Süryani alfabesi - Vikipedi

Süryani alfabesi, MÖ 2. yüzyıldan itibaren Mardin'de Süryanice için kullanılan bir alfabedir. Bu yazı sistemi, Arami alfabesinden türeyen Sami ebcedlerden biri olup Fenike, İbrani ve Arap alfabesi ile bağlantılıdır.

Bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

Süryani ebcedi, Arap alfabesi gibi sağdan sola yazılan bir yazı sistemidir. Yine Arap alfabesindeki gibi bazı harfler kelime içinde bir sonraki harfe bağlanır, bazıları bağlanmaz. Alfabe 22 harftan ibaret olup bunların tümü ünsüz harflerdir. Ünlü sesleri okuyan kişi tarafından okurken tamamlanır ya da doğru okunuşu gösteren harekelerle belirtilir.

Yine Arap alfabesine benzer şekilde, ünsüz harflerden üç tanesinin ünsüz özelliklerinin dışında ünlü özellikleri de vardır. Bu tür harflere dilbilimde Matres Lectionis denir. Bunlar: alfabenin ilk harfi olan Alef (ܐ), ünsüz olarak bir gırtlak sesi temsil ediyorken, kelimenin başında ya da sonunda yer aldığında aynı zamanda ünlü görevi görebilir. Vav harfi (ܘ), v ünsüzüyken, aynı zamanda o ve u seslerini temsil edebilir. Benzer şekilde, Yud harfi (ܝ) y ünsüzüyken, aynı zamanda i ve e seslerini temsil edebilir.

Süryani alfabesinin aynı zamanda ebced hesabı vardır.

Süryani alfabesinin çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

11. yy.'dan kalma Süryani dilinde kitap

Süryani alfabesinin üç temel çeşidi bulunur. En eski ve klasik çesidine Esṭrangelā (Süryaniceܐܣܛܪܢܓܠܐ) denir. Bu ismin Yunanca Grekçeστρογγύλη (strongylē, 'yuvarlatılmış'[1]) sözcüğü ya da Süryaniceܣܪܛܐ ܐܘܢܓܠܝܐ (serṭā ’ewangēlāyā, 'İncil yazısı'[2]) ile ilgili olduğu varsayılıyor. Estrangelā yazı çeşidi artık Süryanice yazılar için kullanılan genel yazı çeşidi olmadığı halde, 10. yy.dan beri zaman zaman yeniden canlandırldığı dönemler oldu. Bu yazı örneğin bilimsel yayınlarda (örn. Leiden Üniversitesi'nin Peshitta versiyonunda[3]), unvan veya yazıtlarda sık sık kullanılır. Bazı eski metin ve yazıtlarda her harfin sola birleşik yazılması mümkünken, bazı harflerin (özellikle Ḥeth ve Mem harflerinin) farklı çeşitlerine rastlanmak mümkün.

Batı Süryani lehçesi genellikle Serṭā (Süryaniceܣܪܛܐ, 'sıra') yazısıyla yazılır. Bu yazı çeşidine Pšīṭā (Süryaniceܦܫܝܛܐ, 'basit'), 'Maruni' ya da 'Yakubi' yazısı da denir (ancak Yakubi denmesinde aşağılayıcı bir anlam vardır). Bu yazıdaki harflerin çoğu belirgin bir şekilde Estrangelā yazısından farklı olup daha sade ve yumuşatılmış bir görünüme sahiptir. En erken Süryani metinlerde italik bir yazı çeşidine rastlansa da, önemli metinler daima Estrangelā yazısıyla yazılırdı. Sekizinci yüzyıldan itibaren daha sade olan Sertā yazısı yaygınlaştı, muhtemelen parşömen kullanımında daha ekonomik olduğu için. (Arap alfabesinin öncüsü olan) Nebati alfabesi bu Süryani el yazısına dayanır. Batıda kullanılan yazı çeşidi genellikle hareke olarak üstte veya altta küçük Yunan harfleri ile işaretlenir. Bu harfler şunlardır:

