Pawiak – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pawiak
Ilustracja
Budynek oddziału męskiego Pawiaka na początku XX wieku, widok od ul. Dzielnej
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Dzielna 24/26

Architekt

Henryk Marconi

Rozpoczęcie budowy

1830

Ukończenie budowy

1835

Zniszczono

1944

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
52°14′47″N 20°59′26″E/52,246389 20,990556
Multimedia w Wikimedia Commons
Kompleks więzienny w 1864. Na pierwszym planie budynek główny (oddziału męskiego), w oddali budynek Serbii, oddziału kobiecego Pawiaka
Budynek Serbii
Uczestnicy akcji odbicia więźniów z 24 kwietnia 1906
Makieta Pawiaka w Muzeum Więzienia Pawiak
Egzekucja więźniów Pawiaka na ul. Leszno w Warszawie (11 lutego 1944)
Napis wykonany przez harcerzy z organizacji „Wawer” na tablicy ogłoszeniowej umieszczonej na ogrodzeniu ogrodu BGK przy ul. Brackiej
Artykuł w Biuletynie Informacyjnym z 10 czerwca 1943, informujący o kolejnej masakrze więźniów Pawiaka
Strona tytułowa „Befehlsblatt des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD” z 16 października 1943 wydawanego przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie z nazwiskami funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa, którzy „oddali życie za Führera i Rzeszę”, wśród nich Franza Bürkla, Karla Riemanna i Adolfa Wagnera z załogi Pawiaka, którzy zginęli z rąk polskiego Państwa Podziemnego we wrześniu 1943
Ruiny Pawiaka w 1945, brama wjazdowa na teren oddziału męskiego
Wysadzony w powietrze kompleks więzienia i otaczającego go ruiny dawnego getta
Teren dawnego więzienia współcześnie, widok od ul. Dzielnej. Widoczne drzewo-pomnik i wejście do Muzeum Więzienia Pawiak

Pawiak – nieistniejące obecnie więzienie przy ul. Dzielnej 24/26 w Warszawie wzniesione w latach 1830–1835 według projektu Henryka Marconiego między ulicami Dzielną, Pawią i Więzienną.

Kompleks więzienia składał się z oddziału męskiego oraz oddziału kobiecego, nazywanego Serbią[1].

W latach 1939–1944 Pawiak był największym niemieckim więzieniem politycznym na terytorium okupowanej Polski[2]. Według szacunków historyków od 2 października 1939 do 21 sierpnia 1944 przez Pawiak przeszło ok. 100 tys. osób, z czego ok. 37 tys. zostało zamordowanych, a ok. 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozów koncentracyjnych, innych miejsc odosobnienia lub do pracy przymusowej[2][3].

Więzienie zostało zniszczone przez Niemców podczas powstania warszawskiego w sierpniu 1944. Nie zostało odbudowane, a w latach 50. przez jego teren przeprowadzono aleję Juliana Marchlewskiego (obecnie aleja Jana Pawła II).

Początki Pawiaka[edytuj | edytuj kod]

Kompleks więzienny wzniesiono w latach 1830–1835 według projektu Henryka Marconiego pomiędzy ulicami Dzielną, Pawią i nieistniejącą ulicą Więzienną. Od nazwy ulicy Pawiej pochodzi jego zwyczajowa nazwa[4]. Było to pierwsze nowoczesne więzienie w Warszawie[5].

Od 1863 Pawiak był więzieniem politycznym z oddziałami męskim i kobiecym. W latach zaborów więzieni tu byli członkowie Rządu Narodowego, powstańcy 1863 r., tysiące działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych.

W czasie rewolucji 1905 roku Pawiak był, obok Cytadeli Warszawskiej, głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników. Szerokim echem w całej Polsce odbiło się wówczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 przez członków Organizacji Bojowej PPS pod dowództwem Jana Gorzechowskiego ps. „Jur” 10 więźniów Pawiaka zagrożonych karą śmierci.

W 1931, na podstawie wspomnień pułkownika Jur-Gorzechowskiego, został zrealizowany film fabularny „Dziesięciu z Pawiaka”. 24 kwietnia 1936 Prezydent RP Ignacy Mościcki przyjął delegację Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych, która wręczyła mu zaproszenie na uroczystą akademię z okazji 30. rocznicy uprowadzenia 10 więźniów z Pawiaka. Delegacja przedstawiła prezydentowi czterech żyjących uczestników tego czynu: płk. Jana Jur-Gorzechowskiego, Edwarda Dąbrowskiego, Franciszka Łagowskiego i Antoniego Kollę, którzy wręczyli prezydentowi akt, na którego podstawie więźniowie z Pawiaka zostali uprowadzeni[6].

Więzieniem śledczym, zarówno kryminalnym, jak i politycznym, był Pawiak do końca panowania rosyjskiego w Królestwie.

 Zobacz też kategorię: Więźniowie Pawiaka (Królestwo Kongresowe).

Taki też charakter Pawiak zachował w Polsce niepodległej.

Prostokątny plac pod więzienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha. Otoczony był murem z dwiema zwyżkami strażniczymi od strony ulicy Dzielnej i jedną od ulicy Pawiej. Gmach główny mieszczący więzienie męskie, o długości ok. 150 m i szerokości 12 m, składał się z czterech kondygnacji (suterena, parter, pierwsze i drugie piętro). Budynek oddziału kobiecego, nazywanego Serbią, mieścił się w dwupiętrowym budynku dawnego szpitala wojskowego w zachodniej części kompleksu.

 Osobny artykuł: Serbia (więzienie).

Mieszkańcy Warszawy zwyczajowo określali Pawiakiem cały kompleks więzienia, tj. zarówno właściwy Pawiak (oddział męski), jak i oddział kobiecy (Serbię)[7].

Pojemność Pawiaka, wraz z oddziałem kobiecym, wynosiła ok. 1000 więźniów[8]. Oprócz budynków z celami dla więźniów znajdowały się tam także powstałe w różnym czasie zabudowania pomocnicze, mieszczące m.in.: magazyny, warsztaty więzienne, garaże, kuchnię, łaźnię, pralnię i kartoflarnię[9].

Okres II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Pierwszych Polaków osadzano w Pawiaku od 2 października 1939[10][11]. Byli to więźniowie aresztowani na podstawie niemieckich list proskrypcyjnych tzw. Sonderfahndungsbuch Polen, na których znajdowali się działacze polityczni i samorządowi, przedstawiciele kultury, przedsiębiorcy i członkowie różnych polskich organizacji. Aresztowania te przeprowadzano w ramach akcji represji na polskiej inteligencji tzw. Intelligenzaktion przeprowadzanej przez grupy operacyjne Einsatzgruppen działające w czasie kampanii wrześniowej w Polsce. W początku października 1939 roku do Warszawy przybyli funkcjonariusze Einsatzgruppe IV i natychmiast przystąpili do realizacji swoich zadań operacyjnych, dokonując licznych rewizji oraz masowych aresztowań[12][10].

29 kwietnia 1940 więzienie wizytował Reichsführer-SS Heinrich Himmler[13]. 2 maja 1940 roku ponad ośmiuset więźniów po raz pierwszy wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego Sachsenhausen[10]. 14 sierpnia 1940 z Pawiaka odszedł pierwszy transport więźniów do obozu Auschwitz-Birkenau[14].

W listopadzie 1940 więzienie znalazło się w obrębie warszawskiego getta[15].

W pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej – Gestapo, największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Funkcje pomocnicze dla Pawiaka spełniało więzienie mokotowskie[1].

Egzekucje więźniów politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, w okolicach niedostępnych dla osób postronnych. Miejscami kaźni stały się m.in.: ogrody sejmowe przy ul. Wiejskiej; Las Kabacki; Szwedzkie Góry na terenie Bemowa; Las Sękociński koło Magdalenki; Lasy Chojnowskie koło Stefanowa; Laski, Wydmy Łuże i Wólka Węglowa na obrzeżach Kampinosu; a przede wszystkim – Palmiry[10].

 Osobny artykuł: Egzekucje pierścienia warszawskiego.

Latem 1942 roku załoga Pawiaka uczestniczyła w wielkiej akcji deportacyjnej mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince[16]. Na terenie więzienia gromadzono część mienia po wywożonych Żydach, m.in. w dawnej kaplicy na oddziale męskim zorganizowano skład leków z aptek getta[16].

31 grudnia 1943 strażnik więzienny Wippenbeck powiesił w celi zbiegłego z obozu jenieckiego Stalag VIII B brytyjskiego lotnika Geofreya Hickmanna; jako przyczynę śmierci oficjalnie podano samobójstwo[17].

Podczas powstania w getcie Pawiak był stale ochraniany przez straż ogniową z uwagi na pożary kamienic otaczających kompleks więzienia[18]. Po stłumieniu powstania w maju 1943, więźniów zaczęto rozstrzeliwać w ruinach dawnej „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” – zwłaszcza na posesjach sąsiadujących z Pawiakiem ulic: Dzielnej, Gęsiej, Zamenhofa, Lubeckiego i Nowolipki. Częstym miejscem egzekucji były m.in. kamienice przy ul. Dzielnej 25 i 27, znajdujące się naprzeciwko głównej bramy więzienia[19]. 11 czerwca 1943 Heinrich Himmler wydał rozkaz, na mocy którego Pawiak miał zostać przekształcony w obóz koncentracyjny[20][21]. Ostatecznie pomysł ten został jednak zarzucony, a obóz koncentracyjny KL Warschau został zorganizowany w pobliżu Pawiaka – w rejonie ul. Gęsiej na obszarze byłego getta[22].

Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrząsnęły Warszawą. Na murach domów, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły się napisy „Pawiak pomścimy”. Od października 1943 r. w Warszawie odbywały się natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta mające na celu zastraszenie mieszkańców stolicy. Na Pawiak przywożono wówczas masę ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Egzekucje więźniów od 16 października 1943 r. do 15 lutego 1944 r. odbywały się codziennie, a nawet kilka razy w ciągu dnia. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano przez megafony uliczne („szczekaczki”).

 Osobne artykuły: Egzekucje w ruinach getta warszawskiego (1943–1944) i Egzekucje uliczne w Warszawie (1943–1944).

Na Pawiaku przebywało stale ok. 3000 więźniów[8], z czego ok. 2200 na oddziale męskim i ok. 800 na oddziale kobiecym (Serbii)[7].

 Zobacz też kategorie: Więźniowie Pawiaka, Więźniarki Serbii.

Około 60 tys. więźniów wywieziono do obozów koncentracyjnych, najwięcej do Auschwitz-Birkenau, a także do Ravensbrück, Groß-Rosen, Majdanka, Stutthof, Sachsenhausen, obozu pracy w Treblince i do Buchenwaldu. Więźniowie Pawiaka po wcześniejszym pobycie w tych obozach osadzani byli także m.in. w Mauthausen-Gusen, Dachau, Flossenbürgu i Bergen-Belsen. Ustalono szczegółowe dane o 95 takich transportach w okresie funkcjonowania obozu[23].

Na Pawiaku działał szpital więzienny, składający się z dwóch oddzielnych oddziałów – męskiego i kobiecego. Każdy z nich liczył ok. 40 łóżek. Były one dobrze wyposażone. Do kwietnia 1944 w szpitalu oprócz lekarzy-więźniów zatrudniano także polskich lekarzy z miasta[24].

Konspiracja rozwinęła się w oparciu o dwie siatki – zewnętrzną i wewnętrzną. Już w 1939 r. rozpoczęła działalność komórka więzienna SZP (Służba Zwycięstwu Polski), a następnie ZWZ-AK (Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa). Pod koniec 1942 r. powstała komórka więzienna Delegatury Rządu. Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych, lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni – lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.

Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów w akcji pod Arsenałem Jana Bytnara „Rudego” dowódcy Hufca „Południe” oraz 20 innych więźniów przewożonych z siedziby Gestapo w al. Szucha 25 na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. 7 września 1943 u zbiegu ulic Marszałkowskiej i Litewskiej wykonano wyrok na znanym oprawcy więźniów Pawiaka SS-Oberscharführerze Franzu Bürklu[25], a 1 października 1943 na Erneście Weffelsie, wachmajstrze na Serbii[26]. 15 czerwca 1944 w akcji przeprowadzonej przez żołnierzy oddziału „A” Kedywu na ulicy Krasińskiego zginął SS-Obersturmführer Herbert Junk, komendant więzienia Pawiak od marca 1942 do marca 1943[27].

Wobec zbliżającego się frontu, 23 lipca 1944 Niemcy rozpoczęli przygotowania do likwidacji więzienia[28]. 30 lipca 1944 wysłano dwa ostatnie transporty więźniów z Pawiaka: do KL Gross-Rosen ok. 1400 mężczyzn, a do KL Ravensbrück ok. 400 kobiet[29]. 31 lipca zwolniono niewielką grupę więźniarek z małymi dziećmi, jak również lekarki i lekarzy. Już podczas powstania warszawskiego, w dniach 13 i 18 sierpnia, w ruinach getta odbyły się ostatnie egzekucje więźniów Pawiaka. 20 sierpnia nastąpiła ewakuacja niemieckiej załogi więzienia, zaś 21 sierpnia 1944 Pawiak oraz sąsiadujące z więzieniem budynki zostały wysadzone w powietrze[30].

Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wrażenie na mieszkańcach Warszawy. Napisy „Pawiak pomścimy” pojawiały się aż do wybuchu powstania warszawskiego.

Personel Pawiaka[edytuj | edytuj kod]

Od listopada 1940 Pawiak objął personel Gestapo. Pierwszym komendantem był Otto Gottschalk, pod którego rozkazami pozostawało pięćdziesięciu wachmajstrów. W czasie II wojny światowej w skład personelu Pawiaka wchodzili[31][32]:

Osądzenie zbrodni[edytuj | edytuj kod]

Zbrodnie dokonane na Pawiaku były jednym z elementów wielowątkowego powojennego procesu SS-Standartenführera Ludwiga Hahna[48], który toczył się przed Sądem Krajowym w Hamburgu od maja 1972 roku do 5 czerwca 1973. Prokurator zażądał dla Hahna kary dożywotniego pozbawienia wolności. Mimo licznych dowodów oraz zeznań szeregu świadków sąd uznał jednak, że Hahnowi można udowodnić jedynie rozstrzelanie grupy więźniów Pawiaka w lipcu 1944 i wymierzył mu za wydanie rozkazu wymordowania wszystkich więźniów Oddziału III Pawiaka karę 12 lat pozbawienia wolności[49]. Od wyroku odwołały się zarówno prokuratura motywująca, że wyrok jest niewspółmiernie niski w stosunku do wagi czynu, jak również obrona, która domagała się uniewinnienia. Wraz z Hahnem sądzono również strażnika więziennego z Pawiaka, SS-Rottenführera Thomasa Wippenbecka (zwanego „wieszatielem”), którego sąd uznał winnym pomocnictwa w mordzie[50], lecz na podstawie par. 47 rozdz. 2 wojskowego kodeksu karnego[a] odstąpił od wymierzenia kary.

Powojenna historia Pawiaka[edytuj | edytuj kod]

Ocalał prawy słup bramy i wiąz szypułkowy, który rósł tuż obok niej po wewnętrznej stronie muru więziennego. Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemców więźniów mocowały tabliczki z ich nazwiskami. Wiąz jednak usechł w 2004 r., dlatego pracownicy Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych (GZUT) wycięli go, zdjęli z niego formę i wykonali odlew brązowy, ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku (tzw. Pomnik Drzewa Pawiackiego).

Obecnie na terenie Pawiaka znajduje się Muzeum Więzienia Pawiak, działające jako oddział Muzeum Niepodległości. Placówka została otwarta 28 listopada 1965.

 Osobny artykuł: Muzeum Więzienia Pawiak.

18 czerwca 1983 w czasie swojej drugiej podróży do Polski na terenie Pawiaka zatrzymał się Jan Paweł II oddając hołd pomordowanym[51].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Galeria[edytuj | edytuj kod]

  • Muzeum Więzienia Pawiak. Zachowana piwnica gmachu – korytarz z celami więziennymi
    Muzeum Więzienia Pawiak. Zachowana piwnica gmachu – korytarz z celami więziennymi
  • Jedna z cel
    Jedna z cel
  • Fragment ekspozycji muzealnej
    Fragment ekspozycji muzealnej
  • Tablica na murze kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie, upamiętniająca 37 tys. więźniów Pawiaka zamordowanych w latach 1939–1944
    Tablica na murze kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie, upamiętniająca 37 tys. więźniów Pawiaka zamordowanych w latach 1939–1944

