Seria 81 – Wikipedia, wolna encyklopedia

Seria 81[a]
Ilustracja
Wagon serii 81 na stacji Ratusz Arsenał w Warszawie
Kraj produkcji

 ZSRR /  Rosja

Producent

Mietrowagonmasz
Wagonmasz

Lata budowy

od 1976

Układ osi

Bo′Bo′+Bo′Bo′+Bo′Bo′+Bo′Bo′+Bo′Bo′+Bo′Bo′

Układ wagonów

Mc[b] + M[c] + M + M + M + Mc

Wymiary
Masa służbowa

200 t

Długość

115 260 mm

Szerokość

2710 mm

Wysokość

3700 mm

Średnica kół

780 mm

Napęd
Typ silników

DK-117WMU2 lub TDM-1EU2

Liczba silników

24×110/112/114 kW

Napięcie zasilania

750 V DC

Parametry eksploatacyjne
Moc ciągła

2640/2688/2736 kW

Przyspieszenie rozruchu

1,2 m/s²

Prędkość konstrukcyjna

90 km/h

Parametry użytkowe
Wysokość wejścia

1208 mm
(od główki szyny)

Liczba miejsc siedzących

256

Liczba miejsc ogółem

1128

Multimedia w Wikimedia Commons

Seria 81 – seria wagonów metra produkowana od 1976 w ZSRR i Rosji w zakładach Mietrowagonmasz w Mytiszczach i Wagonmasz z Petersburga.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Geneza[edytuj | edytuj kod]

W 1963 powstały wagony metra serii Je (ros. Е)[6][7]. Ich prędkość eksploatacyjna nie była zadowalająca, a z upływem czasu nie były one także w stanie zapewnić maksymalnej przepustowości na liniach o dużej liczbie pasażerów[7].

W 1973 rozpoczęto prace nad nowymi pojazdami kolei podziemnej, które byłyby w stanie zastąpić popularną serię sprzed dekady[6]. W 1974 zbudowano pierwsze prototypowe wagony serii I (ros. И), które posiadały aluminiowe pudła[6][7]. W tym samym roku opracowano także konstrukcję wagonów serii 81, których nadwozia były wykonane ze stali[6].

Prototypy[edytuj | edytuj kod]

W pierwszej połowie 1976 Mytiszczinskij maszinostroitielnyj zawod (ros. Мытищинский машиностроительный завод) wyprodukował sześć prototypowych wagonów – trzy końcowe kabinowe serii 81-717 o numerach 5846, 5854 i 5855 oraz trzy środkowe bez kabiny serii 81-714 o numerach 5837, 5867, 5868[7]. Pod koniec 1977 w tym samym zakładzie produkcyjnym wybudowano małą serię składającą się z dwóch wagonów kabinowych 81-717 o numerach 9050 i 9051 oraz sześciu wagonów środkowych 81-714 o numerach od 9350 do 9355[7].

Produkcja seryjna[edytuj | edytuj kod]

Seria Lata
produkcji		 Zakład produkcyjny Liczba
wagonów		 Uwagi Źródła
81-717/714 od 1978 Mietrowagonmasz, Mytiszczi wersja dla miast ZSRR
od 1980 Wagonmasz, Petersburg
81-717.1/714.1 Mietrowagonmasz, Mytiszczi wersja dla Pragi
81-717.2/714.2 Mietrowagonmasz, Mytiszczi wersja dla Budapesztu
81-717.3/714.3 1989 Mietrowagonmasz, Mytiszczi 10 wersja dla Warszawy
81-717.4/714.4 Mietrowagonmasz, Mytiszczi wersja dla Sofii
81-717.6/714.6 Mietrowagonmasz, Mytiszczi
Wagonmasz, Petersburg
Twierskoj wagonostroitielnyj zawod, Twer
81-720/721 Jauza od 1993 Rosja Mietrowagonmasz, Mytiszczi 78 [8][9]
81-572/573 1994 Rosja Wagonmasz, Petersburg 32 wersja dla Warszawy
81-572.1/573.1 1997 Rosja Wagonmasz, Petersburg 18 wersja dla Warszawy
81-740.2/741.2 Rusicz Rosja Mietrowagonmasz, Mytiszczi wersja dla Sofii
81-740.4/741.4 Rusicz od 2007 Rosja Mietrowagonmasz, Mytiszczi 512 wersja dla Moskwy
81-572.2/573.2 2008-2009 Rosja Wagonmasz, Petersburg 42 wersja dla Warszawy
81-540/541 Rosja Wagonmasz, Petersburg
81-553/554/555 Rosja Wagonmasz, Petersburg
81-556/557/558 Niewa od 2009 Rosja Wagonmasz, Petersburg
81-760/761 Oka Rosja Mietrowagonmasz, Mytiszczi
81-780/781 Ładoga 2011 Rosja Oktiabrskij elektrowagonoriemontnyj zawod, Petersburg 6 [10][11]

