Kościół pielgrzymkowy w Wies – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kościół pielgrzymkowy w Wies
Wieskirche[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
ilustracja
Państwo

 Niemcy

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, III

Numer ref.

271

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1983
na 7. sesji

Położenie na mapie Bawarii
Mapa konturowa Bawarii, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Kościół pielgrzymkowy w WiesWieskirche”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, blisko dolnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Kościół pielgrzymkowy w WiesWieskirche”
Ziemia47°40′48″N 10°54′04″E/47,680000 10,901000
Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Kościół pielgrzymkowy w Wies (niem. Wieskirche) – rokokowy kościół w Wies (gmina Steingaden) w tzw. Pfaffenwinkel w Bawarii w południowych Niemczech. Zbudowany w 1745–54 przez architekta Dominikusa Zimmermanna oraz jego brata, malarza i sztukatora Johanna Zimmermanna. Jeden z najznamienitszych przykładów sztuki rokoko w Niemczech.

W 1983 kościół został wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Historia[edytuj | edytuj kod]

14 czerwca 1738 mała wioska Wies była świadkiem cudu, kiedy to chłopka Maria Lori zobaczyła łzy w oczach drewnianej figury biczowanego Chrystusa[1]. Maria Lori opowiedziała o wydarzeniu swojemu spowiednikowi i prałatowi, którzy nakazali jej milczenie aż do wyjaśnienia sprawy[1]. Figura, autorstwa ojca Petera Magnusa Straba i brata Lukasa Schweigera z górnobawarskiego klasztoru Steingaden (1730), stała się jednak wkrótce obiektem kultu, przyciągającym coraz więcej pielgrzymów. Za domem Marii Lori zbudowano małą kapliczkę (1739–1740), do której przeniesiono figurę[1].

By sprostać napływowi pielgrzymów, m.in. z Niemiec, Austrii, Bohemii i Włoch, opat Norbertanów Hyazinth Gaßner wraz z konwentem, przy poparciu okolicznej ludności, zdecydował o budowie sanktuarium (1743). Po jego śmierci w 1745 nadzór nad przedsięwzięciem przejął opat Marianus II Mayr. Koszty budowy świątyni (wówczas 18 000 guldenów) pokrył nie tylko klasztor lecz również okoliczni mieszkańcy, którzy zaangażowali się w finansowanie przedsięwzięcia dobrowolnie a nie w ramach pańszczyzny[2].

Budowa została zlecona jednemu z najznamienitszych wówczas architektów działających na terenie Bawarii i Szwabii Dominikusowi Zimmermannowi[3], który zaprojektował kościół na planie owalu (25 x 29 m), w stylu rokoko bawarskiego. Prace trwały w latach 1745–54. Brat Dominikusa, Johann Zimmermann, stworzył imponujące wnętrza, bogato zdobione freskami i sztukateriami.

Na początku XIX w. w ramach procesu sekularyzacji kościół miał być zlicytowany a następnie zburzony[4]. Dzięki interwencji okolicznych mieszkańców udało się uratować budowlę[4].

W 1983 kościół został wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. W latach 1985–1991 przeprowadzono gruntowną renowację świątyni, która pochłonęła 10,6 milionów marek[4].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Świątynia łączy formę bazyliki z kościołem jednonawowym. Centralny obszar nawy określony jest przez dwa półkola, które przecina prostokąt, tworząc owal. Oryginalna forma bazyliki odzwierciedlona jest w planie budowli w formie krzyża oraz wąskich nawach bocznych.

Na szczególną uwagę zasługuje konstrukcja dachu i sufitu. Sklepienie świątyni jest iluzją optyczną – sufit jest płaski a wrażenie wypukłości zostało osiągnięte poprzez głęboką perspektywę malowideł plafonowych[5]. Sufit został skonstruowany z ok. 4 cm krat wypełnionych gładzią szpachlową podwieszonych pod dachem. Większość budowli barokowych w regionie (bazylika św. Aleksandra i św. Teodora w Ottobeuren czy kościół pielgrzymkowy Czternastu Świętych Wspomożycieli w Vierzehnheiligen) miały sufity i sklepienia z cegły. Zimmerman jednak użył drewna[6], co umożliwiło mu konstrukcję rozległego sufitu (28 m długości, 18 m szerokości) podpartego na smukłych filarach. Rozwiązanie to jest jednak bardzo wrażliwe na warunki atmosferyczne (śnieg, wiatr, pioruny) a także na wibracje generowane przez nisko latające samoloty odrzutowe[6][7]. Po analizie stanu konstrukcji przy okazji renowacji w 1985–1991, loty odrzutowców nad kościołem zostały zawieszone.