  • Büyük alfa (GrekçeΑ), [a]sesini temsil eder, a ya da ă ile gösterilir (Süryaniceܦܬܚܐ, Pṯāḥā),
  • Küçük alfa (Grekçeα), [ɑ] sesini temsil eder, ā ya da â ile gösterilir (Süryaniceܙܩܦܐ, Zqāp̄ā; [o] olarak telaffuz edilir ve Batı Süryani lehçesinde o ile gösterilir),
  • Küçük epsilon (Grekçeε), [ɛ] sesini temsil eder, e ya da ĕ ile gösterilir, ve [e], sesini temsil eder, ē ile gösterilir (Süryaniceܪܒܨܐ , Rḇāṣā)
  • Büyük eta (GrekçeH), [i] sesini temsil eder, ī ile gösterilir (Süryaniceܚܒܨܐ, Ḥḇāṣā)
  • Büyük upsilon (GrekçeΥ) ve küçük omikron (Grekçeο) harflerinden oluşan bir işaret, [u] sesini temsil eder, ū ya da u ile gösterilir (Süryaniceܥܨܨܐ, ‘Ṣāṣā).
Yuhanna İncilinin Serṭā, Madnḥāyā ve Esṭrangelā yazılarıyla (yukarıdan aşağıya) yazılmış giriş sözleri, 'Başlangıçta Söz vardı'.

Doğu Süryani lehçesi genellikle Süryani alfabesinin Madnḥāyā (Süryaniceܡܕܢܚܝܐ, 'Doğu') biçimiyle yazılır. Bu yazı biçimine Swādāyā (Süryaniceܣܘܕܝܐ, 'konuşma diline ait', bazen de 'çağdaş' olarak çevrilir) ya da 'Asuri' (İbrani alfabesi ile karıştırılmamalı), 'Keldani' ve hatalı olarak 'Nesturi' de denir (son anılan terim aslında Pers İmparatorluğu'nda yaşayan doğu kilisesi mensupları için kullanılır). Doğu yazısı, Estrangelā ile batı yazısı arasında bir yazı biçimidir. Doğu yazı biçiminde, ünlüleri belirtmek için harflerin üzerinde veya altında daha eski bir yazı sisteminden alınan noktalama işaretleri kullanılır:

  • Bir harfin üzerinde ve altında birer nokta [a] sesini temsil eder, a ya da ă ile gösterilir (Süryaniceܦܬܚܐ, Pṯāḥā),
  • Bir harfin üzerinde yan yana iki nokta [ɑ] sesini temsil eder, ā ya da â ile gösterilir (Süryaniceܙܩܦܐ, Zqāp̄ā),
  • Bir harfin altında yan yana iki nokta [ɛ] sesini temsil eder, e ya da ĕ ile gösterilir (Süryaniceܪܒܨܐ ܐܪܝܟܐ, Rḇāṣā arrīḵā ya da Süryaniceܙܠܡܐ ܦܫܝܩܐ, Zlāmā pšīqā; Doğu Süryani Lehçesinde çoğunlukla [ɪ] sesi ile telaffuz edilir ve i ile gösterilir),
  • Bir harfin altında diyagonal iki nokta [e] sesini temsil eder, ē ile gösterilir (Süryaniceܪܒܨܐ ܟܪܝܐ, Rḇāṣā karyā ya da Süryaniceܙܠܡܐ ܩܫܝܐ, Zlāmā qašyā),
  • Yanına nokta konan bir Yōḏ harfi [i] sesini temsil eder, ī ya da i ile gösterilir (Süryaniceܚܒܨܐ, Ḥḇāṣā),
  • Altına nokta konan bir Waw harfi [u] sesini temsil eder, ū ya da u ile gösterilir (Süryaniceܥܨܨܐ ܐܠܝܨܐ, ‘Ṣāṣā allīṣā ya da Süryaniceܪܒܨܐ, Rḇāṣā),
  • Üzerine nokta konan bir Waw harfi [o] sesini temsil eder, ō ya da o ile gösterilir (Süryaniceܥܨܨܐ ܪܘܝܚܐ, ‘Ṣāṣā rwīḥā ya da Süryaniceܪܘܚܐ, Rwāḥā).

Doğu lehçesinde ünlüleri belirtmek için kullanılan noktalama sisteminin İbrani yazı sisteminde kullanılan Nikkud işaretlerinin oluşumunda rol oynadığı sanılıyor.

Nil havzası, Doğu Akdeniz bölgesi ve Mezopotamya'dan oluşan Bereketli Hilal denen bölgede baskın dil olarak Arapça yaygınlaşınca, Arapça metinlerin Süryani yazısıyla yazılması yaygın olmuştu. Bu yazılara genellikle Karşuni ya da Garşuni (Süryaniceܓܪܫܘܢܝ) denir. Garşuni bugün Çağdaş Aramice konuşanlar tarafından mektuplarda kullanılır.

Tablo Özeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Süryani alfabesi bağsız (münferit) halleriyle gösterilen aşağıdaki harflerden oluşur. Kāp̄, Mīm ve Nūn harfleri tek başına genellikle başlangıç şekilleri ile sondaki şekillerin birleşimi halinde gösterilir (bkz. aşağı). ’Ālap̄, Dālaṯ, , Waw, Zayn, Ṣāḏē, Rēš ve Taw (ve erken Estrangelā metinlerde Semkaṯ harfi[4]) kelimenin içinde müteakip harflere bağlanmaz. Bu harfler yıldız (*) işareti ile gösterilmiştir.

