Kutsal Kitap Kronolojisi - Vikipedi

"Kronoloji" kelimesi Yunanca chronología 'dan (chrónos, "zaman" ve légō, "söylemek" veya "anlatmak") türetilmiştir ve "zaman hesaplama" anlamına gelir. Kronoloji, olayları doğru sıraya koymayı veya doğru bağlama yerleştirmeyi ve özel olaylar için uygun tarihi belirlemeyi mümkün kılar.

Kutsal Kitap'taki Tarihsel Olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Açılış sözlerinde Kutsal Kitap güneş ve ay hakkında şöyle diyor: „İşaret olsunlar; dönemleri, günleri ve yılları göstersinler.“ (Başlangıç 1:14)

Kutsal Kitap 4.000 yıllık bir tarihin son derece iyi tutarlı ve ayrıntılı bir açıklamasını sunar. Olaylar yalnızca insanlığın başlangıcından vali Nehemya'nın MÖ 5. yüzyıldaki görev süresine kadar dikkate değer bir süreklilikle kaleme alınmadılar, aynı zamanda Nehemya ile İsa ve elçilerinin günleri arasındaki zaman da esas olarak Daniel'in peygamberliği (önceden yazılmış tarih) aracılığıyla ele alındı.

Krallar ve Tarihler Kitapları yazarları gibi Kutsal Kitap'ın tarihçileri, görünüşe göre ayrıntılı kayıtlara sahipti. Bu, toplamda yüzlerce isim içeren olağanüstü derecede uzun şecereleri veya soy kütüklerini derleyebildikleri gerçeğinden görülebilir.

Ayrıca Yahuda ve İsrail'in her kralının saltanatının tutarlı, olgusal kaydı ve bu kralların diğer ülkelerle ve birbirleriyle olan ilişkileri de göze çarpar. Bugünün tarihçileri, bazıları daha sonraki hanedanlara ait olan bazı Asur ve Babil krallarının doğru sınıflandırılması konusunda hala sadece belirsiz olabilir. Yahuda ve İsrail krallarının düzeni konusunda böyle bir belirsizlik yoktur.

Kutsal Kitap, “Yehova'nın savaşları kitabı” (Sayılar 21:14, 15), “İsrail krallarının tarih kitabı” (1. Krallar 14:19; 2. Krallar 15:31), “Yahuda krallarının tarih kitabı” (1. Krallar 15:23; 2. Krallar 24:5) ve “Süleyman'ın tarih kitabı”na (1. Krallar 11:41) göndermeler içerir. Ezra ve Nehemya'nın yazılarında atıfta bulunulan yıllıklara veya resmi belgelere de çok sayıda referans vardır. Bu, yazılanların sadece hafızaya veya sözlü geleneğe dayanmadığını, dikkatli bir şekilde araştırıldığını ve belgelendiğini gösteriyor. Kutsal Kitap tarihçileri ayrıca diğer halklardan resmi kaynaklara atıfta bulundular ve Kutsal Kitap'ın bazı bölümleri İsrail dışında, örneğin Mısır, Babil ve İran'da bile yazıldı.

Zamanlar ve Takvim[değiştir | kaynağı değiştir]

Kutsal Kitap'ın Krololojisini anlamak için gün, ay ve yıl gibi kavramların kullanımını hesaba katmak gerekir.

Gün

Kutsal Kitap'ta "gün" kelimesinin farklı anlamları olmasına rağmen olayların tarihlenmesine gelince 24 saatlik bir gün anılmaktadır.

Ay

Kutsal Kitap kameri aylardan bahseder (Çıkış 2:2; Kanunun Tekrarı 21:13; 33:14; Ezra 6:15). Bir ay 'yeni ay' ile belirlenir. Bir kameri ay 29 gün, 12 saat ve 44 dakika sürer. Kameri ayın gününü yaklaşık olarak belirtmek için sadece ayın şekline bakmak gerekir.

Yıl

Yıl, insanlık tarihinin başlangıcından beri anılmaktadır (Başlangıç 1:14). "Yıl" anlamına gelen İbranice kelime şanáh, "tekrarlamak", "tekrar yapmak" anlamına gelen bir kökten gelir ve bir zaman döngüsü fikrini iletir. Bu uygundur, çünkü mevsimler her yıl kendini tekrar eder. Bir yıl, dünyanın güneş etrafındaki bir yörüngesinin süresidir. Gezegenimizden bakıldığında, dünyanın güneşi tamamen yörüngeye oturtması tam olarak 365 gün, 5 saat, 48 dakika ve 46 saniye veya yaklaşık 365 1/4 gün sürer. Bu döneme 'güneş yılı' denir.

Kutsal Kitap'ın ilk zamanlarında yıl sonbahardan sonbahara kadar sürdi. Bu tür bir hesaplama, özellikle tarımdaki yaşama uyarlandı, çünkü yıl, bugünün Ekim ayının ilk bölümünde, çiftçilik ve ekimle başladı ve hasatla sona erdi. Nuh için yıl sonbaharda başladı. Tufan'ın Ekim ayının son yarısı ile Kasım ayının ilk yarısına denk gelen “ikinci ayda” başladığını yazdı. Bugün bile birçok halk için yıl sonbaharda başlar. MÖ 1513'te Mısır'dan çıkışları sırasında Tanrı, ilkbahardan ilkbahara kadar kutsal bir yıl geçirmeleri için Abib'in (Nisan) Yahudiler için "ayların başlangıcı" olmasını emretti (Çıkış 12:2). Ancak bugün Yahudiler, sonbaharda Tişri ayı ile başlayan bir tarım veya sivil yıla bağlı kalıyor.