Architektura wnętrz[edytuj | edytuj kod]

Widok na prezbiterium i ołtarz główny
Ołtarz główny, figura Chrystusa

Prezbiterium[edytuj | edytuj kod]

Prezbiterium zostało zaprojektowane jako indywidualna część architektoniczna, która mogłaby funkcjonować niezależnie jako mała świątynia. Plan ten miał być zrealizowany w przypadku niewystarczających środków finansowych na budowę większego kościoła[8].

Całość zdominowana jest przez kolumny pokryte gładzią gipsową imitującą marmur[6]. Nad niebieskimi kolumnami bocznymi znajdują się rzędy podwyższonych okien w kształcie kartuszy. Kolor niebieski symbolizuje miłość i miłosierdzie boskie. Kolumny przy ołtarzu są koloru czerwonego, symbolizującego krew ofiarną.

Ołtarz główny[edytuj | edytuj kod]

Obraz w górnej części ołtarza głównego został namalowany przez Baltazara Augusta Albrechta, nadwornego malarza z Monachium. Przedstawia dzieciątko Jezus w otoczeniu Świętej Rodziny przed grobem Dawida. Maryja trzyma dzieciątko na kolanach, po jej lewej stronie stoi Józef – ziemski ojciec Jezusa, po jej prawie stronie św. Elżbieta z synem Janem Chrzcicielem trzymającym w ramionach baranka. Na drugim planie, po prawej stronie Maryi znajdują się Joachim i Anna – dziadkowie Jezusa, a po lewej Zachariasz – ojciec Jana Chrzciciela. Wznoszący się nad Rodziną anioł przynosi purpurowy płaszcz, jaki zarzucą Chrystusowi na ramiona rzymscy żołnierze podczas koronacji koroną cierniową.

Pod obrazem znajdują się figury czterech ewangelistów i dwóch starotestamentowych proroków dłuta Ägidiusa Verhelsta. Po lewej stronie malowidła stoi Izajasz przynoszący wieści o nadejściu Mesjasza; w lewej ręce trzyma kartę pergaminu z tekstem łacińskim:

Generationem eius quis enarrabit? (pol. Kto się przejmuje Jego losem[9]?)

prawą ręką wskazując na dzieciątko Jezus w górnej części ołtarza. Po stronie prawej umieszczono figurę Malachiasza. Postaci ewangelistów znajdują się pomiędzy kolumnami ołtarza. Po lewej stronie stoi figura Jana, na którego lewym ramieniu przysiadł orzeł. W prawej dłoni Jan trzyma pióro, a w lewej kartę z łacińskimi tekstem:

Tunc apprehendit Pilatus Iesum et flagellavit (pol. Wówczas Piłat wziął Jezusa i kazał Go ubiczować[10].)

Obok Jana stoi św. Marek z lwem trzymającym tekst jego ewangelii:

Et tradidit Iesum flagellis cæsum (pol. Wtedy Piłat, chcąc zadowolić tłum, uwolnił Barabasza, Jezusa zaś kazał ubiczować i wydał na ukrzyżowanie[11].)

Po prawej stronie ołtarza znajduje się figura św. Łukasza z wołem u stóp. Łukasz przedstawiony jest z piórem w prawej ręce i tekstem swojej ewangelii w lewej:

Iesum autem tradidit voluntati eorum (pol. Uwolnił im tego, którego się domagali, a który za rozruch i zabójstwo był wtrącony do więzienia; Jezusa zaś zdał na ich wolę[12].)

Obok Łukasza stoi św. Mateusz z następującym tekstem w lewej ręce:

Iesum autem flagellatum tradidit eis (pol. Wówczas uwolnił im Barabasza, a Jezusa kazał ubiczować i wydał na ukrzyżowanie[13].)