Harfin adı Harf (Unicode karakteri) Sesi Sayısal
değeri
İbrani
karşılığı
Arap
karşılığı
Esṭrangelā Madnḥāyā Serṭā Transliterasyon UFA
’Ālap̄* (Süryaniceܐܠܦ) Süryaniceܐ Süryaniceܐ Süryaniceܐ ʾ [ʔ]
veya sessiz
1 İbraniceא Arapçaا‎
Bēṯ (Süryaniceܒܝܬ) Süryaniceܒ Süryaniceܒ Süryaniceܒ sert: b
yumuşak: (veya bh, v)
sert: [b]
yumuşak: [v] veya [w]
2 İbraniceב Arapçaب‎
Gāmal (Süryaniceܓܡܠ) Süryaniceܓ Süryaniceܓ Süryaniceܓ sert: g
yumuşak: (veya gh, ġ)
sert: [ɡ]
yumuşak: [ɣ]
3 İbraniceג Arapçaج‎, Arapçaغ‎‎
Dālaṯ* (Süryaniceܕܠܬ) Süryaniceܕ Süryaniceܕ Süryaniceܕ sert: d
yumuşak: (veya dh, ð)
sert: [d]
yumuşak: [ð]
4 İbraniceד Arapçaد‎‎
* (Süryaniceܗܐ) Süryaniceܗ Süryaniceܗ Süryaniceܗ h [h] 5 İbraniceה Arapçaه‎‎
Waw* (Süryaniceܘܘ) Süryaniceܘ Süryaniceܘ Süryaniceܘ ünsüz: w
mater lectionis: ū veya ō
(veya u or o)
ünsüz: [w]
mater lectionis: [u] veya [o]
6 İbraniceו Arapçaو
Zayn* (Süryaniceܙܝܢ) Süryaniceܙ Süryaniceܙ Süryaniceܙ z [z] 7 İbraniceז Arapçaز‎‎
Ḥēṯ (Süryaniceܚܝܬ) Süryaniceܚ Süryaniceܚ Süryaniceܚ [ħ], [x], or [χ] 8 İbraniceח Arapçaح‎, Arapçaخ‎‎
Ṭēṯ (Süryaniceܛܝܬ) Süryaniceܛ Süryaniceܛ Süryaniceܛ [tˤ] 9 İbraniceט Arapçaط
Yōḏ (Süryaniceܝܘܕ) Süryaniceܝ Süryaniceܝ Süryaniceܝ ünsüz: y
mater lectionis: ī (veya i)
ünsüz: [j]
mater lectionis: [i] veya [e]
10 İbraniceי Arapçaي‎
Kāp̄ (Süryaniceܟܦ) Süryaniceܟܟ Süryaniceܟܟ Süryaniceܟܟ sert: k
yumuşak: (veya kh, x)
sert: [k]
yumuşak: [x]
20 İbraniceכ ך Arapçaك
Lāmaḏ (Süryaniceܠܡܕ) Süryaniceܠ Süryaniceܠ Süryaniceܠ l [l] 30 İbraniceל Arapçaل‎
Mīm (Süryaniceܡܝܡ) Süryaniceܡܡ Süryaniceܡܡ Süryaniceܡܡ m [m] 40 İbraniceמ ם Arapçaم‎
Nūn (Süryaniceܢܘܢ) Süryaniceܢܢ Süryaniceܢܢ Süryaniceܢܢ n [n] 50 İbraniceנ ן Arapçaن
Semkaṯ (Süryaniceܣܡܟܬ) Süryaniceܤ Süryaniceܣ Süryaniceܣ s [s] 60 İbraniceס Arapçaس‎
‘Ē (Süryaniceܥܐ) Süryaniceܥ Süryaniceܥ Süryaniceܥ ʿ [ʕ] 70 İbraniceע Arapçaع
(Süryaniceܦܐ) Süryaniceܦ Süryaniceܦ Süryaniceܦ sert: p
yumuşak: (veya ph, f)
sert: [p]
yumuşak: [f]
80 İbraniceפ ף Arapçaف‎‎
Ṣāḏē* (Süryaniceܨܕܐ) Süryaniceܨ Süryaniceܨ Süryaniceܨ [sˤ] 90 İbraniceצ ץ Arapçaص‎
Qōp̄ (Süryaniceܩܘܦ) Süryaniceܩ Süryaniceܩ Süryaniceܩ q [q] 100 İbraniceק Arapçaق‎‎
Rēš* (Süryaniceܪܝܫ) Süryaniceܪ Süryaniceܪ Süryaniceܪ r [r] 200 İbraniceר Arapçaر‎
Šīn (Süryaniceܫܝܢ) Süryaniceܫ Süryaniceܫ Süryaniceܫ š (veya sh) [ʃ] 300 İbraniceש Arapçaش‎
Taw* (Süryaniceܬܘ) Süryaniceܬ Süryaniceܬ Süryaniceܬ sert: t
yumuşak: (veya th, θ)
sert: [t]
yumuşak: [θ]
400 İbraniceת Arapçaت‎, Arapçaث‎

