Türkmence - Vikipedi

Türkmence
türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه
Ana dili olanlarTürkmenistan, İran, Afganistan, Türkiye
Konuşan sayısı6.748 milyon [1]  (2009–2015)
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin (Türkmen alfabesi)
Dil kodları
ISO 639-1tk
ISO 639-2tuk
ISO 639-3
Diğer Oğuz dilleri içerisinde Türkmence.
Türkmencenin Orta Asya'daki dağılımı

Türkmence (türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه ya da türkmen dili, түркмен дили, تورکمن دیلی), çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmî dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmence, Türk dilleri ailesinin Şaz Türkçesi grubunun Oğuz öbeği içinde yer alır ve bu öbekte Horasan Türkçesi ile beraber Doğu Oğuz dilleri grubunu oluşturur.[3][4] Dil, diğer Oğuz dilleri olan Türkçe ve Azerice ile karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.

Türkmenistan'daki Türkmencenin Çovdur lehçesine benzeyen ve Rusya'da Stavropol Krayında yaşayan Kafkas Türkmenleri tarafından konuşulan Kafkasya Türkmencesi de Türkmence'nin bir lehçesi olarak kabul edildiği gibi ayrı bir Oğuz dili olarak da değerlendirilir.

Özbekistan'ın çoğunlukla Harezm bölgesinde konuşulan ve Özbekçe'den ses bilgisi ve gramer düzeylerinde önemli farkları bulunan Harezm Oğuzcası, Türkmenceyle benzer dil özellikleri paylaşır. Harezm Oğuzcasını, Türkmenceleşmiş Özbek diyalekti olarak kabul eden görüşler mevcuttur. Resmi yazışma ve eğitim dili olarak Türkiye Türkçesini kullanan Irak Türkmenlerinin kullandığı dil ise Azerbaycan Türkçesi ağızları içinde değerlendirilmektedir.

Coğrafi dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmence, Türkmenistan'da resmi dil statüsündedir. Türkmenistan'da yaşayan toplam 6 milyon kadar kişinin yanı sıra Türkmenistan'ın dışında, Afganistan'ın Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da Afganistan-İran sınırında yaşayan yaklaşık 1 buçuk milyon Afganistan Türkmeni ile İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan Türkmen Sahra denen coğrafi bölgede yaşayan 2 milyon İran Türkmeni'nin anadili konumundadır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

SSCB döneminde Latin harfleriyle yayınlanmış bir metin örneği «Türkmen edebî diliniň esâsî yağdayları»

Yenisey havzası ve Ötüken'deki ana yurtlarından 9. ve 11. yüzyıllar arasında Aral gölünün kuzeyine ve Sirderya bölgesine göç eden ve Müslüman olduktan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar, 11. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklu Devletini kurup dalgalar halinde Harezm, Horasan, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya değin uzanmışlardır. Türkmenlerin kaderini değiştiren en önemli olaylardan biri de Moğol İstilalarıdır. Bunun neticesinde Türkmen boylarının bir kısmı Batıya doğru ilerlerken, bir bölümü de Afganistan-Harezm-Horasan-İran-Azerbaycan hattında kalmıştır. Günümüzde Türkmenistan'daki Türkmenler, Oğuz Türklerinin batıya ikinci büyük göç dalgasında yer almayan bakiyeleridir.

Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Eski Türkmen Türkçesi, yazılı belgelerle takip edilemeyen Ana Oğuz Türkçesinin içinden ayrılan veya Ana Oğuz Türkçesiyle beraber yaşamış olan bir kol olarak düşünülmektedir. Özellikle Hazar Denizi’nin batısına göç eden kalabalık Oğuz boylarının dışında, Hazar’ın doğusunda yaşamını sürdürmüş olan Oğuzların konuşmuş oldukları diyalektlerdir. Yazı dili olmadığı için Eski Türkmen diyalektleri olarak da belirtilebilir. Hazar Denizi’nin güneyi ve batısındam Balkanlar’a kadar olan sahada Eski Anadolu Türkçesi sonrasında 15. yüzyılla beraber Osmanlı Türkçesi ve Klasik Azerbaycan Türkçesi Oğuz yazı dilleri olarak sistemleşirken, Eski Türkmen diyalektleri de sahasında Kıpçak lehçeleri konuşan Türk boylarıyla beraber özelliğini oluşturmuştur. Tüm Türkistan'da olduğu gibi Türkmenlerin yaşadığı coğrafyada da yazı dili konumunda olan Harezm Türkçesi ve Çağatayca Türkmenler üzerinde etkili olmuştur.