W środkowej części ołtarza umieszczono figurę Biczowanego Chrystusa autorstwa ojca Petera Magnusa Straba i brata Lukasa Schweigera z górnobawarskiego klasztoru Steingaden (1730). Figura została wykonana na potrzeby procesji wielkopiątkowych, bardzo popularnych w dobie baroku. Powstała z fragmentów innych figur drewnianych; łączenia zakryto lnem i pomalowano. Ciało Chrystusa pokryte jest ranami i zakrwawione. Z powodu wyglądu figura nie była jednak używana podczas procesji[14] i została zdeponowana najpierw w przyklasztornym ogrodzie (1732–1734), potem w garderobie przyklasztornego teatru a w końcu na poddaszu przyklasztornej gospody (1736)[1]. W 1738 znalazła ją tam siostrzenica właściciela i przeniosła do swojego domu w Wies[4].

Nad figurą znajduje się drewniana rzeźba przedstawiająca złotego pelikana rozdziobującego własną pierś i karmiącego krwią troje małych. Według średniowiecznych legend, samica pelikana miała w czasach głodu rozrywać dziobem własną pierś i krwią karmić pisklęta. Stąd ptaki te uważane były za symbole poświęcenia i często pojawiały się w sztuce sakralnej jako symbol Chrystusa[15].

Całość ołtarza wieńczy srebrna figura baranka, symbolizująca ofiarę Jezusa na krzyżu[16][17].

Nawa[edytuj | edytuj kod]

Nawa główna
Hieronim ze Strydonu
Ambona
Ambona, detal

Przy podwójnych kolumnach wokół nawy znajdują się cztery figury doktorów Kościoła: (Hieronima ze Strydonu, Świętego Ambrożego, Augustyna, Grzegorza I) autorstwa tyrolskiego rzeźbiarza Antona Sturma. Za figurami umieszczono cztery bogato rzeźbione konfesjonały. Każdy z nich zdobi malowidło przedstawiające scenę z Nowego Testamentu (w kolejności zgodnej z ruchem wskazówek zegara, zaczynając od ołtarza głównego): obraz faryzeusza i celnika[18], przedstawienie nielitościwego dłużnika[19], ilustrację do paraboli o zgubionej owcy i zgubionej drachmie[20] oraz scenę powrotu marnotrawnego syna[21].

Nad podwójnymi kolumnami znajduje się osiem stiukowych kartuszy z obrazami w technice grisaille przedstawiających cherubinów personifikujących osiem błogosławieństw. Nad czterema kartuszami umieszczono niewielkie balkony, które były używane przez trębaczy podczas uroczystości religijnych.

Ambona[edytuj | edytuj kod]

Po lewej stronie ołtarza zlokalizowano bogato zdobioną ambonę, której dekoracje nawiązują tematycznie do zesłania Ducha Świętego[22] (złota gołębica pod baldachimem). Kosz ambony zdobią złote reliefy przedstawiające trzy cnoty główne: krzyż symbolizujący wiarę, kotwicę reprezentującą nadzieję i płonące serce – symbol miłości. Na ambonie umieszczono również symbole czterech Ojców Kościoła (których figury rozmieszczono w nawie przy podwójnych kolumnach): ul (atrybut św. Ambrożego), papieska tiara (symbol św. Grzegorza), lwia głowa (atrybut św. Hieronima) i serce (symbol św. Augustyna). Czterej Ojcowie symbolizują Tradycję Kościoła, zgodnie z którą kaznodzieja przemawiający z ambony interpretuje Słowo Boże[23]. Na drzwiczkach ambony widnieje napis łaciński:

Estote autem factores verbi et non auditores tantum fallentes vosmet ipsos (pol. Wprowadzajcie zaś słowo w czyn, a nie bądźcie tylko słuchaczami oszukującymi samych siebie[24].)

Baldachim wieńczy oko Boga, namalowane na lustrze w otoczeniu złotych promieni. Pod nim znajduje się aniołek trzymający tablice mojżeszowe z dziesięcioma przykazaniami.