Harfler[değiştir | kaynağı değiştir]

Harf Esṭrangelā (klasik) Madnḥāyā (doğu)
Normal
form
Final
connected
Final
unconnected
Normal
form
Final
connected
Final
unconnected
’Ālap̄     1  
Bēṯ    
Gāmal    
Dālaṯ        
       
Waw        
Zayn        
Ḥēṯ    
Ṭēṯ    
Yōḏ    
Kāp̄
Lāmaḏ    
Mīm    
Nūn
Semkaṯ   /  
‘Ē    
   
Ṣāḏē        
Qōp̄    
Rēš        
Šīn    
Taw        

1 In the final position following Dālaṯ or Rēš, ’Ālap̄ takes the normal form rather than the final form.

Birleşimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Name Esṭrangelā (klasik) Madnḥāyā (doğu) Unicode
character(s)
Açıklama
Normal
form
Final
connected
Final
unconnected
Normal
form
Final
connected
Final
unconnected
Lāmaḏ-’Ālap̄         ܠܐ Lāmaḏ ve ’Ālap̄ birleşik
metnin sonunda
Taw-’Ālap̄     / ܬܐ Taw and ’Ālap̄ combined
metnin sonunda
Hē-Yōḏ           ܗܝ and Yōḏ combined
metnin sonunda
Taw-Yōḏ           ܬܝ Taw and Yōḏ combined
metnin sonunda

Fonemler[değiştir | kaynağı değiştir]

In modern usage, some alterations can be made to represent phonemes not represented in classical orthography. A mark similar in appearance to a tilde, called Majlīyānā (Süryaniceܡܓ̰ܠܝܢܐ), is placed either above or below a letter in the Madnḥāyā variant of the alphabet to change its phonetic value (see also: Geresh):

In addition to foreign sounds, a marking system is used to distinguish qūššāyā (Süryaniceܩܘܫܝܐ, 'hard' letters) from rūkkāḵā (Süryaniceܪܘܟܟܐ, 'soft' letters). The letters Bēṯ, Gāmal, Dālaṯ, Kāp̄, , and Taw, all plosives ('hard'), are able to be spirantized into fricatives ('soft'). The system involves placing a single dot underneath the letter to give its 'soft' variant and, in some usages, a dot above the letter to give its 'hard' variant (though no mark at all may be used to indicate the 'hard' value):

Name Plosive Translit. IPA Name Spirant Translit. IPA Notes
Bēṯ ܒ b [b] Bēṯ rakkīḵtā ܒ̣ [v] or [w] [v] çoğu modern lehçelerde [w] şeklini almıştır.
Gāmal ܓ g [ɡ] Gāmal rakkīḵtā ܓ̣ [ɣ]
Dālaṯ ܕ d [d] Dālaṯ rakkīḵtā ܕ݂ [ð]
Kāp̄ ܟܟ k [k] Kāp̄ rakkīḵtā ܟ݂ܟ [x]
ܦ p [p] Pē rakkīḵtā ܦ݂‎ ya da ܦ̮ [f] or [w] [f] is not found in most modern Eastern dialects. Instead, it either is left unspirantized or sometimes appears as [w]. is the only letter in the Eastern variant of the alphabet that is spirantized by the addition of a semicircle instead of a single dot.
Taw ܬ t [t] Taw rakkīḵtā ܬ̣ [θ]

The mnemonic bḡaḏkᵽāṯ (Süryaniceܒܓܕܟܦܬ) is often used to remember the six letters that are able to be spirantized.

The degree to which letters can be spirantized varies from dialect to dialect as some dialects have lost the ability for certain letters to be spirantized. For native words, spirantization depends on the letter's position within a word or syllable, location relative to other letters and vowels, and other factors. Foreign words do not follow the rules for spirantization.

Unicode halinde Süryani alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Alfabenin tarihi

Orta Bronz Çağ M.Ö. 19–15. yy.