Türkmence asıl eserlerini 18. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.[5] Türkmen edebiyatının en büyük şairi sayılan Mahtumkulu Firaki Türkmen edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. 18. yüzyıl şairi olan Mahtumkulu Türkmen halkına yol göstermeye ve umut vermeye çalışan bir şair olarak, şiirleri Türkmen hayatının her yönünü kapsamış ve Türkmen birliği, Türkmen ruhu ve şuuru, gibi konular Mahtumkulu’nun şiirlerinde en çok öne çıkan temalar olmuştur. Mahtumkulu Firaki:(Mağtumkulı Fırağî) Gönüller, yürekler bir olsa başlar, Tartsa yığın erir topraklar taşlar, Bir sufrada tayyar kılınsa aşlar, Yükselir o ikbali Türkmeniň.

Dil özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmence, Azerice ile birlikte Türkçeye en yakın olan dildir. Türkçe konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Türkmence, Azerice ve Türkçe gibi eski Oğuzca'dan kopup ayrı bir gelişim sergileyen bir dildir. Oğuz dilleri arasında yer alan Türkmence bununla beraber bu dillerden bir takım hususiyetlerle belirgin bir şekilde ayrılır. Bünyesinde eski Oğuzcaya ait unsurları barındırmasına rağmen Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dili olduğu için Azerice ve Türkçeden farklı olarak Türk dillerinin Uygurca ve Kıpçak dili gibi doğu ve kuzey kolunda yer alan lehçelere ait özellikler de taşımaktadır. Türk dillerinin Oğuz grubunda görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var”, bermek "vermek" vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de Türkçenin ve Azerice’nin kısalttığı asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Aslî uzunluklar, Türkmence kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: a'ğı (ağıt), ka'bak (göz kapağı), mo'njuk (boncuk), o'ba (oba,köy), o'dun (odun).[5]

Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Arapça ve Farsça kelimelerin geçişi dururken Rusça kelimelerin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Türkçe dışındaki Batı grubu Türk lehçelerinde Rusça kelimeler bakımından bir ortaklık söz konusudur. Türkçede ise, onlardan farklı olarak Fransızca ve İngilizce kelimeler bulunmaktadır.

Türkmencenin birçok ağzı bulunmaktadır. Söz konusu ağızlar, şu şekilde sıralanabilir: Yomut, Teke, Êrsarı, Sarık, Salır, Gökleň, Çovdur, Alili, Nohur, Karadaşlı, Ênev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Bujak, Olam, Iğdir, Surhı, Düyeji, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çêrjev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Müjevür ve Arabaçı. Sovyet döneminde, edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas alınmış, ancak Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip edinmişlerdir. Bu çizgide gelişen Türkmenceyle yazan birçok şair ve yazar yetişmiş ve bunlar zaman zaman kendi ağızlarında bulunan bazı kelimelere de eserlerinde yer vermişlerdir.

Alfabe[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmence 1929 yılına kadar Arap harfleri ile yazılırdı. 1929–1940 arasında Latin harflerine geçilse de 1940 yılından itibaren Sovyet Türkmenistan'ında Rus etkisi nedeni ile Kiril afabesi'ne geçiş yapılmış ve Türkmence için Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağılıp Türkmenistan bağımsız bir ülke haline gelince, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov hemen Türkmencenin yazımında yeniden Latin harflerinin kullanımını teşvik etmeye başladı. Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla, Türkmen dilinin yazımında Latin harfleri esas alan, otuz harften oluşan, Türkmenistan'da Têze Elifbiy denen yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine geçilmiştir. Pound (£), dolar ($), yen (¥) ve yüzde işaretleri (¢) gibi bazı olağandışı harfler, daha geleneksel harf sembolleri ile değiştirilmiştir. Türkmence hala İran ve Afganistan'da Arap harfleri ile yazılmaktadır.