W górnej części podpory ambony znajduje się figura cherubina siedzącego na rybie lub delfinie. Przedstawienie to nawiązuje do antycznej opowieści o chłopcu, który przyjaźnił się z delfinem. Codziennie delfin zabierał chłopca w morze na swoim grzbiecie. Pewnego dnia chłopiec zranił się o płetwę delfina i zmarł. Po długich poszukiwaniach delfin znalazł miejsce na dnie morza, gdzie opadło ciało chłopca, położył się obok niego i umarł. Opowieść ta była interpretowana przez Ojców Kościoła jako parabola Chrystusa (delfina) i dzieci królestwa bożego (chłopiec).

W górnej części podpory ambony figuruje kobieca postać, której znaczenie nie jest do końca wyjaśnione. Według jednej interpretacji, jest to Matka Ziemia otrzymująca i dająca wodę – element niezbędny do życia. Według innej jest to personifikacja Kościoła otrzymująca wodę życia wypływającą z pyska delfina (Chrystusa)[25].

Po prawej stronie ołtarza, naprzeciwko ambony, znajduje się niewielka galeria – loża opata. Jej balustradę zdobi złoty monogram opata Marianusa II Mayera, który nadzorował budowę kościoła[26].

Nawy boczne[edytuj | edytuj kod]

Ołtarz północny

W nawach bocznych znajdują się dwa ołtarze, południowy i północny. Obraz ołtarza południowego, namalowany przez Josepha Magesa, ukazuje św. Piotra wypierającego się Jezusa. Malowidło otaczają figury św. Bernarda przedstawionego z narzędziami Męki Pańskiej, i patrona klasztoru norbertanów ze Steingaden, św. Norberta z monstrancją w dłoni. W górnej części ołtarza umieszczono kobiecą figurę mądrości bożej, symbol słowa bożego.

Obraz ołtarza północnego, namalowany przez Johanna Georga Bergmüllera ukazuje grzesznicę obmywającą stopy Chrystusa swoimi łzami, by osuszyć je włosami i namaścić olejami. Ołtarz flankują dwie figury: św. Marii Egipcjanki trzymającej bicz i czaszkę oraz św. Małgorzaty z Kortony z krzyżem i biczem. Całość wieńczy siedząca postać Abrahama.

Freski[edytuj | edytuj kod]

Plafon w prezbiterium
Strona wschodnia, u góry widać fragment fresku przedstawiający zamknięte drzwi do wieczności

Prezbiterium[edytuj | edytuj kod]

Malowidło sufitowe w prezbiterium, dzieło Johanna Baptisty Zimmermana, przedstawia postaci aniołów wznoszących się do nieba, dźwigających narzędzia Męki Pańskiej: pręgierz (na jego podstawie Zimmerman umieścił swoje inicjały i nazwisko), bicz, gwoździe, włócznię i gąbkę, koronę cierniową oraz chustę św. Weroniki z wizerunkiem zakrwawionej twarzy Chrystusa. Nad aniołami wznosi się krzyż, symbol cierpienia i śmierci Chrystusa, oświetlony przez wschodzące słońce – symbol życia po śmierci.

Ambit[edytuj | edytuj kod]

W ambicie wokół prezbiterium znajduje się sześć fresków przedstawiających Jezusa czyniącego cuda, wedle słów ewangelii:

niewidomi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci doznają oczyszczenia, głusi słyszą, umarli zmartwychwstają, ubogim głosi się Ewangelię[27][28].

Pierwsze malowidło ukazuje Jezusa przywracającego wzrok dwóm ślepym[29][30]. Drugie ilustruje historię Łazarza wskrzeszonego z martwych[31]. Trzecie przedstawia Chrystusa uzdrawiającego chorych[32]. Czwarte ukazuje uzdrowienie paralityka[33] a kolejne uzdrowienie opętanego przez demony[34]. Ostatnie pokazuje Jezusa głoszącego ubogim Ewangelię[35].

Nawa główna[edytuj | edytuj kod]

Tematem sztuki plafonowej kościoła jest Miłosierdzie Boże w dniu Sądu Ostatecznego. Zdobienie sufitu jest unikatowym połączeniem techniki fresku ze sztukateriami, gdzie elementy malowane przechodzą w pełnoplastyczne rzeźby stiukowe[36][37].