Mesih'in zamanına kadar, halkların ekseriyeti zamanı kameri yıllarla sayardı. Ay yılını aşağı yukarı güneş yılına denk gelecek şekilde dengelemek için çeşitli girişimlerde bulunuldu. On iki kameri aydan oluşan sıradan bir kameri yıl, yeni ayın ne zaman göründüğüne bağlı olarak 29 veya 30 gün sayılan aylarla birlikte 354 güne sahiptir. Bu nedenle ay yılı, 365 1⁄4 gün olan güneş yılından 11 1⁄4 gün daha kısadır. İbranilerde ay yılı yürürlükteydi. Güneş yılı ve mevsimlere denk gelecek şekilde telafi etme biçimleri Kutsal Kitap'ta açıklanmamıştır, ancak gerekirse aylar veya artık aylar eklemiş olmaları gerekir. Daha sonra MÖ 5. yüzyıldan beri, artık Metonik Döngü olarak bilinen belirli bir sisteme göre aylar eklendi. Bu sisteme göre, her 19 yılda bir ay yedi kez devreye alındı; Yahudi takviminde bu, on ikinci ay olan Adar'dan sonra oldu ve artık aya Veadar veya "ikinci Adar" adı verildi. Ay takvimi güneşe göre ayarlandığından, 12 veya 13 aylık yıllara 'ay-güneş yılı' denir.^[1]

Saltanat ve Tahta Çıkma Yılları

Kutsal Kitap, Yahuda ve İsrail hükûmetlerinin devlet belgelerine ve Babil ve Pers devlet işlerine atıfta bulunur. Bu dört krallıkta zaman, kralların saltanatının kesin yılları kullanılarak hesaplandı ve Kutsal Kitap da aynı tarihleme sistemini kullanıyor. Kutsal Kitap'ta çok sık alıntılanan belgenin adı verilir, örneğin "Süleyman'ın İşleri Kitabı" (1. Krallar 11:41). Bir kralın saltanatı, bir tahta çıkma yılının bir bölümünü ve ardından saltanat yıllarının tamamını içeriyordu. Bir kralın resmen hüküm sürdüğü yıllar genellikle Nisan'dan Nisan'a veya ilkbahardan ilkbahara kadar sürerdi. Bir kral tahta çıktığında, tahta çıkışı ile sonraki bahar ya da Nisan arasında geçen aylara, selefinin saltanatını tamamladığı tahta çıkma yılı denirdi. Ancak resmi saltanatının başlangıcı, sonraki 1. Nisan sayıldı.

Örneğin Süleyman, görünüşe göre MÖ 1037 yılının Nisan ayından bir süre önce -Davut hala hayattayken- hüküm sürmeye başladı. Kısa bir süre sonra Davut öldü (1. Krallar 1:39, 40; 2:10). Ancak Davut'un saltanatının son yılı, MÖ 1037 baharına kadar sürdü ve 40 yıllık saltanatının bir parçası olarak sayıldı. Yeni yıl, Süleyman'ın saltanatının başlangıcından MÖ 1037 baharına kadar, Süleyman'ın tahta çıktığı yıl olarak bilinir ve babasının saltanatını tamamlamakta olduğu için saltanatının bir parçası olarak sayılmadı. Böylece Süleyman'ın saltanatının ilk yılı MÖ 1037 Nisan ayından önce başlamadı. Sonunda, Kral Süleyman'a tam 40 yıl saltanat verildi (1. Krallar 2:12). Hükümdarlık yıllarını ve tahta çıkma yıllarını bu şekilde ayırarak, Kutsal Kitap kronolojisinin doğru bir şekilde hesaplanması mümkündür.

Takvimler

Bir takvim, yılın başlangıcının ve uzunluğunun belirlendiği ve kronolojik sıraya göre bölünmesinin düzenlendiği bir sistemdir. Jülyen takvimi MÖ 46'da oluşturuldu. Julius Sezar tarafından yürürlüğe konuldu, çünkü Roma halkının artık kendilerini ay yılına göre değil, güneş yılına göre yönlendirmesini istedi. Jülyen takvim yılı 365 günden oluşur; ancak her dört yılda bir (artık yıl) bir gün eklenir, böylece 366 gün olur. Ancak zamanla, Jülyen takvim yılının aslında bir güneş yılından on bir dakikadan biraz daha uzun olduğu bulundu. Sonuç olarak, 16. yüzyılda on tam günlük bir hata oranı vardı.

Bu nedenle 1582'de Papa Gregor XIII küçük bir düzeltme yaptı ve şimdi Gregoryen takvimi olarak bilinen takvimi tanıttı. Bir papalık kararnamesine göre, 1582'de on gün atlanacaktı, böylece 4 Ekim'i hemen 15 Ekim izledi. Gregoryen takvimine göre, yalnızca tam yüzleri olan yıllar, sayısı 400'e bölünebilen artık yıl olarak sayılır. Örneğin, 2000 yılının aksine, 1900 yılı artık yıl değildi çünkü 1900 sayısı 400'e tam bölünemez. Gregoryen takvimi bugün dünyanın çoğunda yaygın olarak kullanılmaktadır.

Sıfır Yılı

Tahsilli Yunanlar, Romalılar ve Yahudiler gibi eski halkların sıfır kavramı yoktu. Her şeyi birden sayıldı. Romen rakamları (I, II, III, IV, V, X vb.) arasında sıfır rakamı yoktu. Romalılar sıfır kullanmadığı için takvimimiz sıfır yılı ile değil MS 1 yılı ile başlamıştır. Bu, birinci (1.), onuncu (10.) ve yüzüncü (100.) gibi sıra sayıların kullanımına sevketti. Modern matematikte her hesaplama sıfırdan başlar. Sıfır muhtemelen Hindular tarafından icat edildi.

Demek ki, tam sayıyı elde etmek için sıra sayılarından birin çıkarılması gerekir. Örneğin 21. yüzyılda bir tarihten bahsedildiği zaman tam 21 yüzyıl olduğu anlamına gelmez. Sadece 20 tam yüzyıl artı birkaç yıl. 1, 2, 3, 10 ve 100 gibi tam sayılar belirtmek için, Kutsal Kitap'ta ve modern matematikte temel sayılar kullanılır.

Herhangi bir tarihin yılı bir sıra sayısı olduğu için takvimimiz sıfır yılı ile değil MS 1 yılı ile başlar ve takvimimizden önceki yıllar sıfır yılından değil MÖ 1 yılından sayılmaktadır. MÖ 1 yılının bir günü ile MS 1 yılının aynı günü arasında iki yıl değil, yalnızca bir yıldır.