A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z
a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z

Alfabe Türk alfabesini temel alarak oluşturulduysa da birkaç farklılık bulunmaktadır.

Türkmen alfabesinde Türk alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:

Türkmence Türkçe IPA
Ä ä Açık E /æ/
I i İ /i/
J j C /d͡ʒ/
Ž ž J /ʒ/
Ň ň Damaksı N /ŋ/
W w Çift dudaksı V /β/
Y y I /ɯ/
Ý ý Y /j/

Dilbilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:

Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şahıs Zamirleri
Tekil Çoğul
Türkmence Türkçe Türkmence Türkçe
Men Ben Biz Biz
Sen Sen Siz Siz
Ol O Olar Onlar

Yönelme hâl çekimi:
maňa, saňa, oňa

2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;

  • "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
  • Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
  • Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.

muny: bunu muňa: buna onuň: onun

Fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zaman (Häzirki zaman)[değiştir | kaynağı değiştir]


-ýar, -ýär Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Şimdiki Zaman
OlumluOlumsuz
gelýäringeliyorum okaýarynokuyorum gelmeýäringelmiyorum okamaýarynokumuyorum
gelýärsiňgeliyorsun okaýarsyňokuyorsun gelmeýärsiňgelmiyorsun okamaýarsyňokumuyorsun
gelýärgeliyor okaýarokuyor gelmeýärgelmiyor okamaýarokumuyor
gelýärisgeliyoruz okaýarysokuyoruz gelmeýärisgelmiyoruz okamaýarysokumuyoruz
gelýärsiňizgeliyorsunuz okaýarsyňyzokuyorsunuz gelmeýärsiňizgelmiyorsunuz okamaýarsyňyzokumuyorsunuz
gelýärlergeliyorlar okaýarlarokuyorlar gelmeýärlergelmiyorlar okamaýarlarokumuyorlar

Geniş zaman (Nämälim geljek zaman)[değiştir | kaynağı değiştir]

Geniş Zaman
OlumluOlumsuz
geleringelirim okarynokurum gelmeringelmem okamarynokumam
gelersiňgelirsin okarsyňokursun gelmersiňgelmezsin okamarsyňokumazsın
gelergelir okarokur gelmezgelmez okamazokumaz
gelerisgeliriz okarysokuruz gelmerisgelmeyiz okamarysokumayız
gelersiňizgelirsiniz okarsyňyzokursunuz gelmersiňizgelmezsiniz okamarsyňyzokumazsınız
gelerlergelirler okarlarokurlar gelmezlergelmezler okamazlarokumazlar

Gelecek zaman (Mälim geljek zaman)[değiştir | kaynağı değiştir]


Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.

Gelecek Zaman
OlumluOlumsuz
men geljekgeleceğim men okajakokuyacağım men geljek dälgelmeyeceğim men okajak dälokumayacağım
sen geljekgeleceksin sen okajakokuyacaksın sen geljek dälgelmeyeceksin sen okajak dälokumayacaksın
ol geljekgelecek ol okajakokuyacak ol geljek dälgelmeyecek ol okajak dälokumayacak
biz geljekgeleceğiz biz okajakokuyacağız biz geljek dälgelmeyeceğiz biz okajak dãlokumayacağız
siz geljekgeleceksiniz siz okajakokuyacaksınız siz geljek dälgelmeyeceksiniz siz okajak dälokumayacaksınız
olar geljekgelecekler olar okajakokuyacaklar olar geljek dälgelmeyecekler olar okajak dälokumayacaklar