Część zachodnia fresku przedstawia Chrystusa jako sędziego, zasiadającego nie na tronie lecz na tęczy, symbolizującej miłosierdzie i przymierze z Bogiem[38]. Jezus prawą ręką wskazuje na krzyż rozjaśniony promieniami słońca – symbol poświęcenia, a lewą na krwawiącą ranę na prawym boku. Na obrazie nie przedstawiono tych, nad którymi ma się odbyć sąd – to wierni zgromadzeni w kościele, stąd też wzrok Jezusa skierowany jest właśnie na nich[37]. Pod łukiem tęczy ukazana jest Maria z anielskimi skrzydłami jako Królowa Aniołów (niezwykle rzadkie przedstawienie). Po jej prawicy siedzi Michał Archanioł trzymający krzyż procesyjny, tarczę oraz wagę. Z jej lewej strony znajduje się modlący anioł a obok niego archanioł Gabriel okryty niebieskim płaszczem z kwiatem lilii, symbolem czystości i niewinności, w dłoniach. Dalej stoi Rafał z laską pielgrzyma, a po jego lewicy klęczy anioł przynoszący modlitwy świętych, ukazane tu jako dym z kadzidła. Po prawej stronie znajduje się tajemnicza postać klęczącego anioła, która według niektórych interpretacji jest łączona z upadłym aniołem składającym hołd Bogu[36]. Poniżej grupy aniołów przedstawiony jest pusty tron, oczekujący na Sędziego. Z obu jego stron stoją aniołowie trzymający księgi[39].

Część wschodnia malowidła, nad organami, ukazuje zamknięte drzwi do raju. Nad drzwiami znajduje się napis w języku łacińskim:

Tempus non erit amplius (pol. [dla czasu] już nie będzie zwłoki)[40])

Nad kartuszem z tekstem umieszczono symbol wieczności, węża zjadającego własny ogon: koło bez początku i bez końca. U stop schodów prowadzących do drzwi ukazano leżącą uskrzydloną postać symbolizującą mijający czas, wzorowaną na greckim bogu Chronosie. Z jej rąk wysunęły się klepsydra i kosa, symbole czasu i śmierci. Po lewej stronie schodów znajduje się anioł, trzymający księgę.

Nawy boczne[edytuj | edytuj kod]

Organy

Wokół nawy głównej, w wąskich nawach bocznych, umieszczono dziewięć fresków: osiem przedstawiających sceny z Nowego Testamentu i jeden ze Starego Testamentu. W kolejności zgodnej z ruchem wskazówek zegara, zaczynając od ołtarza głównego są to przedstawienia: Jezusa z grzesznicą[41], Jezusa z celnikiem Zacheuszem[42], Jezusa na krzyżu ze złoczyńcami[43], nieurodzajnego drzewa figowego[44], Jezusa z cudzołożnicami[45], króla Dawida wyrażającego żal za grzechy[46], powołanie Lewiego[47], zaparcie się Piotra[48], Jezusa i Samarytanki[49].

Organy[edytuj | edytuj kod]

Organy zostały najprawdopodobniej zbudowane w 1757 w warsztacie Johanna Georga Hörtericha w Dirlewang koło Mindelheim. Zostały poddane modernizacji w 1929 a w latach 1858–59 przeprowadzono ich renowację.

Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]