Bu, MS 2021'de tam 2020 yılın çağımızın başlangıcından bu yana geçtiği anlamına gelir ve 1 Temmuz 2021'da 2020 yıl artı yarım yıl. Aynı ilke dönem öncesi tarihler için de geçerlidir. MÖ 1 Ekim 607 ile MS 1 Ekim 1914 arasında kaç yıl geçtiğini hesaplamak için, 606 yıl (artı önceki yılın son üç ayı) 1913 yıla (artı gelecek yılın ilk dokuz ayı) eklenmesi gerek. Sonuç olarak 2519 yıl (artı on iki ay) ya da 2520 yıl elde edilir.^[2]

Kilit Tarihleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kutsal Kitap'ın tarihleri mevcut takvimimize uydurabilmek için sabit bir noktadan, kilit bir tarihten başlamamız gerekiyor. Böyle bir kilit tarihi, hem Kutsal Kitap'ta kayıtlı olağanüstü bir olaya aittir, hem de dünyevi tarihte güvenilir ve tarihçilerin ekseriyetinden kabul edilen bir tarih olarak sayılır. Zamanın bu noktasından başlayarak, geriye ya da ileriye doğru sayabilir ve Kutsal Kitap'ta bahsedilen birçok olay için bir takvim tarihini belirleyebiliriz.

MÖ 539

Başlangıç noktası olarak kullanılabilecek bir tarih MÖ 539 yılıdır. Pers kralı Kyros'un Babil'i devirdiği yıl olarak çeşitli tarihi kaynaklar tarafından doğrulanır. Kyros'un hükümdarlığını ortaya koyan seküler kaynaklar, Diodorus, Africanus, Eusebius ve Batlamyus'un eserlerinin yanı sıra Babil tabletlerini içerir. Nabonidus Kroniği şehrin düşüşünün yılını belirtmese de ay ve gününü bildirir. Böylece dindışı çalışmalar yapan vakanüvisler (devlet tarihçileri), Babil’in düşüşünü Jülyen takvime göre MÖ 11 Ekim 539’a veya Gregoryen takvime göre MÖ 5 Ekim 539’a tarihlendirir.^[3]

MÖ 521

Kutsal Kitap'ta, Babil İmparatorluğun yıkılışından sonra Pers Darius anılır. MÖ 522 Aralık'ta baş kaldıran Nebukadnezar III.'nü yenip yakalanıp ve Babil'de öldürdüğü zaman Darius I.'nin Babil'deki hükümdarlığı kuruldu. Bunun için MÖ 522 Darius'un tahta çıkma yılıdır ve hükümdarlığının ilk yılı MÖ 521 baharında başladı.^[4]

MÖ 455

Kutsal Kitap'ta rol oynayan başka bir yıl Artakserkses'in (Longimanus) 20. yılıdır. Kserkses ve Artakserkses'in saltanatlarıyla ilgili tarihî eserlerde bazı tutarsızlıklar var. Referans kitapları Artakserkses'in MÖ 465 yılında tahta çıktığını gösteriyor. Ancak, MÖ 475'te ölen Kserkses'in son yılı ve Artakserkses'in tahtına çıkma yılı MÖ 475 olduğuna dair ikna edici nedenler var. Eski Yunan, Pers ve Babil kaynaklarda bu yıl için kanıtlar var.^[5]

Kesin kayıtları ile tanınan Yunan tarihçi Thukydides, Yunan devlet adamı Themistokles'in "Artakserkses daha yeni kral olduğu" zaman Pers ülkesine kaçtığından bahseder. MÖ birinci yüzyılda yaşamış olan bir başka Yunan tarihçisi olan Diodorus Siculus, Themistokles'in ölüm yılını MÖ 471/470 yılına tarihlendirir. Themistokles anavatanından kaçtıktan sonra, Artakserkses'ten kendisini kabul etmeden önce bir yıl boyunca Farsça öğrenmesine izin verilmesini istedi ve yapmasına izin verildi. Buna göre Themistokles en geç MÖ 472 yılında Pers ülkesinde yerleşmiştir. Böylece gelişi mantıklı olarak MÖ 473 yılına tarihlendirilmeli. O zamanlar Artakserkses "daha yeni kral olmuştu".

Bu, Artakserkses'in (Longimanus) MÖ 465'te değil daha erken bir tarih olan MÖ 475 yılında tahta çıktığı anlamına gelir. Hükümdarlığının 20. yılı bu nedenle MÖ 455 yılıydı.

MS 29

Hem Kutsal Kitap hem de dünyevi tarihle tutarlı olan böyle bir tarih, MS 29 yılıdır. O yılın ilk ayları, 15 Eylül 14'te Roma Senatosu tarafından imparator ilan edilen Tiberius Sezar'ın 15. yılına aitti.

MÖ 539'dan Adem'in Yaratıldığı Tarihe Kadar[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 539'dan MÖ 607'ye[değiştir | kaynağı değiştir]

Kyros'un, saltanatının ilk yılında, yani MÖ 537’nin ilkbaharından önce çıkardığı bir fermanla Yahudiler Babil'deki esaretten serbest bırakıldılar. Ezra 3:1’de, İsrailoğullarının yedinci ay olan tişri’de (Eylül-Ekim) Yeruşalim’e dönmüş olduğu kayıtlıdır. O halde, Yahudilerin Yeruşalim’de tekrar oturmaya başladıkları tarih MÖ 537’nin sonbaharıdır.

Bu tarih önceden bildirilen bir dönemin sonuna işaret eder. MÖ 537, Vaat Edilmiş Toprakların ‘viraneye döneceği yetmiş yıllık’ dönemin sonuydu. (Yeremya 25:11, 12; 29:10). Bu sözleri çok iyi bilen Daniel, ‘yetmiş yıllık’ dönemin sonu yaklaşırken Tanrı’ya yönelip yardım diledi (Daniel 9:1-3).

MÖ 537 sonbaharında sona eren "yetmiş yıl" MÖ 607 sonbaharında başlamış olmalıdır. Bu, gerçekler tarafından doğrulanmaktadır. Yeremya'nın 52. bölümünde, Yeruşalim'in kuşatmasının önemli olayları, Babil'in ordusunun atılımı ve MÖ 607'de olan Kral Tsedekiya'nın yakalanması anlatılır. 12. ayete göre, "beşinci ayda, ayın onuncu gününde", yani Ab ayının onuncu gününde (ki bizim Temmuz ve Ağustos ayına denk gelir), Babilliler gelip Yeruşalim şehrini ve tapınağını yaktılar. Ancak "yetmiş yıl"ın başlangıç noktası bu değildi, çünkü Babil kralı Gedalya'yı kalan Yahudi yerleşimlerin valisi olarak atadığından, Yahudiler belirli bir devlet statüsünü korudular. "Yedinci ayda" Gedalya ve birkaç kişi daha öldürüldü, ardından kalan Yahudiler korku içinde Mısır'a kaçtı. Ancak o zaman, MÖ 1 Ekim 607 civarında, ülke "yetmiş yılı dolduracak kadar" kelimenin tam anlamıyla "ıssızdı" (2. Krallar 25:22-26; 2. Tarihler 36:20, 21).