Görülen geçmiş zaman (Öten zaman)[değiştir | kaynağı değiştir]

Görülen Geçmiş Zaman
OlumluOlumsuz
geldimgeldim okadymokudum gelmedimgelmedim okamadymokumadım
geldiňgeldin okadyňokudun gelmediňgelmedin okamadyňokumadın
geldigeldi okadyokudu gelmedigelmedi okamadyokumadı
geldikgeldik okadykokuduk gelmedikgelmedik okamadykokumadık
geldiňizgeldiniz okadyňyzokudunuz gelmediňizgelmediniz okamadyňyzokumadınız
geldilergeldiler okadylarokudular gelmedilergelmediler okamadylarokumadılar

Türkmencenin imlasına bağlı olarak:
Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman bu şeklinde yazılır.

  • gördi, gördüler
  • düşündüm, düşündüň, düşündi, düşündük, düşündüňüz, düşündüler

Öğrenilen geçmiş zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Öğrenilen geçmiş zaman I
OlumluOlumsuz
gelipdiringelmişim okapdyrynokumuşum gelmändiringelmemişim okamandyrynokumamışım
gelipdirsiňgelmişsin okapdyrsyňokumuşsun gelmändirsiňgelmemişsin okamandyrsyň okumamışsın
gelipdirgelmiş okapdyrokumuş gelmändirgelmemiş okamandyrokumamış
gelipdirisgelmişiz okapdyrysokumuşuz gelmändirisgelmemişiz okamandyrysokumamışız
gelipdirsiňizgelmişsiniz okapdyrsyňyzokumuşsunuz gelmändirsiňizgelmemişsiniz okamandyrsyňyzokumamışsınız
gelipdirlergelmişler okapdyrlarokumuşlar gelmändirlergelmemişler okamandyrlarokumamışlar

Günler ve Aylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmenistan'ın eski Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı döneminde 2003 yılında değiştirilen ay ve gün isimleri Kurbankulu Berdimuhammedov döneminde 1 Temmuz 2008'de halktan gelen istekler üzerine önceki haline getirilmiştir. Gün isimleri Farsça'dan gelmekte olup ay isimleri ise Rusça'dan gelmiştir.

Türkçe Türkmence
Pazartesi Duşenbe
Salı Sişenbe
Çarşamba Çarşenbe
Perşembe Penşenbe
Cuma Anna
Cumartesi Şenbe
Pazar Ýekşenbe
Türkçe Türkmence
Ocak Ýanwar
Şubat Fewral
Mart Mart
Nisan Aprel
Mayıs Maý
Haziran Iýun
Temmuz Iýul
Ağustos Awgust
Eylül Sentýabr
Ekim Oktýabr
Kasım Noýabr
Aralık Dekabr

Renkler

Türkmence'de “renk” sözünü karşılamak üzere kullanılan “reňk” sözü Türkmence'ye Farsça'dan geçmiştir ve Azerice, Türkçe ve Gagavuzcada da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan siyah, kahverengi Arapça olup Türkmence'deki gara, ak ve mele Türk dillerine özgüdür. Buna karşılık Türkmence'deki pembe karşılığında kullanılan gülgüne Farsça'dan geçmiştir.

Türkçe Türkmence
Kara Gara
Beyaz Ak
Mavi, Gök Gök
Kırmızı, Kızıl Gyzyl
Sarı Sary
Yeşil Ýaşyl
Kahverengi Mele
Mor Mavy
Pembe Gülgüne
Turuncu Mämişi
Boz Çal

Mevsimler (Möwsümler)

Türkçe Türkmence
İlkbahar Ýaz
Yaz Tomus (Temmuz)
Sonbahar, Güz Güýz
Kış Gyş

Örnek- Mahtumkulu Firaki[değiştir | kaynağı değiştir]

Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy, Ceyhun ile Bahr-ı Hazar arası,
Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň, Çöl üstünden eser yeli Türkmen'in;
Gül-gunçasy – gara gözüm garasy, Gül goncası - kara gözüm karası
Gara dagdan iner sili türkmeniň. Kara dağdan iner seli Türkmen'in.
Hak sylamyş bardyr onuň saýasy, Hak sıylamış, vardır onun sayesi,
Çyrpynşar çölünde neri, maýasy, Çırpınışır çölünde neri(erkek deve), mayası(dişi deve)
Reňbe-reň gül açar ýaşyl ýaýlasy, Rengârenk gül açar yeşil yaylası,
Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň. Gark olmuş reyhana çölü Türkmen’in.
Al-ýaşyl bürenip çykar perisi, Al-yeşil bürünüp çıkar perisi,
Kükeýip bark urar anbaryň ysy, Yayılıp berk vurur amberin kokusu,
Beg, töre, aksakal ýurduň eýesi, Bey, töre, ak-sakal yurdun iyesi(sahibi),
Küren tutar gözel ili türkmeniň. Tay tutar güzel ili Türkmen'in.
Ol merdiň ogludur, mertdir pederi, O merdin oğludur, merttir pederi,
Görogly gardaşy, serhoşdyr seri, Köroğlu kardeşi, sarhoştur seri,
Dagda, düzde kowsa, saýýatlar, diri, Dağda, düzde kovsa, avcılar, diri
Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň. Ala bilmez, yolbars (arslan) oğlu Türkmen'in.
Köňüller, ýürekler bir bolup başlar, Gönüller, yürekler bir olup başlar,,
Tartsa ýygyn, erär topraklar-daşlar, Tartsa (Toplansa) yığın (toplum), erir topraklar taşlar,
Bir suprada taýýar kylynsa aşlar, Bir sofrada hazır kılınsa aşlar (yiyecekler),
Göteriler ol ykbaly türkmeniň. Götürülür (Yükselir) o ikbali Türkmen’in.
Köňül howalanar ata çykanda, Gönül havalanır ata çıkanda,
Daglar lagla döner gyýa bakanda, Dağlar lâl'e döner kıya (yan) bakanda
Bal getirer, joşup derýa akanda, Bal getirir, coşup derya akanda
Bent tutdurmaz, gelse sili türkmeniň. Bent tutturmaz, gelse seli Türkmen’in.
Gapyl galmaz, döwüş güni har olmaz, Gafil kalmaz, savaş günü har olmaz,
Gargyşa, nazara giriftar olmaz, Kargışa (lanete), nazara giriftar olmaz,
Bilbilden aýrylyp, solup, saralmaz, Bülbülden ayrılıp, solup, sararmaz,
Daýym anbar saçar güli türkmeniň. Daim amber saçar, gülü Türkmen'in.
Tireler gardaşdyr, urug ýarydyr, Boylar kardeştir, uruk (soy) yâridir,
Ykballar ters gelmez hakyň nurudur, İkballer ters gelmez hakkın nurudur,
Mertler ata çyksa, söweş sarydyr, Mertler ata çıksa, savaş zamanıdır,
Ýow üstüne ýörär ýoly türkmeniň. Yağı(düşman) üstüne yürür yolu Türkmen’in.
Serhoş bolup çykar, jiger daglanmaz, Sarhoş olup çıkar, ciğer dağlanmaz,
Daşlary syndyrar, ýoly baglanmaz, Taşları sındırır (kırar), yolu bağlanmaz,
Gözüm gaýra düşmez köňül eglenmez, Gözü gayrıya düşmez, gönlü eyleşmez,
Magtumguly – sözlär tili türkmeniň. Mahtumkulu – söyler dili Türkmeniň.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Turkmen at Ethnologue (21st ed., 2018)
  2. ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
  3. ^ "Glottolog 4.2.1 - East Oghuz". glottolog.org. 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020. 
  4. ^ Robbeets, Martine; Savelyev, Alexander (27 Mayıs 2020). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-880462-8. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020. 
  5. ^ a b "Çağdaş Türk Yazı Dilleri-I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir 2011, s. 99" (PDF). 3 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Haziran 2013. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikikitap
Vikikitap
Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var: