinin, Blu-ray disklere internet üzerinden güncelleme yapılmasına olanak tanıyacağını ve baskı anında diske dahil olmayan ek altyazı dilleri ve tanıtım özellikleri gibi içerikler eklenebileceğini öne sürdü.[175] Bu Java Sürümü BD-J olarak adlandırılır ve Globally Executable MHP (GEM) standardının bir profili üzerine kurulmuştur; GEM, Çoklu Ortam Ev Platformu standardının dünya çapındaki versiyonudur.[kaynak belirtilmeli]

Oynatıcı profilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

BD-ROM şartnamesi, video kod çözme veya BD-J gerektirmeyen yalnızca sesli oynatıcı profili (BD-Audio) dahil olmak üzere dört Blu-ray Disk oynatıcı profilini tanımlar. Tüm video tabanlı oynatıcı profillerinin (BD-Video) BD-J'nin tam bir uygulamasına sahip olması gerekir.[kaynak belirtilmeli]

İçerik BD-Audio BD-Video
Grace Period[d] Bonus View BD-Live[e] Blu-ray 3D
Profil 3.0[c] Profil 1.0 Profil 1.1 Profil 2.0 Profil 5.0
Dahili kalıcı bellek Gereksiz 64 KB 64 KB 64 KB 64 KB?
Yerel depolama kapasitesi[a] Gereksiz İsteğe bağlı 256 MB 1 GB 1 GB
İkincil video kod çözücü (PiP) Video yok İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu Zorunlu
İkincil ses kod çözücü[b] İsteğe bağlı İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu Zorunlu
Sanal dosya sistemi Gereksiz İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu Zorunlu
İnternet bağlantı özelliği Hayır Hayır Hayır Zorunlu Zorunlu

^a Bu, ses/video ve başlık güncellemelerini depolamak için kullanılır. Yerleşik bellek veya bellek kartı veya USB bellek aygıtı gibi çıkarılabilir ortam olabilir.
^b Etkileşimli ses ve yorum için genellikle ikincil bir ses kod çözücü kullanılır.
^c Profil 3.0, ayrı bir salt sesli oynatıcı profilidir. Piyasaya sürülen ilk Blu-ray Disc albümü Lindberg Lyd plak şirketine ait Divertimenti idi ve PS3 üzerinde çalıştığı doğrulandı.[176][177]
^d İlk Standart profil olarak da bilinir.
^e Son Standart profil olarak da bilinir.

2 Kasım 2007'de Grace Period (Profil 1.0 veya Yetkisiz Kullanım Süresi Profili), piyasaya sunulan yeni BD-Video oynatıcılar için en düşük profil olarak Bonus View (Profil 1.1 veya Bonus Görüntüleme) ile değiştirildi.[178] Bonus View veya BD-Live donanım özelliklerine bağlı etkileşimli özelliklere sahip olmayan Blu-ray Disk yazılımı Profil 1.0 oynatıcılarda oynatıldığında, diskin ana özelliğini oynatabilir, ancak bazı ek özellikler kullanılamayabilir veya sınırlı yeterliğe sahip olabilir.[179]

BD-Live[değiştir | kaynağı değiştir]

Bonus View ve BD-Live arasındaki en büyük fark, BD-Live'ın Blu-ray Disk oynatıcının İnternet tabanlı içeriğe erişmek için İnternet bağlantısına sahip olmasını gerektirmesidir. BD-Live özellikleri arasında internet sohbetleri, yönetmenle planlanmış sohbetler, internet oyunları, indirilebilir özellikler, indirilebilir testler ve indirilebilir film fragmanları yer almaktadır.[180][181][182] Bazı Bonus View oynatıcılarda bir Ethernet bağlantı noktası bulunsa da, bu, donanım yazılımı güncellemeleri için kullanılır ve İnternet tabanlı içerik için kullanılmaz.[183] Buna ek olarak, Profil 2.0 ayrıca bu içeriği işlemek için daha fazla yerel depolama alanı gerektirir.[kaynak belirtilmeli]

Profil 1.0 oynatıcıları Bonus View veya BD-Live uyumlu yükseltmeler için uygun değildir ve en yeni oynatıcılar ve PlayStation 3 dışında, bu yükseltmelere erişme işlevi veya yeteneği yoktur. İnternet kullanmak için gereklidir.[184][185][186]

Bölge kodları[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray Disk standardı için bölgeler:[187]
  A/1 Bölgesi
  B/2 Bölgesi
  C/3 Bölgesi

DVD'ler için bölge kodlarının uygulanmasında olduğu gibi, belirli bir coğrafi bölgede satılan Blu-ray Disk oynatıcılar yalnızca o bölge için içerik sağlayıcı tarafından yetkilendirilmiş diskleri oynatmak üzere tasarlanmıştır. Bu, içerik sağlayıcıların (sinema stüdyoları, televizyon prodüksiyon şirketleri vb.) bölgesel fiyat ayrımcılığı ve/veya özel içerik lisansı uygulamasına izin vermeyi amaçlamaktadır. Blu-ray Disk Birliği'ne göre, tüm Blu-ray Disk oynatıcılar ve Blu-ray Disk donanımlı bilgisayar sistemleri bölgesel kodlamayı uygulamak için gereklidir. Ancak, içerik sağlayıcıların bölge oynatma kodlarını kullanmasına gerek yoktur.[188] Bazı güncel tahminler, büyük stüdyolardaki halihazırda film Blu-ray disklerinin %70'inin bölge kodu içermediğini ve bu nedenle herhangi bir bölgedeki herhangi bir Blu-ray Disk oynatıcıda oynatılabileceğini öne sürmektedir.

Film dağıtıcılarının farklı bölge kodlama politikaları vardır. Büyük ABD stüdyoları arasında Walt Disney Pictures, Warner Bros., Paramount Pictures, Universal Studios ve Sony Pictures, içeriklerinin çoğunu bölge kodlaması olmadan yayınladılar.[f][189]

[190][191][192][193] MGM ve Lions Gate Entertainment, bölge kodu içeren ve içermeyen içeriklerin bir karışımını yayınladı.[194][195] 20th Century Fox, Disney birleşmesinden önce bölge kodlu olarak içeriklerinin çoğunu yayınlamıştı.[196] Bununla birlikte, Disney birleşmesi sonrası içeriklerinin çoğu bölge kodsuzdur. Nostaljik film restorasyon ve dağıtım şirketi The Criterion Collection, tüm Blu-ray sürümlerinde ABD bölge kodlamasını kullanıyor ve İngiltere pazarındaki sürümleri İngiltere bölge kodlamasını kullanıyor.[197][198]

Blu-ray Disk bölge kodlama şeması dünyayı A, B ve C etiketli üç bölgeye ayırır.

Bölge Alan
A Amerika, Hong Kong ÖYB, Japonya, Kuzey Kore, Güney Kore, Macau ÖYB, Singapur, Tayvan, Okyanusya Avustralya ve Yeni Zelanda hariç, Güneydoğu Asya.
B Afrika, Orta Doğu, Güneybatı Asya, Avrupa'nın çoğu (Belarus, Rusya, Ukrayna, Moldova hariç), Avustralya, Yeni Zelanda.
C Orta Asya, Çin anakarası, Moğolistan, Hint altkıtası, Belarus, Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Moldova.
FREE "Dünya çapında" anlamına gelen gayrıresmî terim. SERBEST bölge resmî bir ayar değildir; FREE bölge sembolü taşıyan disklerde ya hiçbir bayrak ayarlanmamıştır ya da üç bayrağın hepsi ayarlanmıştır. Bayrak ayarlanmamış diskler bazı uyumlu olmayan oynatıcılarda oynatılamayabilir.
A/B/C

Yeni bir Blu-ray bölge kodlama biçimi yalnızca oynatıcı/oynatıcı yazılımının bölgesini değil, ülke kodunu da sınayarak yerelleştirme amaçlı bir kullanıcı ayarını (PSR19) yeni bir bölgesel kilitleme biçimi olarak yeniden tasarlar. Bu, örneğin, hem ABD hem de Japonya Bölge A iken, bazı Amerikan disklerinin Japonya için yapılandırılmış aygıtlarda/yazılımlarda oynatılmayacağı veya bunun tersi anlamına gelir, çünkü iki ülkenin farklı ülke kodları vardır (Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri "ABD" (21843 veya onaltılı 0x5553), Japonya "JP" (19024 veya onaltılı 0x4a50) ve Kanada "CA" (17217 veya onaltılı 0x4341)[kaynak belirtilmeli]). Yalnızca üç Blu-ray bölgesi olmasına rağmen, ülke kodu, Blu-ray Disklerin bölgesel dağıtımının altı (veya sekiz) DVD bölgesinden çok daha hassas bir şekilde kontrol edilmesini sağlar. Blu-ray Disklerde DVD'ler için geçerli 7. ve 8. bölgeler gibi "özel bölgeler" yoktur.

Bölge kodlama kısıtlamalarının aşılmasında, bağımsız Blu-ray Disk oynatıcılar bazen üçüncü taraflarca Blu-ray Disklerin (ve DVD'lerin) herhangi bir bölge koduyla oynatılmasına izin verecek şekilde değiştirilir.[199] Bilgisayar oynatıcı uygulamalarının Blu-ray bölge sayacının süresiz olarak çok bölgeli hale getirilmesi için nasıl sıfırlanacağını açıklayan talimatlar ("hileler") ayrıca düzenli olarak video meraklısı web sitelerine ve forumlara gönderilir. DVD bölge kodlarının aksine, Blu-ray bölge kodları optik sürücünün bellenimi (firmware) tarafından değil, yalnızca oynatıcı yazılımı tarafından doğrulanır.