“Yetmiş yıl” MÖ 537 sonbaharında sona erip MÖ 607 sonbaharında başladı.

MÖ 607'den MÖ 997'ye[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeruşalim'in düşüşü ile Süleyman'ın ölümünden sonra birleşik İsrail krallığının bölünmesi arasındaki sürenin uzunluğunu hesaplamada bazı zorluk olduğu halde Yahuda ve İsrail krallarının saltanat yıllarının toplamı 390 yıl geçtiğini gösterir. Birinci ve İkinci Krallar kitaplarında İsrail ve Yahuda krallarının saltanat süreleri kayıtlıdır. MÖ 607’den geri sayarsak, 390 yıllık dönemin MÖ 997’de başladığını görürüz. O yıl Yeroboam, Süleyman’ın ölümünden sonra, Davut'un krallığıyla bağlarını koparıp Tanrı'nın „yolundan ayırdı ve onları büyük bir günaha sürükledi” (2. Krallar 17:21).

390 sayısının doğruluğu, Hezekiel 4:1-13'teki peygamberlik tarafından ikna edici bir şekilde onaylanır. Bu peygamberlik, MÖ 607'de başlayan Yeruşalim'in kuşatılacağı ve sakinlerinin milletler tarafından ele geçirileceği zamana açıkça işaret ediyor. Yahuda örneğinde bahsedilen 40 yıl da, Yeruşalim'in harabiyetile sona erdi. İsrail ile ilgili 390 yıl, Samiriye'nin yıkılmasıyla sona ermedi, çünkü bu olay, Hezekiel'in Yeruşalim'in kuşatılmasına ve yıkımına işaret ettiğini açıkça gösteren peygamberliğini dile getirmesinden uzun zaman önce oldu. Böylece "İsrail evinin suçu" MÖ 607 yılında sona erdi.

Zamanın bu noktasından geriye doğru sayılırsa, 390 yıllık dönemin MÖ 997'de başladığı görülür. O yıl, Süleyman'ın ölümünden sonra, Yeroboam Davud'un soyundan ayrıldı ve "İsrail’i Yehova’nın yolundan ayırdı ve onları büyük bir günaha sürükledi" (2. Krallar 17:21).

MÖ 997'den MÖ 1513'e[değiştir | kaynağı değiştir]

Süleyman’ın 40 yıl süren saltanatı MÖ 997’nin ilkbaharında bitti. Bunun için ilk saltanat yılı MÖ 1037’nin ilkbaharında başlamış olmalıdır (1. Krallar 11:42). 1. Krallar 6:1 ayeti, Süleyman’ın, saltanatının dördüncü yılının ikinci ayında Tanrı'nın tapınağını Yeruşalim’de inşa etmeye başladığını söyler. Bu, mabedin yapımının başladığı güne kadar Süleyman’ın resmen kral olmasının üzerinden üç tam yıl ve bir ay geçtiği anlamına gelir. Dolayısıyla, Süleyman MÖ 1034 yılında (Nisan-Mayıs) tapınağı inşa etmeye başladı. Bununla birlikte, aynı ayet (1. Krallar 6:1), mabedin yapımının ‘İsrailoğullarının Mısır diyarından çıkışının dört yüz sekseninci yılında’ başladığını da söylüyor. Bu ayette geçen “dört yüz sekseninci” sayısı yine bir sıra sayısıdır ve bununla 479 tam yıl kastedilir. Böylece, MÖ 1034 yılından 479 yıl geri hesaplayarak İsrailoğullarının Mısır’dan çıkış yılı olarak MÖ 1513’ü buluruz.

Bu yıldan itibaren İsrail için Abib (Nisan) ayı "yılın aylarının ilki" olacaktı (Çıkış 12:2), oysa daha önce yıl sonbahar Tişri ayında başlamıştı. Bir ansiklopedi şu yorumda bulunuyor: „Kralların saltanat yıllarının hesaplanmasında, ilkbaharda başlayan yıl esas alınır. Bu yöntem, Babil’de yaygın olarak kullanılan yönteme benzer.“^[6]

Buna göre, ne zaman olursa yılın başlangıcı sonbahardan ilkbahara taşınmaya başladığında ve Kutsal Kitap'ta belirtilen dönemlere uygulandığında, takvimde bir yerde altı aylık bir kayıp veya kazanç olduğu anlamına geliyordu.

MÖ 1513'ten MÖ 1943'e[değiştir | kaynağı değiştir]

Çıkış 12:40, 41'e göre Musa, "Mısır’da yaşamış olan İsrailoğullarının gurbette geçirdikleri süre dört yüz otuz yıl oldu"ğunu bildirir. Bu ifade, bahsedilen "gurbette geçirdikleri süre”nin Mısır ile sınırlı olmadığını göstermektedir. Bu süre, İbrahim'in Kenan'a giderken Fırat'ı geçtiği ve Tanrı'nın onunla yaptığı antlaşmanın yürürlüğe girdiği zamanda başladı.

Bu “gurbette geçirdikleri süre”nin ilk 215 yılı Kenan'da geçti; çünkü İbrahim'in Fırat'ı geçmesinden İshak'ın doğumuna 25 yıl, Yakup'un doğumuna 60 yıl geçti ve sonra Yakup 130 yaşında Mısır'a indi (Başlangıç 12:4; 21:5; 25:26; 47:9).

Daha sonra MÖ 1513'te Mısır yönetiminden tamamen özgür ve bağımsız hale gelinceye dek, İsrail Mısır'da eşit bir süre (215 yıl) kaldı. Çıkış 12:40'ta Masoretik metinden daha eski bir İbranice metne dayanan Septuagint'in, "Mısır" kelimesinden sonra "ve Kenan diyarında" kelimelerini eklediği görülmektedir. Samiriyeli Pentatök'teki anlatım benzerdir. 430 yıldan da bahseden Galatyalılar 3:17, bu dönemin, İbrahim'in Kenan'a giderken Fırat'ı geçtiğinde Tanrı'nın İbrahim'le kestiği ahdin yürürlüğe girmesiyle başladığını doğrular. Bu, İbrahim 75 yaşındayken MÖ 1943'te oldu (Başlangıç 12:4).