W połowie 1978 rozpoczęto produkcję seryjną wagonów 81-717/714 w Mytiszczinskim maszinostroitielnym zawodzie[7].

W 1980 produkcję tych pojazdów na podstawie dokumentacji opracowanej przez zakład z Mytiszczi rozpoczął Leningradskij wagonostroitielnyj zawod (ros. Ленинградский вагоностроительный завод) z Leningradu[7]. W styczniu 1980 powstał pierwszy wagon środkowy 81-714 o numerze 7202, a w sierpniu 1980 fabrykę opuścił pierwszy wagon kabinowy 81-717 o numerze 8400[7].

W 1993 zakłady Mietrowagonmasz zaprezentowały nowe wagony metra serii 81-720/721 Jauza (ros. Яуза)[8][9]. Wyprodukowano ich łącznie 78 sztuk[9].

W 2007 Mietrowagonmasz rozpoczął produkcję wagonów 81-740.4/741.4 Rusicz (ros. Русич)[12]. Wyprodukowano ich łącznie 512 sztuk[12].

W 2008 rozpoczęto prace nad pojazdem serii 81-760/761 Oka (ros. Ока)[13][14]. W maju 2010 zaprezentowano pierwszy pociąg tego typu i planowano rozpoczęcie jego seryjnej produkcji w 2011[14].

W 2011 Oktiabrskij elektrowagonoriemontnyj zawod (ros. Октябрьский электровагоноремонтный завод) wyprodukował pierwszy pojazd serii 81-780/781 Ładoga (ros. Ладога)[10][11].

Modernizacje[edytuj | edytuj kod]

Seria Lata modernizacji Zakład modernizacyjny Liczba wagonów Źródła
81-71M 1996-2011 Czechy Škoda Transportation, Pilzno 465 [15][16]
81-553.1/554.1/555.1 Sławutycz 2000 Czechy Škoda Transportation, Pilzno
Rosja Wagonmasz, Petersburg		 5 [17]
81-7021/7022 2005, 2010-2011 Ukraina Kriukiwskij wagonobudiwnij zawod, Krzemieńczuk 30 [17]

W latach 1996-2011 zakłady Škoda Transportation wykonały modernizację 93 składów 5-wagonowych dla metra praskiego[15]. Pociągi otrzymały oznaczenie 81-71M[16].

W 2000 opracowano projekt pociągu serii 81-553.1/554.1/555.1 o nazwie Sławutycz dla Kijowa[17]. Nowy skład został wykonany przez czesko-rosyjską spółkę utworzoną przez Škodę i UniKontrol z Pragi oraz Wagonmasz z Petersburga i Grupę Dedal z Moskwy[17].

W 2005 Kriukiwskij wagonobudiwnij zawod (ros. Крюківський вагонобудівний завод) wyprodukował pierwszy skład pięciowagonowy serii 81-7021/7022 dla metra kijowskiego[17]. W latach 2010-2011 powstało kolejnych 5 pociągów, które nieco różniły się od pierwszego[17].

Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

81-717/714[edytuj | edytuj kod]

Miński wagon 81-717

Wagony serii 81 są przystosowane do sterowania wielokrotnego i mogą być łączone w składy o długości od 3 do 8 wagonów, przy czym pierwszy i ostatni z nich muszą być wyposażone w kabiny maszynisty[4].

Nadwozie[edytuj | edytuj kod]

Pudła wagonów są konstrukcji stalowej spawanej[4]. Do ramy wykonanej z ceowników przyspawane są podłoga oraz ściany boczne i czołowe, natomiast do ścian przyspawany jest dach[4]. Po każdej stronie każdego wagonu znajdują się cztery pary rozsuwanych drzwi pasażerskich[4].

Wnętrze[edytuj | edytuj kod]

Przedział pasażerski[edytuj | edytuj kod]
Wnętrze wagonu metra warszawskiego

Zastosowano wzdłużny układ siedzeń[4]. Stojący pasażerowie mogą chwycić się zamontowanych poręczy pionowych i wzdłużnych[4]. Oświetlenie stanowią oprawy luminescencyjne[4]. Podłoga jest pokryta linoleum[4]. Znajdują się w niej pokrywy umożliwiające dostęp do wózków[4].

Kabina maszynisty[edytuj | edytuj kod]

Kabiny występują wyłącznie na jednym z końców wagonów kabinowych[4]. Są one oddzielone od przedziałów pasażerskich przegrodą, której ściany tworzą przedział zawierający niektóre elementy układu elektrycznego i urządzenia odbiorcze systemu zabezpieczenia ruchu pociągu[4].

Wózki[edytuj | edytuj kod]

Wózek wagonu 81-714

Każdy wagon oparty jest na dwóch dwuosiowych wózkach[4].

Rama w kształcie litery H jest wykonana ze spawanych ceowników z blachy stalowej[4]. Do belek wzdłużnych przyspawane są wsporniki do zamocowania dźwigni i cylindrów hamulcowych oraz zaprasowane tuleje służące do mocowania kolumn prowadzenia łożyska osi zestawu kołowego[4].

Silniki trakcyjne i reduktory zawieszone są na wspornikach przymocowanych do belek poprzecznych[4]. W belkach tych znajdują się otwory z tulejami i specjalne okna do zamontowania centralnego zawieszenia[4].

Wózki są wyposażone w dwa stopnie usprężynowania[4]. I stopień to usprężynowanie nadmaźnicze składające się z dwóch sprężyn śrubowych opierających się symetrycznie na maźnicy[4]. II stopień to usprężynowanie centralne składające się z czterech podwójnych sprężyn śrubowych[4].

Układ napędowy[edytuj | edytuj kod]

Każdy wagon napędzany jest czterema silnikami prądu stałego[4].

81-71M[edytuj | edytuj kod]

Skład serii 81-71M w zajezdni Zličín

Zakres zmian modernizacji wagonów dla praskiego metra obejmował całe składy[15]. Z bazowych pojazdów wykorzystano jedynie pudła, wózki i silniki, które poddano regeneracji[15].

Wagony sterownicze otrzymały nowe ściany czołowe z szeroką szybą[15].

W przestrzeni pasażerskiej wzdłużny układ siedzeń zastąpiono układem mieszanym[15]. Pojawiły się miejsca dla osób niepełnosprawnych i z większym bagażem[15].

Przearanżowano kabiny maszynisty, które otrzymały nowe wyposażenie oraz zostały poprawione pod względem ergonomii i estetyki[15].

W wózkach zamontowano nowe zestawy kołowe i ich ułożyskowanie[15]. Zmianie uległ sposób połączenia wózków z pudłami wagonów[15].

Rozruch oporowy zastąpiono rozruchem impulsowym z częstotliwościowymi przekształtniki trakcyjnymi w technologii IGBT[15]. Przyczyniło się to do poprawy parametrów ruchowych i zmniejszenia zużycia energii elektrycznej[15].

81-553.1/554.1/555.1 (Sławutycz)[edytuj | edytuj kod]

Kijowski Sławutycz

Skład opracowany specjalnie dla metra w Kijowie składa się z dwóch wagonów sterowniczych silnikowych (typ 553, wagony o numerach 1 i 5), dwóch wagonów środkowych silnikowych (typ 554, wagony o numerach 2 i 4) i jednego wagonu środkowego doczepnego (typ 555, wagon o numerze 3)[17].

Zmianie uległa zewnętrzna stylistyka kabiny maszynisty oraz aranżacja części pasażerskiej[17]. Dokonane modyfikacje są zbliżone do tych wprowadzonych w praskich składach serii 81-71M[17].

Pociąg został wyposażony w asynchroniczne silniki trakcyjne o mocy 170 kW każdy, co przyczyniło się do zmniejszenia energochłonności składu o 30%[17]. Zastosowanie rozruchu impulsowego umożliwiło zamontowanie elektrodynamicznego hamulca odzyskowego[17].

W wagonie numer 3 zamontowano komputer pokładowy[17].

81-7021/7022[edytuj | edytuj kod]

Skład serii 81-7021/7022

Pierwszy kijowski skład serii 81-7021/7022 opierał się na wózkach z fabryki Mietrowagonmasz z Mytiszczi oraz był wyposażony w silniki prądu stałego i rozruch rezystorowy[17]. Kolejnych pięć pociągów tej serii opiera się na wózkach opracowanych i wyprodukowanych przez KWSZ oraz posiada nieco zmieniony układ elektryczny w porównaniu z pierwszym pojazdem[17].

Zmianie uległa stylistyka pudeł wagonów, w tym forma okien i kabina maszynisty[17].

Eksploatacja[edytuj | edytuj kod]

Kraj Miasto Serie Źródła
Armenia Armenia Erywań 81-717/714
Azerbejdżan Azerbejdżan Baku 81-710 • 81-714/717
Białoruś Białoruś Mińsk 81-717/714
Bułgaria Bułgaria Sofia 81-717.1/714.1 • 81-740.2c/741.2d
Czechy Czechy Praga 81-717.1/714.1
Gruzja Gruzja Tbilisi 81-703 • 81-707 • 81-708 • 81-710 • 81-714/717 • 81-501 • 81-502
Polska Polska Warszawa 81-717.3/714.3 • 81-572/573 • 81-572.1/573.1 • 81-572.2/573.2 [18][3]
Rosja Rosja Jekaterynburg 81-717/714
Kazań 81-551/552/553
Moskwa 81-703 • 81-708 • 81-710 • 81-717/714 • 81-720/721 "Jauza"
81-740/741 "Rusicz" • 81-508 • 81-509 • 81-760/761 • 81-581/582 • 81-765.2
Niżny Nowogród 81-717/714
Nowosybirsk 81-717/714
Petersburg 81-703-706 • 81-707 • 81-717/714 • 81-701-703 • 81-540/541
Samara 81-717/714
Ukraina Ukraina Charków 81-710 • 81-714/717
Dniepr 81-717/714
Kijów 81-707 • 81-501/502 • 81-717/714 • 81-717M/714M • 81-553/554/555 • 81-7021/7022 [17]
Uzbekistan Uzbekistan Taszkent 81-717/714 • 81-718/719
Węgry Węgry Budapeszt 81-713 (Ev3) • 81-717.5/714.5

Kijów[edytuj | edytuj kod]

81-717/714 na stacji Osokorki

W 1978 kijowskie metro rozpoczęło eksploatację wagonów serii 81-717/714[17]. Zostały one skonfigurowane w składy 5-wagonowe i obsługują wszystkie linie[17].

W 1988 do eksploatacji włączono pociągi 5-wagonowe składające się z wagonów serii 81-717M/714M[17].

W 2002 w Kijowie rozpoczęto użytkowanie jednego prototypowego składu serii 81-553/554/555[17].

W 2010 rozpoczęto eksploatację 6 składów serii 81-7021/7022[17].

Warszawa[edytuj | edytuj kod]

Warszawska seria 81-717/714
Wagon serii 81-572.2/573.2 warszawskiego metra

W styczniu 1982 przebywający z wizytą w Warszawie przewodniczący Rady Najwyższej Związku Radzieckiego Leonid Breżniew dokonał zapisu w dokumentach o ofiarowaniu warszawskiemu metru 90 wagonów[19].

W marcu 1990 dotarła do Warszawy pierwsza i ostatnia partia daru od ZSRR w postaci 10 wagonów[20]. Wyprodukowane w 1989 w zakładach Mietrowagonmasz w Mytiszczi[19] 4 wagony kabinowe i 6 wagonów środkowych zestawiono w 2 pociągi 5-wagonowe[21]. Nie zapewniały one żadnych możliwości organizacji przewozu pasażerów, dlatego zdecydowano o zakupie kolejnych wagonów[21]. Koncerny zachodnie oferowały drogi tabor i proponowały prawie dwuletni cykl dostaw, a rosyjskie zakłady Wagonmasz z Petersburga zobowiązały się dostarczyć niezbędną liczbę wagonów z bieżącej produkcji w cenie pięciokrotnie niższej[21]. W 1994[22] zakupiono w tych zakładach 32 wagony podobne do już posiadanych pojazdów serii 81, co pozwoliło na zestawienie 14 składów 3-wagonowych[21].

7 kwietnia 1995 uruchomiono pierwszy odcinek I linii warszawskiego metra[21]. Posiadany przez Metro Warszawskie tabor zapewniał kursowanie pociągów w takcie 5-minutowym w szczycie przewozowym i 7-minutowym poza szczytem[21].

Pod koniec 1995, w związku z bliskim granicy przewozowej zatłoczeniem pociągów, zdecydowano się na zakup kolejnych 18 wagonów rosyjskich[21]. Dotarły one do Warszawy w listopadzie 1997[20], a włączono je do eksploatacji 26 maja 1998[20] wraz z przedłużeniem linii do stacji A13 Centrum[21]. Wagony pozwoliły na przedłużenie posiadanych dotychczas 14 pociągów 3-wagonowych do składów 4-wagonowych oraz utworzenie pociągu o numerze 15[21].

W sierpniu 2005 rozpoczęto remonty 39 z 60 eksploatowanych ówcześnie przez warszawskie metro wagonów serii 81[23]. Zakłady PESA w Bydgoszczy[24] w ramach remontu m.in. wymieniły podłogi i okna, zainstalowały nowe poręcze, wygłuszyły kabiny oraz pomalowały pudła pojazdów[23].

W październiku i grudniu 2005 ogłoszono przetargi na dostawę odpowiednio 14 i 16 wagonów pośrednich serii 81[24]. W obydwu postępowaniach wygrały zakłady Wagonmasz, z którymi umowy podpisano odpowiednio w kwietniu i październiku 2006[25]. Wszystkie wagony zostały dostarczone do końca 2007 i pozwoliły na wydłużenie posiadanych 15 pociągów 4-wagonowych do składów 6-wagonowych[26].

W listopadzie 2006 zapadła decyzja o zakupie 5 pociągów 6-wagonowych, a w grudniu 2006 ogłoszono przetarg na ich dostawę[25]. W marcu 2007 nastąpiło otwarcie ofert i w lipcu 2007 podpisano umowę z zakładami Wagonmasz[26]. W 2009 Metro Warszawskie zamówiło bez przetargu u tego samego producenta dwa kolejne pociągi[27]. Do sierpnia 2009 zostało dostarczonych i włączonych do eksploatacji[28] 7 składów serii 81-572.2/573.2[3].