UltraHD içeriğe uygun en yeni Blu-ray oynatıcı türleri bölgeden bağımsız değildir; yine de, tasarlandıkları UHD diskler herhangi bir bölgeye kilitlenecek şekilde kodlanmamıştır ve dünya çapında çalışacaktır.[200]

Dijital haklar yönetimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray Disk formatı, disklerin kullanımını kısıtlayan birkaç dijital hak yönetimi (DRM) katmanı kullanır.[201][202] Bu, Özgür Yazılım Vakfı gibi DRM'ye karşı çıkan kuruluşlar[203] ve tüketiciler tarafından formatın kapsamlı bir şekilde eleştirilmesine neden oldu, çünkü yeni sürümler disk oynatmaya izin vermek için oynatıcı ürün yazılımı güncellemeleri gerektiriyordu.[204][205]

Yüksek bant genişlikli Dijital İçerik Koruması[değiştir | kaynağı değiştir]

Oynatıcılar tarafından fiziksel bağlantılar aracılığıyla işlemleme aygıtlarına gönderilen verileri şifrelemek için Yüksek Bant Genişlikli Dijital İçerik Koruması (HDCP, High-bandwidth Digital Content Protection) sistemini uygulamada Blu-ray donanımı gereklidir. Bu, kablolar arasında dolaşırken telif hakkıyla korunan içeriğin kopyalanmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Görüntü Kısıtlama Belirteci (ICT) adı verilen içerik akışındaki bir protokol bayrağı aracılığıyla, bir Blu-ray Disk, tam HDCP uyumlu bir bağlantı kullanılmadan çoğaltılırsa, daha düşük çözünürlükte bir çıktı ile sonuçlanır. Yüksek tanımlı formatlara geçişi kolaylaştırmak için bu koruma yönteminin benimsenmesi 2011 yılına ertelenmişti.[206]

Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi şifre çözme işlemi (AACS decryption process)

Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi (AACS, Advanced Access Content System), içerik dağıtımı ve dijital haklar yönetimi için bir standarttır. Disney, Intel, Microsoft, Panasonic, Warner Bros., IBM, Toshiba ve Sony'yi içeren bir konsorsiyum olan AS Licensing Administrator, LLC (AACS LA) tarafından geliştirilmiştir. Formatın 2006'daki cihazlarda ortaya çıkmasından bu yana, üzerinde birkaç başarılı saldırı yapıldı. Bilinen ilk saldırı güvenilir istemci sorununa dayanıyordu. Ek olarak, şifre çözme anahtarları zayıf korumalı bir oynatıcıdan (WinDVD) elde edilmiştir. Anahtarlar daha yeni sürümlerde iptal edilebildiğinden,[207] bu yalnızca geçici bir saldırı olarak kalmıştır ve en son disklerin şifresini çözmek için sürekli olarak yeni anahtarlar keşfedilmelidir.[kaynak belirtilmeli]

BD+[değiştir | kaynağı değiştir]

BD+, Cryptography Research Inc. tarafından geliştirilmiştir ve Kendinden Korumalı Dijital İçerik (SPDC, Self-Protecting Digital Content) kavramına dayanmaktadır.[208] Etkin bir şekilde yetkili oynatıcılara gömülü küçük bir sanal makine olan BD+, içerik sağlayıcıların Blu-ray Disklere çalıştırılabilir programlar eklemesine olanak tanır. Bu tür programlar şunları yapabilir:[201]

  • Oynatıcının kurcalanıp kurcalanmadığını görmek için ana bilgisayar ortamını inceleyebilme. Her lisanslı kayıttan yürütme aygıtı üreticisi BD+ lisans yetkilisine aygıtlarını tanımlayan bellek ayak izleri sağlamalıdır.
  • Oynatıcının anahtarlarının değiştirilmediğini doğrulama
  • Olası başka türlü güvensiz bir sistemi yamalamak için yerel kodu yürütme
  • Ses ve video çıkışını dönüştürme. BD+ programının şifresini çözmesine izin verilmeden içeriğin bazı bölümleri görüntülenemez.

Bir oynatma aygıtı üreticisi aygıtlarının saldırıya uğradığını tespit ederse, güvenlik açığını algılayan ve atlatan BD+ kodunu potansiyel olarak serbest bırakabilir. Bu programlar daha sonra tüm yeni içerik sürümlerine dahil edilebilir.[209] BD+ sanal makinesinin teknik özellikleri yalnızca lisanslı aygıt üreticileri tarafından kullanılabilir. Lisanslı ticari benimseyenlerin bir listesi BD+ web sitesinde mevcuttur.

BD+ kullanan ilk içerikler Ekim 2007'de yayımlandı. Kasım 2007'den bu yana BD+ korumasının sürümleri, AnyDVD HD programının çeşitli sürümleri tarafından aşılmıştır.[210][211] BD+ korumasını atlatabildiği bilinen diğer programlar DumpHD (bazı destekleyici yazılımlarla birlikte 0.6 ve üzeri sürümler),[212] MakeMKV[213] ve DVDFab'den iki uygulama (Passkey ve HD Decrypter) dır.[214]

BD-ROM Mark[değiştir | kaynağı değiştir]

ROM Mark, disklerin çoğaltılmasını önlemeyi amaçlayan normal Blu-ray Disk verilerinden ayrı olarak depolanan az miktarda şifreli veridir. AACS aracılığıyla telif hakkıyla korunan disk içeriğinin şifresini çözmek için şifreleme verileri gereklidir.[215] Kalıplama sırasında ROM İşaretini ortama eklemek için özel lisanslı bir donanım parçası gerekir. Çoğaltma sırasında, bu ROM İşareti (ROM Mark) kaydedilen verilerle birlikte diske aktarılır. Sonuç olarak, normal bir kayıt aygıtıyla üretilen bir diskin tüm kopyaları ROM İşareti verisinden yoksun olacak ve standart oynatıcılarda okunamayacak hale gelecektir.

Geriye dönük uyumluluk[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray Disk Birliği, Blu-ray Disk sürücülerinin geriye dönük uyumluluk için standart DVD ve CD'leri okuyabilmelerini önerir ancak okuyabilmeyi zorunlu tutmaz.[216] Çoğu Blu-ray Disk oynatıcı hem CD'leri hem de DVD'leri okuyabilir; ancak Sony BDP-S1 gibi 2006 yılında piyasaya sürülen ilk Blu-ray Disk oynatıcılardan birkaçı DVD'leri oynatabilir ancak CD'leri oynatamaz.[217][218][219] Ayrıca LG ve Samsung'un bazı ilk modelleri dışında Blu-ray oynatıcılar HD DVD oynatamaz ve HD DVD oynatıcılar da Blu-ray Diskleri oynatamaz. Bazı Blu-ray oynatıcılar ayrıca Video CD'leri, Super Audio CD'leri ve/veya DVD-Audio disklerini de oynatabilir. Tüm Ultra HD Blu-ray oynatıcılar normal Blu-ray Diskleri ve yanı sıra çoğu DVD ve CD'leri oynatabilir. PlayStation 4 ve PlayStation 5, CD'leri desteklememektedir.[220]

Çeşitler[değiştir | kaynağı değiştir]

High Fidelity Pure Audio (BD-A)[değiştir | kaynağı değiştir]

High Fidelity Pure Audio (HFPA), Universal Music tarafından yalnızca Blu-ray optik ses diskleri için yönetilen bir pazarlama girişimidir. 2013 yılında CD'nin olası bir halefi olarak piyasaya sürülen bu ürün, benzer amaçları olan DVD-A ve SACD ile karşılaştırılmıştır.

AVCHD[değiştir | kaynağı değiştir]

AVCHD ile uyumlu bir DMP-BD60 model Panasonic Blu-ray oynatıcı (2009 sonu)

AVCHD esas olarak tüketicilere yönelik kayıt disksiz video kameralar için yüksek çözünürlüklü bir biçim olarak geliştirilmiştir. Blu-ray Disk tanımlamasından türetilen AVCHD, benzer bir rastgele erişim dizin yapısını paylaşır, ancak daha düşük ses ve video bit hızları, daha basit etkileşim ve AVC-video ve Dolby AC-3 (veya doğrusal PCM) ses kullanımıyla sınırlıdır. Öncelikle bir satın alma biçimi olan AVCHD kayıttan yürütme, Blu-ray Diskleri oynatan aygıtlar arasında evrensel olarak tanınmaz. Bununla birlikte, bu tür birçok aygıt AVCHD kayıtlarını DVD'ler, SD/SDHC bellek kartları, "Memory Stick" kartları ve sabit disk sürücüleri gibi çıkarılabilir ortamlar üzerinden oynatabilir.[221]

AVCREC[değiştir | kaynağı değiştir]

AVCREC, geleneksel DVD'lere yüksek tanımlı içerik kaydetmek için bir BDAV kapsayıcısı (container) kullanır.[222] Şu anda AVCREC, Japon ISDB yayın standardıyla sıkı bir şekilde bütünleşiktir ve Japonya dışında pazarlanmamaktadır. AVCREC öncelikle set üstü dijital video kayıt aygıtlarında kullanılır ve bu bakımdan HD REC ile karşılaştırılabilir.[kaynak belirtilmeli]

Blu-ray 3D[değiştir | kaynağı değiştir]

Blu-ray 3D logosu

Blu-ray Disk Birliği (BDA), bir Blu-ray Diske 3D film ve 3D televizyon içeriği koyma standartlarını tanımlamaya yardımcı olmak amacıyla film endüstrisi, tüketici elektroniği ve BT sektörleri yöneticilerinden oluşan bir görev gücü oluşturmuştur.[223] 17 Aralık 2009'da BDA, Blu-ray Disk için 3D özelliklerini resmi olarak duyurdu ve uyumluluk, daha uzun 3D disklerin normal oynatıcıların okuyamadığı üç katmanlı olmasıyla sınırlı olsa da, mevcut 2D Blu-ray oynatıcılarla[224] geriye dönük uyumluluğa izin verdi. BDA şunları söyledi: "Blu-ray 3D tanımlaması, şu anda tüm Blu-ray Disk oynatıcılar tarafından uygulanan ITU-T H.264 Gelişmiş Video Kodlama (AVC; Advanced Video Coding) kodek bileşeninin bir uzantısı olan Çoklu Görüntü Kodlama (MVC; Multiview Video Coding) tarafından tanımlanan "Stereo High" profilini kullanarak 3D videoyu kodlamayı gerektirmektedir. MPEG4-MVC, eşdeğer 2D içeriğe kıyasla tipik %50 ek yük ile hem sol hem de sağ göz görünümlerini sıkıştırır ve mevcut 2D Blu-ray Disk oynatıcılarla tam 1080p çözünürlük ile geriye dönük uyumluluk sağlayabilir."[225] Bu, MVC (3D) akışının H.264/AVC (2D) akışıyla geriye dönük uyumlu olduğu anlamına gelir ve eski 2D aygıtların ve yazılımların stereoskopik video akışlarının kodunu çözmesine izin vererek ikinci görünüm için ek bilgileri yok sayar. Bununla birlikte, bazı 3D disklerin diskin 2D olarak görüntülenmesini engelleyen bir kullanıcı sınırlaması kümesi vardır (2D disk genellikle pakete dahil olsa da).[kaynak belirtilmeli]

Sony, PlayStation 3 konsoluna 21 Eylül 2010'da bir ürün yazılımı yükseltmesiyle Blu-ray 3D desteği ekledi.[226] Konsol daha önce 21 Nisan 2010 tarihinde yapılan bir güncelleme ile 3D oyun yeteneği kazanmıştı.[227] PlayStation 3, 9 Ağustos 2011'deki 3.70 sürüm yazılım güncellemesinden bu yana 3D Blu-ray oynatırken DTS-HD Master Audio ve DTS-HD Yüksek Çözünürlüklü Ses çalabilmektedir.[228] Dolby TrueHD, Blu-ray 3D sürümlerinin küçük bir azınlığında kullanılır ve bit akışı yalnızca ince PlayStation 3 modellerinde uygulanır (orijinal "tombul" PS3 modelleri dahili olarak kod çözer ve sesi LPCM olarak gönderir).[229] PlayStation VR, bu filmleri bir PlayStation 4'te 3D olarak izlemek için de kullanılabilir.[230] 2018 itibarıyla Walt Disney Studios, Sony Pictures, MGM ve Universal Pictures gibi büyük ev eğlence içeriği de üreten stüdyoların çoğu Kuzey Amerika'da Blu-ray 3D formatını durdurmuş, ancak Güney Amerika, Avrupa, Asya ve Avustralya gibi diğer bölgelerde üretmeye ve satmaya devam etmiştir. Paramount Pictures, tüm dünyada 3D Blu-ray disklerin satışını ve üretimini durdurdu, son 3D sürümleri Ghost in the Shell ve Transformers: The Last Knight olurken, Warner Bros. hâlâ 3D Blu-ray diskleri satmaya ve üretmeye devam etmektedir; bugüne kadar tüm bölgelerde, aralarında Wonder Woman, Blade Runner 2049, Justice League, Tomb Raider, Rampage, Aquaman, The Lego Movie 2: The Second Part, Shazam! ve Godzilla: King of the Monsters'ın da bulunduğu dikkate değer filmler bulunmaktadır.

Ultra HD Blu-ray[değiştir | kaynağı değiştir]

Ultra HD Blu-ray logosu

Ultra HD Blu-ray diskler mevcut standart Blu-ray oynatıcılarla uyumlu değildir. Yüksek Verimli Video Kodlaması (HEVC, High Efficiency Video Coding) kullanılarak kodlanmış,[231] saniyede 60 aşamalı kareye kadar[231] hızlarda 4K UHD (3840 × 2160 piksel çözünürlük) videoyu desteklerler. Diskler, Rec. 2020 (ITU-R Recommendation BT.2020) renk uzayını kullanarak renk derinliğini renk başına 10 bit'e çıkararak hem yüksek dinamik aralığı hem de geleneksel Blu-ray video tarafından desteklenenden daha büyük bir renk gamını destekler.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Bu, önceki optik ortam biçimleri olan compact disc ve DVD ile aynıdır. Tam bileşim, makalenin gövdesinde belirtildiği gibi farklıdır.
  2. ^ SATA; Serial Advanced Technology Attachment; Seri Gelişmiş Teknoloji Eklentisi
  3. ^ PATA; Parallel Advanced Technology Attachment; Paralel Gelişmiş Teknoloji Eklentisi
  4. ^ Container; Kapsayıcı; Bir veya daha fazla uygulamanın çalıştırılabileceği bir işletim sistemi içinde kurulmuş, tipik olarak yalnızca uygulamanın doğru çalışması için gerekli olan kaynakların atandığı ayrı bir ortam veya meta dosyası olarak, genellikle bu akışları tanımlamak ve daha fazla ayrıntılandırmak için meta verilerle birlikte, birden çok veri akışının tek bir dosyaya gömülmesine izin veren bir dosya biçimidir. Ayrıca bkz: İçerik biçimi
  5. ^ Field; Alan; Videoda, ekranda hareket izlenimi yaratmak için sırayla görüntülenen birçok hareketsiz görüntüden biri. İki alan (field) bir video karesini (frame) oluşturur.
  6. ^ Warner'ın New Line Cinema stüdyosu tarafından yayınlanan satın alınabilir içerikler başlangıçta bölge kodlu olmasına rağmen, daha sonra bölge kodlaması yapılmadan piyasaya sürüldü. New Line adına diğer etiketler tarafından yayınlanan içerikler hâlâ bölge kodlamasına tabidir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Blu-ray Frequently Asked Questions" [Blu-ray Sıkça Sorulan Sorular] (İngilizce). Blu-ray.com. 4 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2010. 
  2. ^ "Blu-ray FAQ". Blu-ray.com. 14 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  3. ^ "6JSC/ALA/16/LC response" (PDF). rda-jsc.org. RDA Steering Committee. 13 Eylül 2012. 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Ocak 2014. 
  4. ^ Butler, Harry (23 Şubat 2011). "Pioneer BDXL BDR-206MBK Review". bit-tech.net. Bit-tech. 6 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  5. ^ Taylor, Jim (27 Haziran 2013). "DVD Frequently Asked Questions (and Answers)" [DVD Sıkça Sorulan Sorular (ve Cevaplar)]. dvddemystified.com (İngilizce). DVD Demystified. 22 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "Toshiba Announces Discontinuation of HD DVD Businesses" [Toshiba, HD DVD İşletmelerini Durdurduğunu Duyurdu]. toshiba.co.jp (Basın açıklaması) (İngilizce). Toshiba. 19 Şubat 2008. 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2008. 
  7. ^ Yomiuri Şimbun. Sayfa 1. 19 Temmuz 2009. Ver. 13S.
  8. ^ a b c "Blu-ray Discs reach 1.5 million sold, HDM still trails DVD's first two years" [Blu-ray Diskler 1,5 milyon satıldı, HDM hâlâ DVD'nin ilk iki yılını takip ediyor]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 16 Şubat 2008. 5 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2014. 
  9. ^ "Sony Buys a Facebook Spinoff to Give New Life to Blu-ray" [Sony, Blu-ray'e Yeni Bir Hayat Vermek İçin Bir Facebook Spinoffu Satın Aldı]. wired.com (İngilizce). Wired. 27 Mayıs 2015. 6 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2017. 
  10. ^ Morris, Chris (8 Ocak 2016). "Blu-ray Struggles in the Streaming Age" [Akış Çağında Blu-ray Mücadeleleri]. fortune.com (İngilizce). Fortune. 9 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2018. 
  11. ^ "Sony Unveils Prototype 20GB Rewritable Optical Disk" [Sony, Prototip 20GB Yeniden Yazılabilir Optik Diski Tanıttı]. nikkeibp.asiabiztech.com (İngilizce). Nikkei Business Publications. 29 Ekim 1998. 13 Kasım 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2019. 
  12. ^ a b c "White paper Blu-ray Disc Format" [Beyaz Kağıt Blu-ray Disk Formatı] (PDF) (İngilizce). Blu-ray Disc Founders. Ağustos 2004. 24 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  13. ^ "Panasonic, Sony, Philips and TDK Awarded Emmy For Blu-ray Contribution" [Panasonic, Sony, Philips ve TDK, Blu-ray Katkısı İçin Emmy Ödülünü Aldı] (İngilizce). 16 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  14. ^ "Sony Develops Next Generation Optical Disk Storage System For the Data Server Market" [Sony, Veri Sunucusu Pazarı İçin Yeni Nesil Optik Disk Depolama Sistemi Geliştiriyor] (İngilizce). Sony. 1 Kasım 2000. 2 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  15. ^ Williams, Martyn (5 Ekim 2000). "New High-Capacity DVD to Hold 22.5GB" [22.5GB Kapasiteli Yeni Yüksek Kapasiteli DVD] (İngilizce). PC World. 1 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  16. ^ "Sony Shows 'DVR-Blue' Prototype" [Sony, 'DVR-Blue' Prototipini Sergiliyor] (İngilizce). CD R Info. 11 Ekim 2000. 26 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. 
  17. ^ "BLUE DISC B Trademark Information" [BLUE DISC B Ticari Marka Bilgileri] (İngilizce). Trademarkia. 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2010. 
  18. ^ Fox, Barry (19 Şubat 2002). "Replacement for DVD unveiled" [DVD'nin yedeği açıklandı]. newscientist.com (İngilizce). New Scientist. 15 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. 
  19. ^ "Disclosure of Specifications for Large Capacity Optical Disc Recording Format Utilizing Blue-Violet Laser "Blu-ray Disc" Begins" [Mavi-Mor Lazer "Blu-ray Disc" Kullanan Büyük Kapasiteli Optik Disk Kayıt Formatına İlişkin Özelliklerin Açıklanması Başlıyor] (İngilizce). Sony. 20 Mayıs 2002. 3 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2009. 
  20. ^ Liadov, Maxim (2 Şubat 2017). "Sony BDZ-S77 Recorder Review" [Sony BDZ-S77 Kaydedici İncelemesi]. pricenfees.com (İngilizce). Pricenfees. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  21. ^ "Fox trots towards Blu-ray" [Fox, Blu-ray'e doğru koşuyor]. itworld.com (İngilizce). ITworld. 4 Ekim 2002. 2 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2009. 
  22. ^ Williams, Martyn (5 Ağustos 2004). "New Blu-ray Details Emerge" [Yeni Blu-ray Ayrıntıları Ortaya Çıkıyor]. pcworld.com (İngilizce). PC World. 8 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. Mavi lazer disk yüzeyinde daha küçük bir nokta oluşturur, bu da bir bit veri için gereken alanın daha küçük olduğu ve 12 santimetrelik bir diske daha fazla verinin sığabileceği anlamına gelir. (A blue laser makes a smaller spot on the disc surface, which means the space required for one bit of data is smaller--and more data can be fit onto a 12-centimeter disc.) 
  23. ^ "Exclusive TDK Durabis Coating Technology Makes Cartridge-Free, Ultra-Durable Blu-ray Discs a Reality" [Özel TDK Durabis Kaplama Teknolojisi, Kartuşsuz, Ultra Dayanıklı Blu-ray Diskleri Gerçekleştiriyor]. physorg.com (İngilizce). Science X Network. 9 Ocak 2005. 17 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  24. ^ Smith, Tony (6 Ocak 2006). "Blu-ray Disc developers complete specification" [Blu-ray Disk geliştiricileri tam teknik özellikler]. theregister.co.uk (İngilizce). The Register. 3 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. 
  25. ^ Dean, Katie (15 Temmuz 2004). "Can Odd Alliance Beat Pirates?" [Odd Alliance Korsanları Yenebilir mi?]. wired.com (İngilizce). Wired. 18 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  26. ^ Williams, Martyn (14 Aralık 2005). "Toshiba Hints at HD DVD Delay" [Toshiba, HD DVD Gecikmesine Dair İpuçları Veriyor]. pcworld.com (İngilizce). PC World. 5 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  27. ^ Morris, Craig (14 Şubat 2006). "AACS copy protection for Blu-ray Disc and HD DVD delayed again" [Blu-ray Disc ve HD DVD için AACS kopya koruması tekrar ertelendi]. heise.de (İngilizce). Heise. 2 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  28. ^ Perenson, Melissa J. (21 Mart 2006). "Burning Questions: No Copying From First High-Def Players" [Yakıcı Sorular: İlk Yüksek Çözünürlüklü Oyunculardan Kopyalama Yok]. pcworld.com (İngilizce). PC World. 9 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  29. ^ "Toshiba Starts Selling HD DVD Players in Japan" [Toshiba, Japonya'da HD DVD Oynatıcılar Satmaya Başladı]. foxnews.com (İngilizce). FOX News Network. 31 Mart 2006. 6 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. 
  30. ^ Costa, Dan (15 Haziran 2006). "Samsung Ships the First Blu-ray Player" [Samsung İlk Blu-ray Oynatıcıyı Gönderdi]. pcmag.com (İngilizce). PCMag. 8 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2007. 
  31. ^ "Sony Rearranges Blu-ray Release Schedule" [Sony, Blu-ray Yayın Takvimini Yeniden Düzenliyor]. bluray.highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 15 Haziran 2006. 7 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  32. ^ "Full Specs in for Warner's September 26 Lineup; Studio to Go VC-1 for Blu-ray?" [Warner'ın 26 Eylül Kadrosu için Tam Özellikler; Stüdyo, Blu-ray için VC-1'e mi Geçecek?]. bluray.highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 30 Ağustos 2006. 9 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ Bracke, Peter M. (10 Ekim 2006). "Click: Blu-ray Disc review" [Tıklayın: Blu-ray Disk incelemesi]. bluray.highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 14 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2007. 
  34. ^ "TrondheimSolistene – in folk style" [TrondheimSolistene - bir halk tarzı]. 2l.no (İngilizce). 2L the Nordic sound. Mayıs 2008. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  35. ^ "HTF BLU-RAY AUDIO REVIEW: Nine Inch Nails: Ghosts I-IV" [HTF BLU-RAY SES İNCELEME: Nine Inch Nails: Ghosts I-IV]. hometheaterforum.com (İngilizce). Home Theater Forum. 11 Mayıs 2008. 28 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  36. ^ "Ghosts I-IV Deluxe Edition Package (HALO Twenty Six DE)". Nine Inch Nails Ghosts I-IV order. 1 Mayıs 2008. 17 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  37. ^ "Now Available" [Şimdi Kullanılabilir] (İngilizce). Blu-ray.com. 18 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2008. 
  38. ^ "Blu-ray/HD DVD releases in Japan" [Japonya'da Blu-ray/HD DVD sürümleri]. watch.impress.co.jp (İngilizce). AV Watch. 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. 
  39. ^ Yoshida, Junko (1 Mart 2002). "Picture's fuzzy for DVD" [DVD için görüntü bulanık]. eetimes.com (İngilizce). EE Times. 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  40. ^ Yoshida, Junko (12 Aralık 2001). "Forum to weigh Microsoft's Corona as DVD encoder" [Microsoft'un Corona'sını DVD kodlayıcı olarak tartacak forum]. eetimes.com (İngilizce). EE Times. 5 Nisan 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2007. 