Yukarıdaki hesaplama başka bir kanıt zinciri tarafından desteklenmektedir: Elçilerin İşleri 7:6, İbrahim'in soyunun 400 yıl boyunca ezildiğinden bahseder. Tanrı, MÖ 1513'te İbrahim'in soyunun Mısır tarafından ezildiğinin süresine bir son verdiği için MÖ 1913'te başlamış olmalıdır. Bu, İshak'ın doğumundan beş yıl sonra ve İsmail'in sütten kesildiğinde İshak'a "alaya aldığı" zamandı (Başlangıç 15:13; 21:8, 9).

MÖ 1943'ten MÖ 2370'e[değiştir | kaynağı değiştir]

İbrahim, MÖ 1943'te Kenan'a geldi zamanda 75 yaşındaydı. Başlangıc 11:10 ila 12:4 arasında verilen sürelere dayanarak zamanın akışını Nuh'un günlerine kadar geriye götürmek mümkündür. Toplam 427 yılla sonuçlanan bu hesaplama şu şekilde yapılmaktadır:

MÖ 1943'e 427 yıl eklersek, MÖ 2370 yılına geliriz. Kutsal Kitap'ın kronolojisine göre, Nuh'un zamanındaki tufan MÖ 2370'de başladı.^[7]

MÖ 2370'ten MÖ 4026'ya[değiştir | kaynağı değiştir]

Kutsal Kitap, Tufan'dan Adem'in yaratılışına kadar olan tüm dönem hakkında bilgi içerir. Başlangıç 5:3-29 ve 7:6, 11'e dayanarak belirlenebilir. Bu zamanlar aşağıda özetlenmiştir:

Yukarıda belirtilen tarihe (MÖ 2370) 1.656 yılı eklersek, MÖ 4026 yılına geliyoruz. Adem'in yaratıldığı yıl ve muhtemelen sonbahardaydı, çünkü çoğu eski takvimde yıl sonbaharda başladı.

Yeruşalim'in Mabedinin İnşası (MÖ 521)[değiştir | kaynağı değiştir]

İsrail'in sürgünden dönüşünün ikinci yılında (MÖ 536) Yeruşalim'deki mabedin temeli yeniden atıldı; ancak, Darius'un saltanatının altıncı yılında tapınağın yeniden inşası tamamlanmadı (Ezra 3:8-10; 6:14, 15). Darius'un 6. yılı MÖ 12 Nisan 516'da başladı ve MÖ 515 Mart ayının sonuna kadar sürdü. Bu tarih atmayı temel alarak tapınağın Zerubbabel'in idaresi altındaki inşası MÖ 6 Mart 515'te gerçekleşti.

Yeruşalim'in Surlarının İnşası (MÖ 455)[değiştir | kaynağı değiştir]

Darius'un oğlu olan Kserkses'ten sonra, Artakserkses Longimanus tahta çıktı. Onun saltanatı esnasında Ezra'ya, Yeruşalim'deki tapınağın desteklenmesine büyük bir katkı ile Yeruşalim'e dönme yetkisi verildi. Bu, Artakserkses'in 7. yılında oldu (MÖ 468) (Esra 7:1-26; 8:24-36). Artakserkses'ın 20. yılında (MÖ 455), Nehemya Yeruşalim'e dönüp şehri yeniden inşa etmek için izin aldı (Nehemya 1:3; 2:1, 5-8). Daha sonra, Kral Artakserkses'ın 32. yılında (MÖ 443), Nehemya bir süre saraya döndü (Nehemya 13:6). Yeruşalim'in ve surlarının yeniden inşası da dahil olmak üzere Artakserkses'in 20. saltanat yılında olan olaylar, Daniel 9:24-27'de kayıtlı “yetmiş hafta” peygamberliği-nin başlangıç noktasını oluşturur. “Haftalar” kavramı bu bağlantıda “yılın haftaları” anlamına gelir; çünkü İsrail milleti hem 7 gün bir hafta olarak (Çıkış 20:8-10) hem de 7 yıl bir hafta olarak (Levioğulları 25:2-12) saydı. “Yetmış [yıldan oluşan] hafta” toplam 490 (70 x 7 = 490) yıldır.

Daniel'in peygamberliğine göre, "Yeruşalim’in onarımı ve yeniden inşası için buyruğun çıkmasından, Önder Mesih’in gelişine dek yedi hafta ve altmış iki hafta geçecek." (Daniel 9:25)

Artakserkses'in saltanatının 20. yılının (MÖ 455) Nisan ayında (Mart/Nisan) Nehemya krala şu ricada bulundu: “Uygun görürsen ey kral, eğer hizmetkârından hoşnutsan, beni Yahuda’ya atalarımın mezarlarının bulunduğu şehre gönder ki, orayı tekrar inşa edebileyim.” (Nehemya 2:1, 5). Kral razı oldu ve Nehemya Susa'dan Yeruşalim'e uzun bir yolculuk yaptı. 4 Ab (Temmuz/Ağustos) civarında, duvarın bir gecede yapılan incelenmesinden sonra Nehemya Yahudilere şu emri verdi: “Şimdi gelin Yeruşalim surlarını birlikte yeniden inşa edelim ki bu utanç artık silinsin.” (Nehemya 2:11-18) Artakserkses'in Yeruşalim'i yeniden inşa etmek için emri aynı yıl Nehemya tarafından gerçekleştirildi. Böylece MÖ 455 yılı 69 haftanın başladığı yıl olduğu kanıtlanmıştır.

İlk yedi “haftada” (49 yıl) Nehemya ve Ezra ve daha sonra diğerleri “sıkıntılı zamanlarda” Yeruşalim şehrini “eski duruma getir”diler (Daniel 9:25). Sonraki "altmış iki hafta" "yedi hafta"yı takip etmelidir. Buna göre, Yeruşalim'i yeniden inşa etmek için “buyruğun çıkmasından” “Önder Mesih”e kadar, 7 artı 62 “haftaya”, yani 69 "hafta" (483 yıl) geçecekti. Bu 483 yıl MÖ 455'ten MS 29'a kadar (sıfır yılı yok) sürüyordu.

Daniel'in peygamberliği İsa'nın MS 29'da Mesih olarak ortaya çıkacağını önceden bildiriyordu.