Kościół w Wies opisany został przez Ksawerego Pruszyńskiego w opowiadaniu Człowiek z rokokowego kościoła[50].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Kościół pielgrzymkowy w Wies: strona oficjalna. [dostęp 2009-01-04]. (niem. • ang.).
  2. ↑ Andreas Kraus: Geschichte Bayerns: von den Anfängen bis zur Gegenwart. C.H.Beck, 2004, s. 329. ISBN 3-406-51540-1. [dostęp 2009-11-14]. (niem.).
  3. ↑ David Watkin: A history of Western architecture. Laurence King Publishing, 2005, s. 333. ISBN 1-85669-459-3. [dostęp 2009-11-14]. (ang.).
  4. ↑ a b c d Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 50. (ang.).
  5. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 29. (ang.).
  6. ↑ a b c Hendrik Kersten: Architektur mit bibelfestem Swing. Wallfahrtskirche "Die Wies". W: Christina Langner: Die Natur- und Kulturwunder der Welt. wissenmedia Verlag, 2006, s. 17. ISBN 3-577-14640-0. [dostęp 2009-11-14]. (niem.).
  7. ↑ Ulrich Leute: Physik und ihre Anwendungen in Technik und Umwelt. Hanser Verlag, 2004, s. 275. ISBN 3-446-22884-5. [dostęp 2009-11-14]. (niem.).
  8. ↑ Detlev Arens, Ingrid Nowel, Werner Preuß: 100 x Deutschland: Die 100 wichtigsten Kulturdenkmäler. DuMont Reiseverlag, 2006, s. 96. ISBN 3-7701-6395-8. (niem.).
  9. ↑ Iz 53, 8 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  10. ↑ J 19, 1 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  11. ↑ Mk 15, 15 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  12. ↑ Łk 23, 25 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  13. ↑ Mt 25, 26 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  14. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 7. (ang.).
  15. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 16. (ang.).
  16. ↑ Iz 53, 7 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  17. ↑ J 1, 29 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  18. ↑ Łk 18, 9-14 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  19. ↑ Mt 18, 23-35 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  20. ↑ Łk 15, 1-10 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  21. ↑ Łk 15, 11-32 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  22. ↑ Dz 2, 1-13 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  23. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 39. (ang.).
  24. ↑ Jk 1, 22 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  25. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 40. (ang.).
  26. ↑ Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 41. (ang.).
  27. ↑ Mt 11, 5 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  28. ↑ Łk 7, 22 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  29. ↑ Mt 9, 27-31 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  30. ↑ Mt 20, 29-34 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  31. ↑ J 11, 1-44 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  32. ↑ Mt 14, 35-36 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  33. ↑ Mt 9, 1-8 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  34. ↑ Mt 8, 16-17 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  35. ↑ Mt 11, 2-6 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  36. ↑ a b Georg Kirchmeir, Margret Hasenmüller: The Wies. Pilgrimage Church of the "Scourged Saviour". Lechbruck: Verlag Wilhelm Kienberger Lechbruck, s. 31. (ang.).
  37. ↑ a b Franz von Kutschera: Ästhetik. Walter de Gruyter, 1998, s. 366. ISBN 3-11-016276-8. [dostęp 2009-11-15]. (niem.).
  38. ↑ Rdz 9, 12-16 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  39. ↑ Ap 20, 11-12 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  40. ↑ Ap 10, 6 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  41. ↑ Łk 7, 36-50 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  42. ↑ Łk 19, 1-10 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  43. ↑ Łk 23, 32-43 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  44. ↑ Łk 13, 6-9 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  45. ↑ J 8, 1-11 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  46. ↑ 2 Sm 12, 1-14 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  47. ↑ Łk 5, 27-32 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  48. ↑ Łk 22, 54-62 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  49. ↑ J 4, 1-26 Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2009-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2007)]. (pol.).
  50. ↑ Ksawery Pruszyński: Trzynaście opowieści. Warszawa: Czytelnik, 1972. S. 9–28.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Literatura[edytuj | edytuj kod]

  • Dietmar Stutzer, Alois Fink: Die irdische und die himmlische Wies. Rosenheim: Rosenheimer Verlag, 1982, s. 99-100. ISBN 3-475-52355-8. (niem.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Niemczech

Kulturowe
Przyrodnicze
Kulturowe i przyrodnicze

Niemcy

  1. ↑ Wspólnie z Wielką Brytanią
  2. ↑ Wspólnie z Austrią, Francją, Słowenią, Szwajcarią, Włochami
  3. ↑ Wspólnie z Argentyną, Belgią, Francją, Indiami, Japonią i Szwajcarią
  4. ↑ Wspólnie z Austrią, Belgią, Czechami, Francją, Wielką Brytanią i Włochami
  5. ↑ Wspólnie z Holandią, Danią
  6. ↑ Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Polską, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią, Ukrainą i Włochami
  7. ↑ Wspólnie z Polską
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kościół_pielgrzymkowy_w_Wies&oldid=68515026”