  41. ^ "Toshiba, NEC Share Details of Blue-Laser Storage" [Toshiba, NEC, Mavi Lazer Depolamanın Ayrıntılarını Paylaşıyor]. pcworld.com (İngilizce). PCWorld. 29 Ağustos 2002. 6 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  42. ^ "DVD Forum backs Toshiba-NEC format" [DVD Forumu Toshiba-NEC formatını destekliyor]. theinquirer.net (İngilizce). The Inquirer. 28 Kasım 2003. 29 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  43. ^ Sweeting, Paul (6 Temmuz 2007). "Opinion: Trust's worth" [Görüş: Güvenin değeri] (İngilizce). 4 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  44. ^ Katzmaier, David (30 Haziran 2006). "Samsung BD-P1000 Review" [Samsung BD-P1000 İncelemesi]. reviews.cnet.com (İngilizce). CNET. 21 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  45. ^ Beaumont, Claudine (23 Şubat 2008). "Blu-ray Wins" [Blu-ray Kazandı]. telegraph.co.uk (İngilizce). Londra: The Telegraph. 26 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2008. 
  46. ^ Smale, Will (19 Şubat 2008). "How the PS3 led Blu-ray's triumph" [PS3, Blu-ray'in zaferine nasıl öncülük etti?]. news.bbc.co.uk (İngilizce). BBC News. 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2008. 
  47. ^ Prange, Stephanie (23 Şubat 2007). "Blu-ray Tips: Scales" [Blu-ray İpuçları: Ölçekler]. homemediamagazine.com (İngilizce). Home Media Magazine. 14 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  48. ^ "BD+ Technologies Launches Content Protection Licensing Program" [BD+ Technologies, İçerik Koruma Lisanslama Programını Başlattı]. bdplusllc.com (İngilizce). BD+ Technologies, LLC. 28 Haziran 2007. 7 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2009. 
  49. ^ Singel, Ryan (26 Şubat 2008). "How Crypto Won the DVD War" [Kripto DVD Savaşını Nasıl Kazandı?]. blog.wired.com (İngilizce). Wired. 1 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2008. 
  50. ^ Carnoy, David. "Warner goes Blu-ray exclusively, delivering crushing blow to HD DVD" [Warner, sadece Blu-ray'e geçerek HD DVD'ye büyük darbe vurdu]. news.cnet.com (İngilizce). CBS Interactive Inc. 4 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  51. ^ Bangeman, Eric (29 Ocak 2008). "Consumers, analysts, retailers give HD DVD the cold shoulder" [Tüketiciler, analistler, perakendeciler HD DVD'ye soğuk omuz veriyor]. arstechnica.com (İngilizce). Ars Technica. 18 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2010. 
  52. ^ "Toshiba drops out of the HD DVD war" [Toshiba, HD DVD savaşından çekildi]. news.bbc.co.uk (İngilizce). BBC. 19 Şubat 2008. 23 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2008. 
  53. ^ Chmielewski, Dawn C.; Wallace, Bruce (20 Şubat 2008). "Blu-ray winner by KO in high-definition war" [Yüksek çözünürlüklü savaşta KO tarafından kazanan Blu-ray] (İngilizce). Los Angeles Times. 24 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2008. 
  54. ^ "All Hollywood studios now lined up behind Blu-ray" [Tüm Hollywood stüdyoları artık Blu-ray'in arkasında sıraya girdi]. reuters.com (İngilizce). Reuters. 21 Şubat 2008. 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2008. 
  55. ^ a b Gallagher, Brian (20 Şubat 2008). "High-Definition Sales Far Behind Standard DVD's First Two Years" [Yüksek Çözünürlüklü Satışlar Standart DVD'nin İlk İki Yılının Çok Gerisinde]. movieweb.com (İngilizce). Watchr Media, MovieWeb. 10 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  56. ^ Hillis, Scott (13 Mart 2008). "Report: Microsoft says no Blu-ray for Xbox 360" [Microsoft, Xbox 360 için Blu-ray olmadığını söylüyor]. reuters.com (İngilizce). Reuters. 23 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2008. 
  57. ^ Lawler, Richard (23 Temmuz 2014). "PS4 will add Blu-ray 3D support next week" [PS4, önümüzdeki hafta Blu-ray 3D desteği ekleyecek]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 24 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2014. 
  58. ^ Lawler, Richard (23 Temmuz 2014). "Xbox One's next update makes it easier to keep up with friends, and play Blu-ray 3D" [Xbox One'ın bir sonraki güncellemesi, arkadaşlarınıza ayak uydurmayı ve Blu-ray 3D oynatmayı kolaylaştırıyor]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 24 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2014. 
  59. ^ "Disc Sales: 'Dark Knight' Tops 600K On Release Day" [Disk Satışları: 'Kara Şövalye' Yayın Günü'nde 600 bini geçti]. highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 11 Aralık 2008. 24 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009. 
  60. ^ "Disc Sales: 'Dark Knight' Blu-ray Breaks 1M First-Week Barrier" [Disk Satışları: 'Kara Şövalye' Blu-ray 1 Milyon İlk Hafta Engelini Aştı]. highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 17 Aralık 2008. 19 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2009. 
  61. ^ a b c d "DEG Year-end 2009 Home Entertainment Report" [DEG Yılsonu 2009 Ev Eğlencesi Raporu] (PDF). degonline.org (İngilizce). The Digital Entertainment Group. 7 Ocak 2010. 16 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2010. 
  62. ^ a b "DEG Year-end 2010 Home Entertainment Report" [DEG 2010 Yılsonu Ev Eğlencesi Raporu] (PDF). degonline.org (İngilizce). The Digital Entertainment Group. 6 Ocak 2011. 5 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2011. 
  63. ^ "Blu-ray is Being Adopted Much Faster Than DVD 11 Years Ago" [Blu-ray, 11 Yıl Önceki DVD'den Çok Daha Hızlı Benimseniyor]. infoniac.com (İngilizce). InfoNIAC. 9 Haziran 2008. 10 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2008. 
  64. ^ Shilov, Anton (10 Aralık 2008). "Sales of Blu-ray Disc Recorders Leave Behind Sales of DVD Recorders in Japan" [Blu-ray Disk Kayıt Cihazlarının Satışları, Japonya'daki DVD Kayıt Cihazlarının Satışlarını Geride Bırakıyor]. xbitlabs.com (İngilizce). XbitLabs. 18 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2009. 
  65. ^ Richtel, Matt; Stone, Brad (5 Ocak 2009). "Blu-ray's Fuzzy Future". The New York Times. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  66. ^ Nakashima, Ryan (14 Aralık 2009). "Hollywood hopes an ensemble cast boosts Blu-ray" [Hollywood, bir topluluk kadrosunun Blu-ray'i güçlendirmesini umuyor] (İngilizce). Associated Press. 23 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2009. 
  67. ^ Kukiewicz, Julia (7 Ocak 2009). "Which UK DVD rental sites offer Blu Ray rental?" [Hangi İngiltere DVD kiralama siteleri Blu Ray kiralama hizmeti sunuyor?]. choosedvdrental.co.uk (İngilizce). Choose Ltd. 9 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2009. 
  68. ^ Watson, Stephanie. "How Blu-ray Discs Work". 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  69. ^ Silva, Robert (4 Ocak 2021). "Before You Buy a Blu-ray Disc Player" [Blu-ray Disk Oynatıcı Satın Almadan Önce] (İngilizce). 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2021. Blu-ray Disk oynatıcılar DVD oynatır, böylece DVD koleksiyonunuzu atmak zorunda kalmazsınız. Ayrıca, bu oynatıcılarda görüntü daha iyi görünür çünkü tüm Blu-ray oynatıcılar video yükseltme özelliğine sahiptir. (Blu-ray Disc players play DVDs, so you don't have to throw out your DVD collection. Also, these players look better because all Blu-ray players have video upscaling capability.) 
  70. ^ "Blu-ray Disks (BD) – blue laser optical disk technology" [Blu-ray Diskler (BD) – mavi lazer optik disk teknolojisi]. pctechguide.com (İngilizce). PCTechGuide. 10 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  71. ^ Heinzman, Andrew (19 Temmuz 2019). "Are DVD and Blu-Ray Players Still Worth Buying?" [DVD ve Blu-Ray Oynatıcılar Hala Satın Almaya Değer mi?]. reviewgeek.com (İngilizce). ReviewGeek. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  72. ^ "Why Blu-ray Is Still Better Than Streaming Today" [Blu-ray Neden Bugün Akıştan Daha İyi?]. hometheaterreview.com (İngilizce). Home Theater Review. 20 Şubat 2013. 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  73. ^ "The State of Streaming Video vs. Blu-ray Discs" [Blu-ray Disklere karşı Video Akışının Durumu]. macobserver.com (İngilizce). The Mac Observer. 13 Mart 2019. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  74. ^ Suderman, Peter (27 Aralık 2016). "Why DVDs and Blu-rays remain essential in the age of streaming" [DVD'ler ve Blu-ray'ler bu çağda neden önemli olmaya devam ediyor?] (İngilizce). 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. Fiziksel medya, teknik bir deneyim olarak neredeyse her şekilde akıştan üstün kalır. Ancak bundan daha da fazlası, filmlere kendinizin sahip olması, akışla çoğaltılması zor olan duygusal bir bağlantı kurmanıza yardımcı olur. (Physical media remains superior to streaming in nearly every way as a technical experience. But even more than that, owning movies yourself helps build an emotional connection that’s hard to replicate with streaming.) 
  75. ^ Whitten, Sarah (8 Kasım 2019). "The death of the DVD: Why sales dropped more than 86% in 13 years". cnbc.com. CNBC. 29 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  76. ^ Wilcox, James K. (9 Ekim 2015). "Ultra HD Blu-ray Players Probably Won't Arrive Until 2016" [Ultra HD Blu-ray Oynatıcılar Muhtemelen 2016'ya Kadar Gelmeyecek]. consumerreports.org (İngilizce). Consumer Reports. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015. 
  77. ^ Welch, Chris (11 Kasım 2015). "The first 4K Blu-rays are coming early next year, but they all really suck" [İlk 4K Blu-ray'ler gelecek yılın başlarında geliyor, ancak hepsi gerçekten berbat] (İngilizce). 10 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2016. 
  78. ^ "What's New" [Yeni Neler Var] (İngilizce). 23 Ağustos 2004. 9 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2004. 
  79. ^ "Maxell focuses on holographic storage" [Maxell holografik depolamaya odaklanıyor]. news.cnet.com (İngilizce). CNET News. 28 Kasım 2005. 22 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2007. 
  80. ^ Melanson, D. (19 Mayıs 2005). "TDK announces 100GB Blu-ray disc" [TDK, 100GB Blu-ray diskini duyurdu]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 14 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2021. TDK'nın diskinin dört katmanı var ve görünüşe göre 50GB Blu-ray disklerin yazma hızını iki katına çıkarıyor. (TDK's disc has four layers and apparently doubles the writing speed of 50GB Blu-ray discs.) 
  81. ^ "TDK Announces 100GB Blue Laser Disc Technology" [TDK 100GB Mavi Lazer Disk Teknolojisini Duyurdu] (İngilizce). TDK. 2005. 6 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2007. 
  82. ^ "Hitachi Demos Four-Layer Blu-Ray Disc Playback" [Hitachi, Dört Katmanlı Blu-Ray Oynatım Gösterimi]. cdrinfo.com (İngilizce). CDRinfo. 11 Ocak 2007. 11 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2007. 