İsa'nın Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahya'nın ve İsa'nın Hizmetinin Başlangıcı (MS 29)[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahya'nın hizmetinin başlangıcı Kutsal Kitap'ta kayıtlıdır.

Tiberius Roma'nın ikinci imparatoruydu. Selefi Augustus MS 17 Ağustos 14'te öldü (Gregoryen takvimine göre) ve 15 Eylül'de Tiberius, Senato'nun kendisini Sezar ilan etmesine izin verdi. Sonraki yıllar Augustus'un ölümünden sayılırsa, Tiberius'un 15. yılı Ağustos MS 28'den Ağustos MS 29'a kadardı. Resmen Sezar olarak ilan edildiği zamandan sayılırsa 15. saltanat yılı Eylül MS 28'den Eylül MS 29'a kadardı. Bu zamanda Vaftizci Yahya hizmetine başladı.

Yahya hizmetinin bir kısmı olarak insanları vaftiz etmeye başladı (Luka 3:3; Markos 1:4). Filistin'deki yağışların çoğu Aralık, Ocak ve Şubat aylarında kış aylarında (ortalama sıcaklık Ocak'ta 10°) düştüğü için büyük ihtimalle MS 29'un ilkbaharında tövbe eden insanları vaftiz etmeye başladı.

Musa'nın Kanunu'na göre mabette hizmet edenler “otuz yaş ve üstü” idi (Sayılar 4:1-3, 22, 23, 29, 30). Bir Levili ve bir kâhinin oğlu olan Vaftizci Yahya'nın hizmetine (tabii ki mabette değil, ancak Tanrı'dan alınan özel bir görevi yerine getirerek) aynı yaşta başladığını varsaymak mantıklıdır (Luka 1:1-17, 67, 76-79). Ayrıca Luka, İsa'nın "yaklaşık otuz yaşınday”ken Yahya tarafından vaftiz edilip hizmetine başladığını belirtir (Luka 3:21-23). Bu, Davut'un da kral olduğu yaştı (2. Samuel 5:4, 5; Luka 1:32).

Kutsal Kitap'ın kaydına göre Yahya ve İsa akraba idiler ve ikisi arasındaki yaş farkı 6 aydı (Luka 1:26, 36).

Yahya ile İsa arasındaki yaş farkının (iki kez) özellikle belirtilmesi ve Tanrı'nın meleğinin hem Elizabet hem de Meryem'e iki oğlunun doğumunu duyurulmasının gerçeği, Yahya'nın hizmetinin ve İsa'nın hizmetinin zaman açısından aynı örneği izlediği varsayımının bir temeli oluşturur.

Başka sözlerle, hem Yahya (ilkbahar) hem de İsa (6 ay sonra) hizmetlerine MS 29'da başlamıştır.^[8]

Yahya'nın ve İsa'nın Doğumu (MÖ 2)[değiştir | kaynağı değiştir]

İsa, Sezar Augustus Roma İmparatoru ve Kirinius Suriye valisi iken Beytlehem köyünde doğdu (Luka 2:1, 2). Doğumu, Büyük Herodes'in Yahudiye vilayeti üzerindeki saltanatının sonunda gerçekleşti (Matta 2:1, 13, 20-22).

Yahya, Tiberius'un saltanatının 15. yılında başlayan hizmetinden 30 yıl önce doğdu, yani MÖ 3 yılının ikinci yarısı ile Ağustos veya Eylül MÖ 2 arasında (sıfır yılı yok). İsa altı ay sonra doğdu. O, üstte gösterildiği gibi büyük olasılıkla MS 29'un sonbaharında vaftiz edildiği ve o zaman 30 yaşında olduğu için 30 yıl geri sayırsak MÖ 2'ye (sonbahar) varırız.

Sezar Augustus[değiştir | kaynağı değiştir]

Augustus (“Yüce Olan”) unvanı Gajus Octavius'a (Octavianus) verildi. Daha sonraki Roma imparatorları da bu unvanı benimsediler (Elçilerin İşleri 25:21, 25). Ancak bir ad olarak kullanıldığında Roma İmparatorluğu'nun ilk imparatoru Octavius'a (MÖ 31 - MS 14) atıfta bulunur.

MÖ 31 yılında Eylül'de, büyük amcası Julius Sezar'ın öldürülmesinden 13 yıl sonra, Octavius Roma İmparatorluğu'nun tartışmasız hükümdarı olarak ortaya çıktı. “Kral” ve “Diktatör” unvanlarını reddetti, ancak Senato'nun MÖ 16 Ocak 27'de kendisine verdiği “Augustus” (“Yüce Olan”) unvanı özel bir unvan olarak onayladı.

Augustus, kendi adını verdiği ay olan MS 17 Ağustos 14'te (Jülyen takvimine göre 19 Ağustos) öldü.

Kirinius[değiştir | kaynağı değiştir]

Kutsal Kitap eleştirmenleri, Publius Sulpicius Kirinius Suriye valisiyken gerçekleşen tek kaydın MS 6 civarında olduğunu ve Galileli Yahuda ve Zelotların isyanını ateşlediğini iddia ettiler (Elçilerin İşleri 5:37). Bu aslında Kirinius'un altındaki ikinci nüfus sayımıydı, çünkü Antakya'da ve yakınında bulunan yazıtlar, Kirinius'un birkaç yıl önce Suriye'de imparatorun valisi olarak hizmet ettiğini gösteriyor.^[9] Kutsal Kitap'ın Fransızca bir tercümesinde bu konuda şöyle denmektedir: “Zumpt'un (Commentat. Epigraph., II, 86-104; De Suriye romana provincia, 97/98) ve Mommsen'in (Res gestæ divi Augusti) bilimsel araştırmaları Kirinius'un iki kez Suriye valisi olduğu konusunda hiçbir şüpheye yer bırakmıyor.”^[10]

Birçok bilim adamı, Kirinius'un ilk valiliğinin MÖ 4 ile 1 yılları arasında olduğu görüşündedir, belki de MÖ 3/2 yılına düştü. Ancak bu tarihi hesaplama yöntemleri şüphe bırakmayacak derecede güvenilir değil ve bu nedenle valiliğinin gerçekten ne zaman olduğu belirsizdir. Bununla birlikte, Josephus'un ifadelerinden de anlaşılacağı gibi, ikinci valiliği MS 6 yılını içeriyordu.^[11]

Bu nedenle tarihçi ve Kutsal Kitap yazarı Luka, İsa'nın doğumu sırasındaki kayıt hakkında şunları söylerken haklıydı: "Bu ilk nüfus sayımı Kirinius Suriye valisiyken yapıldı." (Luka 2:2) Böylece onu daha sonra aynı Kirinius altında yapılan ikinci nüfus sayımından ayırdı. Bu ikinci nüfus sayımı Elçilerin İşleri 5:37'ye göre Gamaliel tarafından atıfta bulunulmuştur.