Meroitik M.Ö. 3rd c. BC

Süryani karakterlerinin Unicode aralığı U+0700 ... U+074F arasındadır.

    0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
700   ܀ ܁ ܂ ܃ ܄ ܅ ܆ ܇ ܈ ܉ ܊ ܋ ܌ ܍ ܎ ܏
710   ܐ ܑ ܒ ܓ ܔ ܕ ܖ ܗ ܘ ܙ ܚ ܛ ܜ ܝ ܞ ܟ
720   ܠ ܡ ܢ ܣ ܤ ܥ ܦ ܧ ܨ ܩ ܪ ܫ ܬ ܭ ܮ ܯ
730   ܰ ܱ ܲ ܳ ܴ ܵ ܶ ܷ ܸ ܹ ܺ ܻ ܼ ܽ ܾ ܿ
740   ݀ ݁ ݂ ݃ ݄ ݅ ݆ ݇ ݈ ݉ ݊ ݋ ݌ ݍ ݎ ݏ

Süryani yazılarında kullanılan kısaltmalar özel bir kontrol karakteri olan Syriac Abbreviation Mark (Süryani Kısaltım İşareti) (U+070F) ile gösterilebilir.

HTML kod tablosu[değiştir | kaynağı değiştir]

’Ālap̄ Bēṯ[değiştir | kaynağı değiştir]

ܕ ܓ ܒ ܐ
ܕ ܓ ܒ ܐ
ܚ ܙ ܘ ܗ
ܚ ܙ ܘ ܗ
ܠ ܟܟ ܝ ܛ
ܠ ܟ ܝ ܛ
ܥ ܣ ܢܢ ܡܡ
ܥ ܤ ܢ ܡ
ܪ ܩ ܨ ܦ
ܪ ܩ ܨ ܦ
ܬ ܫ
ܬ ܫ

Ünlü ve değişmeyen karakterler[değiştir | kaynağı değiştir]

ܲ ܵ
ܲ ܵ
ܸ ܹ
ܸ ܹ
ܼ ܿ
ܼ ܿ
̈ ̰
̈ ̰
݁ ݂
݁ ݂
܀ ܂
܀ ܂
܄ ݇
܄ ݇

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Coakley, J. F. (2002). Robinson's paradigms and exercises in Syriac grammar (5th ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926129-1.
  • Hatch, William (1946). An album of dated Syriac manuscripts. Boston: The American Academy of Arts and Sciences, reprinted in 2002 by Gorgias Press. ISBN 1-931956-53-7.
  • Michaelis, Ioannis Davidis (1784). Grammatica Syriaca.
  • Nestle, Eberhard (1888). Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomathie und Glossar. Berlin: H. Reuther's Verlagsbuchhandlung. [translated to English as Syriac grammar with bibliography, chrestomathy and glossary, by R. S. Kennedy. London: Williams & Norgate 1889].
  • Nöldeke, Theodor and Julius Euting (1880). Kurzgefasste syrische Grammatik. Leipzig: T.O. Weigel. [translated to English as Compendious Syriac Grammar, by James A. Crichton. London: Williams & Norgate 1904. 2003 edition: ISBN 1-57506-050-7].
  • Phillips, George (1866). A Syriac grammar. Cambridge: Deighton, Bell, & Co.; London: Bell & Daldy.
  • Robinson, Theodore Henry (1915). Paradigms and exercises in Syriac grammar. Oxford University Press. ISBN 0-19-926129-6.
  • Thackston, Wheeler M. (1999). Introduction to Syriac. Bethesda, MD: Ibex Publishers, Inc. ISBN 0-936347-98-8.

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Hatch, William (1946). An album of dated Syriac manuscripts. Boston: The American Academy of Arts and Sciences, Gorgias Press 2002 yeni baskı, s. 24. ISBN 1-931956-53-7.
  2. ^ Nestle, Eberhard (1888). Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomathie und Glossar. Berlin: H. Reuther's Verlagsbuchhandlung. [İngilizce çevirisi: Syriac grammar with bibliography, chrestomathy and glossary, çev. R. S. Kennedy. Londra: Williams & Norgate 1889. s. 5].
  3. ^ http://books.google.de/books?id=7zbIDEDnKAMC Leiden Üniversitesi tarafından yayınlanan, Eski Ahit'in Süryanice metni, Google Books üzerinden genel erişime sunulmuştur.
  4. ^ Coakley, J. F. (2002). Robinson's paradigms and exercises in Syriac grammar (5th ed.). Oxford University Press. S. 141. ISBN 978-0-19-926129-1.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]