  83. ^ Block, R. (28 Nisan 2006). "TDK: Ok, we're done with the 200GB recordable Blu-Ray" [TDK: Tamam, 200GB kaydedilebilir Blu-Ray ile işimiz bitti]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 11 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2007. Görünüşe göre, her bir bizmut peroksit ve germanyum oksit tabakası lazerle 690K'ye ısıtıldığında, mikroskobik hava kabarcıkları oluşur ve bildiğimiz ve takıntılı olduğumuz bitleri oluşturur. (Apparently when each layer of bismuth peroxide and germanium oxide is heated to 690K by laser, microscopic air bubbles form and create the bits we've come to know and obsess over.) 
  84. ^ Drawbaugh, B. (20 Mayıs 2007). "Hitachi to produce 200GB Blu-ray disc in 2009" [Hitachi, 2009'da 200 GB Blu-ray disk üretecek]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 15 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  85. ^ Yam, Marcus (10 Ocak 2007). "Three HD Layers Today, Ten Tomorrow" [Bugün Üç HD Katman, Yarın On] (İngilizce). DailyTech. 15 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2007. 
  86. ^ Kallender, Paul. "JVC Develops Dual Blu-ray-DVD Disc" [JVC, Çift Blu-ray-DVD Disk Geliştiriyor] (İngilizce). IDG News Service. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2004. 
  87. ^ "Blu-ray/ DVD Combo ROM Disc Technology". 2006. 18 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2006. 
  88. ^ Lim, Daniel (19 Aralık 2008). "World's first hybrid Blu-ray / DVD disk title released in Japan" [Dünyanın ilk melez Blu-ray / DVD disk içeriği Japonya'da yayınlandı]. slashgear.com (İngilizce). Slashgear. 8 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  89. ^ Harada, Mamoru (11 Ocak 2007). "Hitachi Demonstrates 4 Layer BD Playback Using 'Standard Drive'" [Hitachi, 'Standart Sürücü' Kullanarak 4 Katmanlı BD Oynatmayı Gösteriyor]. techon.nikkeibp.co.jp (İngilizce). Nikkei Business Publications, Inc. 11 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  90. ^ Turton, Stuart (3 Ekim 2007). "Hitachi showcases 100GB Blu-ray disc" [Hitachi 100GB Blu-ray diskini sergiliyor]. pcpro.co.uk (İngilizce). PC Pro. 3 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  91. ^ "Hitachi's 100GB Blu-ray disc drive" [Hitachi'nin 100 GB Blu-ray disk sürücüsü]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 14 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  92. ^ Hwang, Adam; Taipei, Jimmy Hsu (1 Aralık 2008). "Pioneer showcases 16-layer 400GB optical disc" [Pioneer, 16 katmanlı 400 GB optik diski sergiliyor]. digitimes.com (İngilizce). Digitimes. 28 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2011. 
  93. ^ Attebery, Mike (6 Ekim 2009). "TDK Creates 320GB, 10 Layer Blu-ray Disc" [TDK 320GB, 10 katmanlı Blu-ray Diski Yaratıyor]. highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 15 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2010. 
  94. ^ Dreuth, Josh (4 Ocak 2010). "Sony, Panasonic Propose Blu-ray Capacity Increase" [Sony ve Panasonic, Blu-ray Kapasite Artırımı Önerdi] (İngilizce). Blu-ray.com. 8 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2010. 
  95. ^ "BD-R white paper, 5th ed, October 2010" [BD-R teknik incelemesi, 5. baskı, Ekim 2010] (PDF) (İngilizce). 7 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Nisan 2018. 
  96. ^ "Joint development of the world's first blue-violet ultrafast pulsed semiconductor laser" [Dünyanın ilk mavi-mor ultra hızlı darbeli yarıiletken lazerinin ortak gelişimi] (İngilizce). 20 Temmuz 2010. 26 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2010. 
  97. ^ a b Richard Lawler (7 Ocak 2013). "Sony to launch 4K digital distribution network this summer, 'mastered in 4K' Blu-ray Discs" [Sony, bu yaz 'mastered in 4K' Blu-ray disklerde 4K dijital dağıtım ağını piyasaya sürecek]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 18 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2013. 
  98. ^ Seamus Byrne (1 Mayıs 2013). "Sony 'mastered in 4K' Blu-rays a mixed blessing". cnet.com.au. CNET. 10 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2013. 
  99. ^ Melissa J. Perenson (14 Ocak 2013). "Blu-ray looks ahead to 4K" [Blu-ray 4K'yı bekliyor]. pcworld.com (İngilizce). PC World. 16 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2013. 
  100. ^ Halfacree, Gareth (16 Ocak 2013). "Ultra HD Blu-ray Discs being researched by the BDA" [BDA tarafından araştırılan Ultra HD Blu-ray Diskler]. expertreviews.co.uk (İngilizce). ExpertReviews. 18 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2013. 
  101. ^ "Blu-ray Disc Association to Commence Licensing of Ultra HD Blu-ray" [Blu-ray Disk Birliği, Ultra HD Blu-ray Lisansını Başlatacak]. businesswire.com (İngilizce). Business Wire. 8 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2015. 
  102. ^ "General" [Yaygınlık]. blu-raydisc.com (İngilizce). 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2020. 
  103. ^ a b "Disc Capacity" [Disk Kapasitesi]. hughsnews.ca (İngilizce). Hugh's News. 5 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2015. 
  104. ^ "Laser Diode Technology > 3. Laser Diodes for Blu-ray Discs" [Lazer Diyot Teknolojisi > 3. Blu-ray Diskler için Lazer Diyotları] (İngilizce). 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  105. ^ a b c "White paper, Blu-ray Disc, 1.C Physical Format Specifications for BD-ROM, 5th Edition" [Teknik inceleme, Blu-ray Disk, 1.C BD-ROM için Fiziksel Biçim Şartnamesi, 5. Baskı] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Mart 2007. 28 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Eylül 2011. 
  106. ^ Singla, Naveen; O'Sullivan, Joseph A. "Influence of Pit-Shape Variation on the Decoding Performance for Two-Dimensional Optical Storage (TwoDOS)" [Yatak Şeklindeki Değişimin İki Boyutlu Optik Depolama (TwoDOS) için Kod Çözme Başarımına Etkisi] (PDF) (İngilizce). 11 Ekim 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2011. 
  107. ^ Cai, Kui (2007). "Introduction" (PDF). Design and Analysis of Parity-Check-Code-Based Optical Recording Systems [Eşlik Denetim Kodu Tabanlı Optik Kayıt Sistemlerinin Tasarımı ve Analizi] (Tez) (İngilizce). ss. 1-16. 15 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2011. 
  108. ^ "White paper, Blu-ray Disc Format, General" [Teknik inceleme, Blu-ray Disk Biçimi, Genel] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Founders. Ağustos 2004. 12 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Nisan 2009. 
  109. ^ "White Paper Blu-ray Disc Format > 1.C Physical Format Specifications for BD-ROM, 9th Edition, August 2015" [Blu-ray Disk Biçimi Teknik İncelemesi > 1.C BD-ROM için Fiziksel Format Özellikleri, 9. Baskı, Ağustos 2015] (PDF) (İngilizce). Ağustos 2015. 31 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Nisan 2020. 
  110. ^ a b c "White Paper Blu-ray Disc Format > General, 5th Edition, January 2018" [Blu-ray Disk Biçimi Teknik İncelemesi > Genel, 5. Baskı, Ocak 2018] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Founders. Ocak 2018. 11 Nisan 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2019. 
  111. ^ "Blank Blu-ray Media: Blu ray Recordable (BD-R, BD-R LTH) / Rewritable (BD-RE) Discs, Blu-ray DVD". verbatim.com. Verbatim. 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  112. ^ "BluRay — Recording and reading speed" [BluRay — Kayıt ve okuma hızı]. hughsnews.ca (İngilizce). 23 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. Bu erken aşamada, herhangi bir şeyi tahmin etmek sadece spekülasyondur, ancak bazı bilinçli tahminler yapmak mümkündür. Pratik bir bakış açısına göre, 10.000 RPM'de bir optik diskin döndürülmesi, yarım boy sürücüler için gerçekçi sınırı ve ince tipler için 5.000 RPM'yi uzun süredir kanıtlamıştır. (At this early stage anticipating anything is merely speculation but it’s possible to make some informed predictions. From a practical perspective, spinning an optical disc at 10,000 RPM has long proven the realistic limit for half-height drives and 5,000 RPM for slim-types.) 
  113. ^ "USB 2.0, Hi-Speed USB FAQ" [USB 2.0, Yüksek Hızlı USB SSS] (İngilizce). Everythingusb.com. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  114. ^ "SuperSpeed USB 3.0 FAQ" [Süper Hızlı USB 3.0 SSS] (İngilizce). Everythingusb.com. 17 Kasım 2008. 30 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  115. ^ "Serial ATA: High Speed Serialized AT Attachment" [Seri ATA: Yüksek Hızlı Serileştirilmiş GT Eklentisi] (PDF). serialata.org (İngilizce). Serial ATA Working Group. 7 Ocak 2003. 7 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Şubat 2016. 
  116. ^ "How To Install A Blu-ray Burner" [Blu-ray Yazıcı Nasıl Kurulur]. computershopper.com (İngilizce). ComputerShopper. 20 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  117. ^ "View All Discontinued LG Burners & Drives" [Durdurulan Tüm LG Yazıcılarını ve Sürücülerini Görüntüleyin]. lg.com/us (İngilizce). LG USA. 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  118. ^ "User Manual" [Kullanım Kılavuzu]. tsstodd.com (İngilizce). Toshiba Samsung Storage Technology Korea Co., Ltd. Optical Disc Drive. 2013. 4 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021. 
  119. ^ "Computer Drives" [Bilgisayar Sürücüleri]. pioneerelectronics.com (İngilizce). Pioneer Electronics (USA) Inc. 15 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021. 
  120. ^ a b c "Blu-ray Disc (BD) - Optische Aufzeichnungsverfahren" [Blu-ray Disk (BD) - Optik Kayıt İşlemi]. kompendium.infotip.de (Almanca). InfoTip Kompendium. 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  121. ^ "Blu-Ray Writing Quality Tests Vol 2" [Blu-Ray Yazma Kalitesi Testleri Cilt 2]. cdrinfo.com (İngilizce). CDRInfo. 19 Haziran 2009. 7 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
  122. ^ "Blu-ray Case Information" [Blu-ray Kutu Bilgileri] (İngilizce). CD-Info.com. 5 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2012. 
  123. ^ "Blu-ray Disc – The Scoop". acronova.com. Acronova Technologies Inc. 20 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2015. 
  124. ^ a b "Verbatim to Launch World's First Mini BD Media" [Verbatim, Dünyanın İlk Mini BD Medyasını Piyasaya Sürüyor] (İngilizce). 24 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  125. ^ "Blu-ray FAQ". 4 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2018. 
  126. ^ Japanese Journal of Applied Physics: Regular papers & short notes (İngilizce). Publication Board, Japanese Journal of Applied Physics. 2007. 7 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2021. 
  127. ^ Optical Data Storage [Optik Veri Depolama] (İngilizce). Optical Society of America. 2006. ISBN 978-0-8194-6357-9. 7 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2021. 