MS ikinci yüzyılda yaşayan Filistinli bir yerli olan Justinus (Şehit Justin), Roma kayıtlarını, Luka'nın Kirinius'un "İsa'nın doğduğu zaman valiliği" hakkındaki ifadelerinin doğruluğunun kanıtı olarak gösterdi.^[12]

Büyük Herodes[değiştir | kaynağı değiştir]

Herodes'in ölüm tarihi tartışılır, ancak MÖ 1'de öldüğüne dair birçok işaret vardır.

Yahudi tarihçi Josephus'a göre Yeruşalim şehrinin Herodes tarafından fethi Pompeyus'un (MÖ 63'te başarılı olan) şehri fethinden 27 yıl sonra gerçekleşti.^[13] Buna göre Yeruşalim'in ele geçirilmesi MÖ 36'da oldu. Ayrıca Josephus, Herodes'in, Romalılar tarafından kral olarak atanmasından 37 yıl ve Yeruşalim'in ele geçirilmesinden 34 yıl sonra öldüğünü yazdı.^[14] Ölüm tarihi MÖ 2 veya belki MÖ 1'e uygulanacak.

W.E. Filmer, Yahudi geleneğinin tanıklığının Herodes'in 2. Şebat'ta öldüğünü gösterdiğini yazarak bunu doğrular (Şebat ayı takvimimizde Ocak/Şubat'a karşılık gelir).^[15]

İsa'nın doğumu ile Hirodes'in ölümü arasında bir dizi olay meydana geldi: sekizinci günde İsa'nın sünneti (Luka 2:21); doğumundan 40 gün sonra Yeruşalim'deki tapınakta onun takdim edilmesi (Luka 2:22, 23; Levioğulları 12:1-4, 8); astrologların "doğu bölgelerinden" Beytlehem'e (İsa'nın artık bir yemlikte değil, bir evde bulundu) yolculukları (Matta 2:1-11; Luka 2:7, 15, 16); Yusuf ve Meryem'in küçük çocukla birlikte Mısır'a kaçışı (Matta 2:13-15); ardından Beytlehem ve çevresinde iki yaşından küçük tüm erkek çocukların öldürülmesi (ki bu da İsa'nın artık yeni doğmuş bir bebek olmadığını gösterir) (Matta 2:16-18). MÖ 2 yılının sonbaharında İsa'nın doğum tarihinin belirlenmesi, doğumu ile Hirodes'in ölümü (muhtemelen MÖ 1'de) arasında olan her olay için yeterli zaman tanıyacaktı.

Ay Tutulmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi tarihçi Josephus'un kayıtları, Herodes'in bir ay tutulmasından kısa bir süre sonra ve bir Fısıh bayramının başlangıcından kısa bir süre önce öldüğünü belirtir.^[16]

Bunun için birçok bilim adamı, MÖ 4 yılını Herodes'in ölüm yılı olarak kabul edip o yılın 11 Mart'ındaki (Jülyen takvimine göre 13 Mart) ay tutulmasını kanıt olarak gösterir. Bu ay tutulmasına dayanarak, birçok modern tarihçi, İsa'nın doğumunu MÖ 5'e tarihlendirir.

Fakat MÖ 4 yılındaki ay tutulması yalnızca %36'lık bir tutulmaydı ve sabahın erken saatlerinde gerçekleştiği için çok az insanın dikkatini çekecekti. Josephus'un belirttiği ay tutulması MÖ 1'de meydana gelen iki ay tutulmasından biri de olabildi; çünkü her ikisi de Fısıh Bayramı'ndan kısa bir süre önce gerçekleşti. O yılın 27 Aralık'ındaki (Jülyen takvimine göre 29 Aralık) parçalı ay tutulması Yeruşalim'de görülmüş olabilir, ancak muhtemelen heyecan uyandırıcı bir olay değildi.

Oppolzer'in Canon der Finsternisse (Tutulmalar Kanonu) adlı eserine dayanan hesaplamalara göre, Yeruşalim'de şafak sökerken ay dünyanın gölgesinden çıktı ve gün kararır kararmaz ay yeniden tam olarak görülebildi.^[17] Ayrıca bu ay tutulması Manfred Kudlek ve Erich Mickler'in kapsamlı listesinde yer almıyor. Bu karanlığın Yeruşalim'de ne kadar görülebildiği ya da görülüp görülemeyeceği tarihte belirsizdir.

Yukarıda bahsedilen iki tutulmadan daha etkileyici olanı, MÖ 1 yılının 8 Ocak (Jülyen takvimine göre 10 Ocak) ayının gecedeki ilk saatlerinde meydana gelen ay tutulmasıdır. 1 saat 41 dakika boyunca ayın görülemediği tam bir tutulma oldu. Gökyüzü bulutlu olsa bile, uyanık olan herkesin fark etmesi gerekirdi.

Buna göre, burada tartışılan yıllarda, Fısıh Bayramı'ndan kısa bir süre önce birden fazla ay tutulması meydana geldi. Bugün mevcut olan bilgiler açısından bakıldığında, MÖ 1 yılının 8 Ocak tutulması en çarpıcı olanıydı.^[18] Josephus, Herodes'in ölümü tarihlendirmek için bu ay tutulmasını düşündüyse İsa bundan önce MÖ 2 yılının sonbaharında doğabildi.

İsa'nın Ölümü (MS 33)[değiştir | kaynağı değiştir]

MS 29 İsa'nın yeryüzündeki hizmetinin başlangıcıydı. Özellikle Yuhanna, İsa'nın yeryüzündeki hizmeti sırasında katıldığı dört Fısıh bayramından söz ederek, hizmetinin üç buçuk yıl (MS 29-33) sürdüğünü ve MS 33'te sona erdiğini doğrular.

Hizmetinin Süresi[değiştir | kaynağı değiştir]

Fısıh bir anma töreniydi ve her yıl 14 Nisan'da (Yahudi takvimine göre) kutlandı. Fısıh, İsrailoğullarının Mısır'dan kurtuluşunu anıyor (Çıkış 12:14). İsa, hizmeti sırasında birkaç Fısıh Bayramı kutladı.