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ „Reichsgesetzblatt” z 1940 roku, część I, s. 1348. Artykuł mówiący o obowiązku wykonywania rozkazów, który stanowił podstawę częstego uniewinniania zbrodniarzy nazistowskich od zarzutów z powodu podległości służbowej oraz „wykonywania rozkazów przełożonych”.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w latach 1939–1945. Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1984, s. 60. ISBN 83-01-04207-9.
  2. ↑ a b Andrzej Krzysztof Kunert: Polskie Państwo Podziemne a Pawiak 1939–1944, [w:] Pawiak. Przewodnik po ekspozycji stałej. Warszawa: Muzeum Niepodległości, 2009, s. 10. ISBN 83-87516-31-7.
  3. ↑ Joanna Gierczyńska: Ślady pamięci. 50 lat Muzeum Więzienia Pawiak. Warszawa: Muzeum Niepodległości w Warszawie, 2016, s. 183. ISBN 978-83-65439-06-2.
  4. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 623. ISBN 83-01-08836-2.
  5. ↑ Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 179.
  6. ↑ W 30-tą rocznicę uprowadzenia więźniów z Pawiaka. „Polska Zbrojna”. 113, s. 1, 1936-04-25. Warszawa. .
  7. ↑ a b Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 15.
  8. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 623–624. ISBN 83-01-08836-2.
  9. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16–17.
  10. ↑ a b c d Regina Domańska: Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944. Warszawa: KIW, 1978.
  11. ↑ A. K. Kunert, Z. Walkowski, Kronika kampanii wrześniowej 1939, Wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005, ISBN 83-60160-99-6, s. 147.
  12. ↑ Władysław Bartoszewski: Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Warszawa: Interpress, 1970, s. 40–41.
  13. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 148. ISBN 978-83-240-1057-8.
  14. ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 39.
  15. ↑ Mapa Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, współczesna treść tematyczna (przebieg ulic i ostańce) Robert Marcinkowski, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
  16. ↑ a b Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 157.
  17. ↑ Edmund Odorkiewicz ”Kryptonim "Dorsze"”, rozdział „Lotnik zamordowany przez SS-manów na Pawiaku” s92-99, Wydawnictwo „Śląsk”, 1971
  18. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 169.
  19. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16, 218.
  20. ↑ Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007, s. 39 i 119. ISBN 978-83-60464-46-5.
  21. ↑ Rozkaz Himmlera z 11.VI.1943 na stronach The Nuremberg Trials Project – The Harvard Law School Library. nuremberg.law.harvard.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-04)]..
  22. ↑ Bogusław Kopka: op.cit. s. 40-41 i 119.
  23. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 20.
  24. ↑ Zofia Podgórska-Klawe: Szpitale warszawskie 1388–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 315.
  25. ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 344, 346. ISBN 83-06-00717-4.
  26. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 60.
  27. ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 503. ISBN 83-06-00717-4.
  28. ↑ Regina Domańska: A droga ich wiodła przez Pawiak. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981, s. 51.
  29. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 267.
  30. ↑ Domańska 1980 ↓, s. 51.
  31. ↑ Pawiak na stronach Holocaust Education & Archive Research Team.
  32. ↑ Leon Wanat, „Za murami Pawiaka”, Książka i Wiedza 1960.
  33. ↑ a b „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 478.
  34. ↑ a b „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 472.
  35. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 474.
  36. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 473.
  37. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 475.
  38. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 497.
  39. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 490.
  40. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 479.
  41. ↑ a b „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 485.
  42. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 495.
  43. ↑ a b „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 494.
  44. ↑ a b c „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 492.
  45. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 493.
  46. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 487.
  47. ↑ „Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939–1944”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN 8220538475, s. 491.
  48. ↑ Bogusław Kopka: op.cit. s. 100.
  49. ↑ Tadeusz Kur: Sprawiedliwość pobłażliwa. Proces kata Warszawy Ludwiga Hahna w Hamburgu. Warszawa: wydawnictwo MON, 1975.
  50. ↑ Tadeusz Kur: Sprawiedliwość pobłażliwa... op.cit., s. 568.
  51. ↑ Paweł Zuchniewicz: Papieska Warszawa. Warszawa: Centrum Myśli Jana Pawła II, 1996, s. 13.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Leon Wanat: Za murami Pawiaka. Warszawa: Książka i Wiedza, 1960.
  • Regina Domańska: Pawiak był etapem. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1987. ISBN 83-205-3847-5.
  • Regina Domańska: A droga ich wiodła przez Pawiak. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
  • Regina Domańska: Pawiak – więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944. Warszawa: Książka i Wiedza, 1978.
  • Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007. ISBN 978-83-60464-46-5.
  • Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. IV („Pawiak – Więzienie Gestapo w Warszawie”, „Majdanek”, „Hitlerowski plan walki biologicznej z narodem polskim”, „Program narodowościowy”, „Grabież dóbr kultury polskiej”). Warszawa: Wydawnictwo Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1948.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pawiak&oldid=73076974”