  128. ^ "Hitachi First in Industry to Release Blu-ray Disc Camcorder" [Hitachi Endüstride Blu-ray Diskli Video Kamerayı Piyasaya İlk Süren Oldu] (İngilizce). Naoki Asakawa, Nikkei Electronics, Nikkei Business Publications. 3 Ağustos 2007. 10 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  129. ^ "Pioneer and Mitsubishi Develop Low cost BD-R Discs Using Organic Recording Layers" [Pioneer ve Mitsubishi, Organik Kayıt Katmanları Kullanarak Düşük Maliyetli BD-R Diskleri Geliştiriyor] (İngilizce). CDRInfo.com. 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2008. 
  130. ^ "Taiyo Yuden, Mitsubishi and Maxell Release First LTH BD-R Discs" [Taiyo Yuden, Mitsubishi ve Maxell ilk LTH BD-R disklerini piyasaya sürdü] (İngilizce). CDRInfo.com. 27 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  131. ^ "PS3 firmware update v2.20 available – added support for LTH BD-R". afterdawn.com. 29 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  132. ^ "Verbatim/MKM certified BD-R LTH type media makes performance leap to 6X" [Verbatim/MKM sertifikalı BD-R LTH tipi medya, performansı 6 kata çıkarır]. reuters.com (İngilizce). Reuters. 13 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  133. ^ "BD9 Licensing Further Delays The Launch of Blu-ray Burners" [BD9 Lisansı, Blu-ray Yazıcıların Piyasaya Sürülmesini Daha da Geciktiriyor] (İngilizce). CDRInfo.com. 11 Nisan 2006. 6 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2007. 
  134. ^ "Quick Blu-ray content (BD, BD-5 and BD-9) authoring guide (PS3+PowerDVD)" (İngilizce). 4 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2008. 
  135. ^ "Mini Blu-ray Disc: Guide for mini-Blu-ray-Disc Authoring" (İngilizce). 12 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2007. 
  136. ^ "White Paper Blu-ray Disc Format" [Blu-ray Disk Formatı Teknik Dokümanı] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Aralık 2012. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Şubat 2016. 
  137. ^ a b "BDXL Spec Upgrades Blu-ray Storage to 128GB" [BDXL Şartnamesi, Blu-ray Depolamayı 128 GB'a Yükseltiyor] (İngilizce). 6 Nisan 2010. 19 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2010. 
  138. ^ a b McGlaun, Shane (April 6, 2010). "Blu-ray Disc Association Unveils 128GB Specification" [Blu-ray Disk Birliği, 128GB Şartnamesini Açıkladı]. dailytech.com (İngilizce). DailyTech. 1 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: April 6, 2010. 
  139. ^ "Format Specification – R3 Format Specification (BDXL™)". blu-raydisc.info. 12 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2019. 
  140. ^ "128GB BDXL Blu-ray Disc specification finalized... and fabulous!" [128GB BDXL Blu-ray Disk özellikleri tamamlandı... ve muhteşem!]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 8 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2019. 
  141. ^ "R3 Format Specification (BDXL)". Blu-ray Disc Association. 30 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2010. 
  142. ^ "RE4 Format Specification (BDXL)". Blu-ray Disc Association. 28 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2010. 
  143. ^ a b c "R2 Format Specification" [R2 Biçim Belirtimi]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 26 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  144. ^ a b c d "RE3 Format Specification" [RE3 Biçim Belirtimi]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 1 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  145. ^ a b c d e "Blu-ray: All Books: As of December 2009" [Blu-ray: Tüm Kitaplar: Aralık 2009 itibarıyla] (PDF) (İngilizce). 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  146. ^ "RE1 Format Specification" [RE1 Biçim Belirtimi] (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 1 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2010. 
  147. ^ "RE2 Format Specification" [RE2 Biçim Belirtimi]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 1 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2010. 
  148. ^ "R3 Format Specification (BDXL)" [R3 Biçim Özellikleri (BDXL)]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 30 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  149. ^ a b c d "White Paper: Blu-ray Disc Format: 3. File System Specifications for BD-RE, R, ROM, August 2004" [Teknik Doküman: Blu-ray Disk Formatı: 3. BD-RE, R, ROM için Dosya Sistemi Özellikleri, Ağustos 2004] (PDF) (İngilizce). 24 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  150. ^ "R1 Format Specification" [R1 Biçim Belirtimi]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 2 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  151. ^ a b "Blu-ray: All Books: As of June 2010" [Blu-ray: Tüm Kitaplar: Haziran 2010 itibarıyla] (PDF) (İngilizce). 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Haziran 2010. 
  152. ^ Taylor, Jim; Johnson, Mark R.; Crawford, Charles G. (21 Kasım 2005). DVD Demystified: BD-MV [Gizemden Arındırılmış DVD: BD-MV] (İngilizce). ISBN 9780071423960. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  153. ^ a b "White Paper: Blu-ray Disc Rewritable Format: Audio Visual Application Format Specifications for BD-RE Version 3.0" [Teknik İnceleme: Blu-ray Disk Yeniden Yazılabilir Biçim: Görsel İşitsel Uygulama Biçimi BD-RE Sürüm 3.0 için Teknik Özellikler] (PDF) (İngilizce). Mart 2008. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  154. ^ a b c "What is Blu-ray Disc and HD DVD?" [Blu-ray Disk ve HD DVD nedir?]. videohelp.com (İngilizce). Videohelp. 30 Nisan 2006. 30 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2009. 
  155. ^ "White paper, Blu-ray Disc Format, 2.B Audio Visual Application, Format Specifications, for BD-ROM Version 2.4" [Teknik inceleme, Blu-ray Disk Formatı, 2.B BD-ROM Sürüm 2.4 için Görsel İşitsel Uygulama Formatı Özellikleri] (PDF) (İngilizce). Mayıs 2010. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  156. ^ "Application Definition, Blu-ray Disc Format, BD-J Baseline Application and Logical Model Definition for BD-ROM, March 2005" [Uygulama Tanımı, Blu-ray Disk Biçimi, BD-J Temel Uygulama ve BD-ROM için Mantıksal Model Tanımı, Mart 2005] (PDF) (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  157. ^ "Advanced Access Content System (AACS) Blu-ray Disc Recordable Book, Revision 0.951" [Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi (AACS) Kaydedilebilir Blu-ray Disk Kitabı, Düzeltilmiş Baskı 0.951] (PDF) (İngilizce). 28 Eylül 2009. 7 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2010. 
  158. ^ a b "White paper Blu-ray Disc Format – 2.B Audio Visual Application Format Specifications for BD-ROM" (PDF). blu-raydisc.com. Blu-ray Disc Association. Mart 2005. s. 15. 21 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Temmuz 2009. 
  159. ^ "Glossary – BD-MV (Blu-ray Movie) and BDAV container" [Sözlük – BD-MV (Blu-ray Film) ve BDAV kapsayıcısı]. afterdawn.com (İngilizce). AfterDawn. 1 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2009. 
  160. ^ a b "Glossary – BDAV container" [Sözlük – BDAV kapsayıcısı]. afterdawn.com (İngilizce). AfterDawn. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2009. 
  161. ^ a b Blu-ray Disc Association (Mart 2008) BD-RE – Audiovisual Application Format Specification for BD-RE 2.1 6 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF), Technical White Papers – BD RE 6 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Erişim: 28 Temmuz 2009.
  162. ^ "Blu-ray Disc Format, White paper" [Blu-ray Disk Formatı, Teknik inceleme] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Ağustos 2004. s. 22. 12 Haziran 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2009. 
  163. ^ "Technical White Papers — BD ROM" [Teknik Belgeler — BD ROM]. blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2010. 
  164. ^ Mac, Patrick (25 Ekim 2009). "Windows 7 Media player will not play back BluRay disc's" [Windows 7 Media player, Blu Ray disklerini oynatmayacak]. microsoft.com (İngilizce). Microsoft. 16 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2015. 
  165. ^ "White Paper: Blu-ray Disc Read-Only Format: 2.B Audio Visual Application Format Specifications for BD-ROM Version 2.5" [Teknik Doküman: Blu-ray Disk Salt Okunur Format: 2.B Görsel İşitsel Uygulama Formatı BD-ROM Sürüm 2.5 için Özellikler] (PDF) (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Temmuz 2011. 28 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Temmuz 2015. 
  166. ^ "White Paper: Blu-ray Disc Read-Only Format (Ultra HD Blu-ray): Audio Visual Application Format Specifications for BD-ROM Version 3.0" [Teknik Doküman: Blu-ray Disk Salt Okunur Formatı (Ultra HD Blu-ray): BD-ROM Sürüm 3.0 için Görsel İşitsel Uygulama Formatı Özellikleri] (PDF) (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Temmuz 2015. 5 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Ekim 2016. 
  167. ^ Williams, Martyn (2 Eylül 2004). "Blu-ray Disc To Support MPEG-4, VC-1". pcworld.com (İngilizce). PcWorld. 22 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  168. ^ DeBoer, Clint (16 Nisan 2008). "HDMI Enhanced Black Levels, xvYCC and RGB". audioholics.com (İngilizce). Audioholics. 11 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2013. 
  169. ^ "Digital Color Coding" [Sayısal Renk Kodlama] (PDF). telairity.com (İngilizce). Telairity. 7 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2013. 
  170. ^ "Blu-ray Disc Statistics - Stats Page". Blu-rayStats.com. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2010. 
  171. ^ Fitzgerald, Shawn (23 Nisan 2008). "Superman Returns Review (Blu-ray)" [Superman Dönüyor İncelemesi (Blu-ray)]. thehdroom.com (İngilizce). TheHDRoom. 18 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2011. 
  172. ^ Palenchar, Joseph (10 Nisan 2006). "1st HD DVD Players To Decode All Mandatory, Optional Audio Codecs" [Tüm Zorunlu, İsteğe Bağlı Ses Kodeklerini Çözmek için 1. HD DVD Oynatıcılar] (İngilizce). TWICE.com. 9 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  173. ^ "White paper Blu-ray Disc Format" [Blu-ray Disk Formatı Teknik Dokümanı] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disc Association. Nisan 2010. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Mayıs 2010. 
  174. ^ Foote, Bill; Moll, Erik. "Java Technology Goes to the Movies: Java Technology in Next-Generation Optical Disc Formats" [Java Teknolojisi Sinemaya Gidiyor: Yeni Nesil Optik Disk Formatlarında Java Teknolojisi] (PDF). jovial.com (İngilizce). 2005 JavaOne conference, Session TS-7091. 19 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2011. 
  175. ^ Shankland, Steven (26 Haziran 2005). "Java to appear in next-gen DVD players" [Java, yeni nesil DVD oynatıcılarda görünecek]. news.cnet.com (İngilizce). CNET. 3 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2011. 