• 1. Fısıh: 14 Nisan 30 (Yuhanna 2:13)
• 2. Fısıh: 14 Nisan 31 (Yuhanna 5:1⁺)
• 3. Fısıh: 14 Nisan 32 (Yuhanna 6:4)
• 4. Fısıh: 14 Nisan 33 (Yuhanna 12:1; 13:1)

⁺ Yuhanna 5:1'de Fısıh'tan doğrudan bahsedilmez, sadece "Yahudilerin bayramı" denilir. Bazı eski el yazmaları "Yahudilerin bayramı" sözcüklerinin önünde bir belirli tanım edatını yazarak Yahudilerin en önemli bayramı olan Fısıh söz konusu olduğunu gösterir. Bununla birlikte, bu bayramın başka bir yıllık bayrama değil, Fısıh'a atıfta bulunduğu haklı olarak varsayılabilir. Bundan önce, Yuhanna 4:35'te İsa'nın, "Hasat gelmesine dört ay var" dediği belirtilir. Hasat zamanı, özellikle arpa hasadı zamanı, Fısıh Bayramı (14 Nisan) civarında başlardı. Sonuç olarak, İsa bu sözleri Fısıh Bayramı'ndan dört ay önce veya Kislew (Kasım-Aralık) ayı civarında söyledi.

İsa'nın kutladığı son Fısıh 14 Nisan MS 33'te idi. O günde öldürüldü.

“Büyük” Sebt Günü[değiştir | kaynağı değiştir]

Fısıh'tan sonra - 15 Nisan'dan 21 Nisan'a kadar - yedi günlük Mayasız Ekmekler Bayramı kutlandı (Çıkış 12:17-20).

Bu bağlantıda İsa'nın öldüğü yıl olan MS 33'ün ek kanıtı var. Musa'nın Kanunu'na göre, Nisan'ın 15'i (Fısıh'ın ertesi günü), hangi güne düşerse düşsün, her zaman özel bir Sebt (Şabat) günüydü. Ancak, sıradan bir Sebt gününe (bugünkü Cumartesi) denk geldiyse, o gün “büyük” bir Sebt günü olarak adlandırıldı. İsa'nın ölümünden sonraki gün böyle bir “büyük” Sebt günüydü. “Hazırlık Günü olduğundan, Yahudiler, cesetler Sebt günü işkence direğinde kalmasın diye bacaklarının kırılıp kaldırılmasını Pilatus’tan rica ettiler (çünkü o gün büyük Sebt günüydü).“ (Yuhanna 19:31)

Yahudi takvimine göre 33 yılında 15 Nisan “büyük” bir Sebt günü idi. Bu nedenle İsa bir Cuma gününde öldü: 14 Nisan MS 33'te saat 15 civarında (Luka 23:44-46).

Elçilerin Dönemindeki Tarihlerin Hesaplanması[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu dönemdeki birkaç olaylar için tarih yaklaşık olarak belirlenebilir.

1. Hristiyan peygamber Agabus, bir kıtlık ve ardından I. Herodes Agrippa tarafından başlatılan ve elçi Yakup'un ölümüne ve Petrus'un tutuklanmasına yol açan bir zulüm önceden bildirdi (Elçilerin İşleri 11:27-30; 12:1-4). Bu iki olay MS 44 civarında denk geliyor. O yılda Herodes Agrippa öldü ve önceden bildirilen kıtlığın MS 46 civarında meydana geldiğine dair bazı kanıtlar var. Bu son tarih muhtemelen Pavlus ve Barnabas'ın destek hizmetinde bulundukları zamanı işaret ediyor (Elçilerin İşleri 12:25).

2. Pavlus'un Korintos'a ilk ziyareti, Gallio'nun prokonsüllüğün yardımıyla tarihlendirilebilir (Elçilerin İşleri 18:1, 11-18). Bu prokonsüllük görünüşe göre MS 51 yazından MS 52 yazına kadar uzanıyordu, ancak bazı tarihçi MS 52/53'ü tercih ediyor. Sonuç olarak, Pavlus'un Korintos'taki 18 aylık hizmeti muhtemelen MS 50 yılının sonbaharında başladı ve MS 52 yılının ilkbaharında sona erdi. Bu, Pavlus'un Korintos'taki iki arkadaşının, Akuila ve Priskilla'nın, İtalya'dan şehre henüz yeni gelmiş olmaları gerçeğiyle de doğrulanır. İmparator Klaudius'un tüm Yahudilerin Roma'dan sürülmesini emreden bir fermanı onları İtalya'yı terk etmeye zorlamıştı (Elçilerin İşleri 18:2). 5. yüzyıl tarihçisi Paulus Orosius'a göre bu ferman Klaudius'un 9. yılında, yani MS 49 veya 50 başında çıkarıldı.

3. Pavlus'un Sezariye'deki iki yıllık hapis cezası, Feliks'in valiliğinin son iki yılına denk geliyor. Sonra Pavlus, Feliks'in halefi Porcius Festus tarafından Roma'ya gönderildi (Elçilerin İşleri 21:33; 23:23-35; 24:27). Bu olay MS 58'de olduğu düşünülür. A New Standard Bible Dictionary şunu yazar: „58 yılı onun [Festus'un] göreve başlaması söz konusudur.“ Bu yıl Encyclopædia Britannica'da da desteklenir: „İki kanıtın karşılaştırması, Feliks'in geri çağrılması ve Festus'un gelişinin 58 yılına düştüğü tahminine yol açar. Aziz Pavlus 56'da tutuklandıysa, Festus'un gelişinden sonra 58'da Sezarda temyiz ettiyse, gelecek yılın ilk yarısında Roma'ya geldiyse ve orada 2 yıl hapishanede kaldıysa, Elçilerin İşlerinde anlatılan zaman 61 yılının başlangıcında sona ermiş olmalı.“ (Elçilerin İşleri 27:1-28:1, 11-16, 30)^[19]

Gemi enkazından ve Paulus'un Malta'da kalmasından sonra, yolculuk MS 59 civarında bitmişti. Daha sonra iki yıl boyunca (MS 61 civarına kadar) Roma'da tutsak olarak kaldı (Elçilerin İşleri 27:1-28:1, 11-16, 30).

Önemli Olayların Tarihsel Çizelgesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]