  176. ^ Lysvåg, Christian (29 Mayıs 2008). "Music on Blu-ray" [Blu-ray'de müzik]. mic.no/mic.nsf (İngilizce). Music Information Centre Norway. 1 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2008. 
  177. ^ Fruhlinger, Joshua (28 Mayıs 2008). "First Blu-ray record, Divertimenti, released" [İlk Blu-ray kaydı Divertimenti yayınlandı]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 5 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2008. 
  178. ^ Ault, Susanne (7 Ekim 2007). "Blu-ray Disc Assn. promotes new Bonus View" [Blu-ray Disk Birl. yeni Bonus Görünümü teşvik eder] (İngilizce). 18 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  179. ^ Zyber, Joshua (23 Kasım 2007). "High-Def FAQ: Blu-ray Profiles Explained" [Yüksek Çözünürlük S.S.S.: Blu-ray Profillerinin Açıklaması]. highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 22 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2007. 
  180. ^ Bracke, Peter (28 Ekim 2008). "Tinker Bell (Blu-ray)" [Tamirci Zili (Blu-ray)] (İngilizce). highdefdigest.com. 17 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2009. 
  181. ^ Zyber, Joshua (11 Kasım 2008). "Hellboy II: The Golden Army (Blu-ray)" [Hellboy 2: Altın Ordu (Blu-ray)]. bluray.highdefdigest.com (İngilizce). High-Def Digest. 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2009. 
  182. ^ Brown, Kenneth (9 Kasım 2008). "Kung Fu Panda (Blu-ray)". bluray.highdefdigest.com. High-Def Digest. 2 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2009. 
  183. ^ "Sony BDP-BX1 player specifications" [Sony BDP-BX1 oynatıcı özellikleri] (PDF) (İngilizce). 5 Ağustos 2009. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2011. 
  184. ^ Moskovciak, Matthew (9 Eylül 2008). "Blu-ray Profile 1.0, 1.1, 2.0 explained—Ask the Editors". crave.cnet.com. CNET. 2 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  185. ^ Rothman, Wilson (24 Ekim 2007). "Samsung's Already Awesome HD Disc Hybrid BD-UP5000 Upgraded to Profile 1.1 (Bye Bye Format Bitching)" [Samsung'un Zaten Harika HD Disk Melezi BD-UP5000, Profil 1.1'e Yükseltildi (Güle Güle Format Sürtük)]. gizmodo.com (İngilizce). Gizmodo. 11 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2011. 
  186. ^ "Profile 1.1". afterdawn.com. AfterDawn Oy. 26 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2010. 
  187. ^ "Blu-ray Disc for Video" [Video için Blu-ray Disk] (İngilizce). 2 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009. 
  188. ^ "How does regional coding work in the computer space?" [Bilgisayar alanında bölgesel kodlama nasıl çalışır?] (İngilizce). us.blu-raydisc.com. 1 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2009. 
  189. ^ "Blu-ray Disc Statistics Warner" [Warner Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  190. ^ "Blu-ray Disc Statistics Paramount" [Paramount Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  191. ^ "Blu-ray Disc Statistics Universal" [Universal Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  192. ^ "Blu-ray Disc Statistics Sony" [Sony Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  193. ^ "Blu-ray Disc Statistics Disney" [Disney Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  194. ^ "Blu-ray Disc Statistics MGM" [MGM Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2010. 
  195. ^ "Blu- ray Disc Statistics Lionsgate" [Lionsgate Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  196. ^ "Blu-ray Disc Statistics 20th Century Fox" [20th Century Fox Blu-ray Disk İstatistikleri] (İngilizce). 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2008. 
  197. ^ "Help – The Criterion Collection (20.)" [Yardım – The Criterion Collection (20.)] (İngilizce). 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017. 
  198. ^ "Help – The Criterion Collection (11.)" [Yardım – The Criterion Collection (11.)] (İngilizce). 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017. 
  199. ^ "First Region Free Blu-ray Players Available" [İlk Serbest Bölge Blu-ray Oynatıcılar Kullanımda]. engadgethd.com (İngilizce). Engadget. 24 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2009. 
  200. ^ "Region-Free 4k UHD Blu-ray Players: Fact or Fiction?" [Bölgeden Bağımsız 4K UHD Blu-ray Oynatıcılar: Gerçek mi, Kurgu mu?] (İngilizce). 220 Electronics. 3 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2017. 
  201. ^ a b "Blu-ray Disc Next-Generation Optical Storage: Protecting Content on the BD-ROM" [Blu-ray Disk Yeni Nesil Optik Depolama: BD-ROM'daki İçeriğin Korunması] (PDF). dell.com (İngilizce). Dell. 31 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2007. 
  202. ^ Ajima, Kosuke (29 Mart 2006). "Overview of BD-ROM security" [BD-ROM güvenliğine genel bakış] (PDF). blu-raydisc.com (İngilizce). Blu-ray Disk Birliği İçerik Koruma Grubu. 7 Mart 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2007. 
  203. ^ Lee, Matt (24 Mart 2006). "Don't buy HD-DVD or Blu-ray disks" [HD-DVD veya Blu-ray diskleri satın almayın] (İngilizce). FSF. 26 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2010. 
  204. ^ Northrup, Laura (6 Eylül 2013). "Samsung's Disposable Blu-ray Player Won't Play New Blu-rays" [Samsung'un Tek Kullanımlık Blu-ray Oynatıcısı Yeni Blu-ray'leri Oynatmıyor]. consumerist.com (İngilizce). Consumerist. 16 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2013. 
  205. ^ Lang, Brent (29 Nisan 2010). "'Avatar' Blu-rays Have Some Buyers Seeing Red" ['Avatar' Blu-ray'lerinde Bazı Alıcılar Kırmızı Görüyor]. thewrap.com (İngilizce). The Wrap. 30 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2013. 
  206. ^ "Advanced Access Content System ("AACS") Adopter Agreement" [Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi ("AACS") Benimseme Sözleşmesi] (PDF) (İngilizce). Haziran 2009. 29 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2011. 
  207. ^ "Response to Reports of Attacks on AACS Technology" [AACS Teknolojisine Yönelik Saldırı Raporlarına Yanıt]. aacsla.com (İngilizce). AACS LA. 16 Nisan 2007. 30 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2008. 
  208. ^ "Content Protection – BD+ and Blu-ray". Cryptography.com. 1 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  209. ^ US application 2010169663, "Systems and Methods for Detecting Authorized Players", 1 Temmuz 2010 tarihinde yayımlandı, assigned to CYBERLINK CORPORATION 
  210. ^ Murph, Darren (7 Kasım 2007). "SlySoft's latest AnyDVD beta cracks BD+" [SlySoft'un en yeni AnyDVD beta'sı BD+'ı kırıyor]. engadget.com (İngilizce). Engadget. 8 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2010. 
  211. ^ Kingsley-Hughes, Adrian (19 Mart 2008). "SlySoft cracks Blu-ray BD+ encryption". 18 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2010. 
  212. ^ "DumpHD – a HD-DVD / Blu-ray Decrypter". doom9.org. Doom9's Forum. 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2015. 
  213. ^ Seff, Jonathan (20 Ocak 2010). "Blu-ray ripping on the Mac" [Mac üzerinde Blu-ray kopyalama]. macworld.com (İngilizce). Macworld. 31 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2010. 
  214. ^ Gordon, Whitson (9 Haziran 2010). "The Hassle-Free Guide to Ripping Your Blu-ray Collection" [Blu-ray Koleksiyonunuzu Kopyalamak için Sorunsuz Kılavuz]. lifehacker.com (İngilizce). Lifehacker. 21 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2010. 
  215. ^ "Advanced Access Content System (AACS) Blu-ray Disc Pre-recorded Book, Revision 0.912" [Gelişmiş Erişim İçerik Sistemi (AACS) Önceden Kaydedilmiş Blu-ray Disk Kitabı, Revizyon 0.912] (PDF). aacsla.com (İngilizce). AACS LA. 27 Temmuz 2006. 26 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2011. 
  216. ^ "Can Blu-ray Disc products play DVD and CD?". 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009. 
  217. ^ "LG BH100 Blu-ray/HD DVD player" (İngilizce). 2 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2008. 
  218. ^ "Pioneer BDP-HD1". 10 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2007. 
  219. ^ "Sony BDP-S1 Blu-ray Disc Player — Product Profile". 24 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2008. 
  220. ^ "PlayStation Support". support.playstation.com. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  221. ^ "AVCHD Information Web Site press releases" [AVCHD Bilgilendirme Web Sitesi basın bültenleri] (İngilizce). 19 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2009. 
  222. ^ "AVCREC Format Specification" [AVCREC Biçim Belirtimi]. blu-raydisc.info (İngilizce). Blu-ray Disc Association. 2 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  223. ^ "Blu-ray brains create 3D taskforce" [Blu-ray beyinleri 3D görev gücü oluşturuyor]. reghardware.co.uk (İngilizce). The Register Hardware. 20 Mayıs 2009. 23 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2009. 
  224. ^ Chabot, Jeff (17 Aralık 2009). "3D specifications finalized for Blu-ray, to hit market next year" [Blu-ray için nihai 3D özellikleri, gelecek yıl piyasaya çıkacak]. hd-report.com (İngilizce). HD Report. 23 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2009. 
  225. ^ "Blu-ray Disc Association Announces Final 3D Specification" [Blu-ray Disk Birliği, Son 3D Şartnamesini Duyurdu]. businesswire.com (İngilizce). Business Wire. 17 Aralık 2009. 20 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2009. 
  226. ^ "PS3 System Software Update (ver 3.50)" [PS3 Sistem Yazılımı Güncellemesi (ver 3.50)] (İngilizce). 24 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2010. 
  227. ^ Lempel, Eric (21 Nisan 2010). "PS3 goes 3D on 10 June [2010]" [PS3, 10 Haziran'da [2010] 3D'ye geçiyor]. blog.us.playstation.com (İngilizce). PlayStation Blog. 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2011. 
  228. ^ Lempel, Eric (9 Ağustos 2011). "PS3 System Software Update (v3.70)" [PS3 Sistem Yazılım Güncellemesi (v3.70)]. blog.us.playstation.com (İngilizce). PlayStation Blog. 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2011. 
  229. ^ Allen, Danny (21 Ağustos 2009). "So, The PS3 Slim Can Bitstream Dolby TrueHD and DTS-HD Master Audio After All?" [Yanisi, PS3 Slim, Dolby TrueHD ve DTS-HD Master Audio'yu Bit akışı Yapabilir Mi?]. gizmodo.com (İngilizce). Gizmodo. 9 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2012. 
  230. ^ Kidwell, Essa. "How to get the best 3D Blu-Ray experience with PlayStation VR" [PlayStation VR ile en iyi 3D Blu-Ray deneyimi nasıl elde edilir]. androidcentral.com (İngilizce). AndroidCentral. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  231. ^ a b "4K Blu-ray discs arriving in 2015 to fight streaming media" [Medya akışıyla başa çıkmak için 2015'te gelen 4K Blu-ray diskler]. cnet.com (İngilizce). CNET. 5 Eylül 2014. 13 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]