31 grudnia 2012 Metro Warszawskie eksploatowało 132 wagony serii 81 skonfigurowane w 22 pociągi 6-wagonowe[5].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Pozostałe pojazdy Metra Warszawskiego[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ dane dla wersji warszawskiej[1][2][3][4][5]
  2. ↑ Mc – wagon silnikowy kabinowy
  3. ↑ M – wagon silnikowy środkowy

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Metro Warszawskie: Tabor typu "81". [dostęp 2013-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-02)]. (pol.).
  2. ↑ Metro Warszawskie: Tabor typu "81" (dostawy od roku 2008). [dostęp 2013-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-02)]. (pol.).
  3. ↑ a b c Wiesław Jarosiewicz, Świadectwo Nr T/2008/0138 dopuszczenia do eksploatacji typu pojazdu kolejowego (wagony metra serii 81-572.2/573.2), Warszawa, 18 grudnia 2008 [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2011-05-22] (pol.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Jarosław Siedlecki. Wagony metra warszawskiego serii 81. „Technika Transportu Szynowego”. 10/1995, s. 32-39. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1232-3829. (pol.). 
  5. ↑ a b Raport roczny za 2012 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2013-09-21] (pol.).
  6. ↑ a b c d Ryszard Piech: Metrowagonmash czyli metro i nie tylko. 2008-01-08. [dostęp 2013-09-29]. (pol.).
  7. ↑ a b c d e f g h Моторные электровагоны 81-717 и 81-714. W: В.А. Раков: Локомотивы и моторвагонный подвижной состав железных дорог Советского Союза 1976-1985. Москва: Транспорт, 1990, s. 125-131. ISBN 5-277-00933-7. (ros.).
  8. ↑ a b Mietrowagonmasz: 85 год - наше время. [dostęp 2013-09-30]. (ros.).
  9. ↑ a b c Transmaszholding: 81-720/721 "ЯУЗА". [dostęp 2013-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-15)]. (ros.).
  10. ↑ a b Transmaszholding: На ОЭВРЗ представили новейшие вагоны метро и проект по организации производства трамваев. tmholding.ru, 2011-09-20. [dostęp 2013-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-07)]. (ros.).
  11. ↑ a b Transmaszholding: Октябрьский электровагоноремонтный завод. [dostęp 2013-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-23)]. (ros.).
  12. ↑ a b Transmaszholding: 81-740.4/741.4 "РУСИЧ". [dostęp 2013-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-02)]. (ros.).
  13. ↑ New Subway Cars: Comfort and Safety. „Transmashholding”. 3 (6/2010). s. 8-11. (ros.). 
  14. ↑ a b Transmaszholding: 81-760/761 "ОKA". [dostęp 2013-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-01)]. (ros.).
  15. ↑ a b c d e f g h i j k l Ryszard Piech: Škoda Transportation zakończyło modernizację wagonów metra w Pradze. 2011-05-10. [dostęp 2013-09-29]. (pol.).
  16. ↑ a b Škoda Transportation: 81-71M. [dostęp 2013-09-29].
  17. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Marek Graff. Metro w Kijowie. „Technika Transportu Szynowego”. 1-2/2012, s. 34-40. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1232-3829. (pol.). 
  18. ↑ Bolesław Musiał, Świadectwo Nr T/99/0020 dopuszczenia do eksploatacji typu pojazdu szynowego (wagony metra serii 81-717.3/714.3, 81-572/573, 81-571./573.1), Warszawa, 1 lipca 1999 [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-17] (pol.).
  19. ↑ a b Marcin Stiasny. Warszawskie metro. „Świat Kolei”. 5/2001, s. 34-38. Łódź: Emi-press. ISSN 1231-5962. (pol.). 
  20. ↑ a b c Zarząd Transportu Miejskiego: Metro warszawskie. [dostęp 2013-09-29]. (pol.).
  21. ↑ a b c d e f g h i Karol Lubaczewski: Historia Metra Warszawskiego. 2005-10-30. [dostęp 2013-09-29]. (pol.).
  22. ↑ Raport roczny za 2004 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-16] (pol.).
  23. ↑ a b Metro Warszawskie: Wagony do remontu. 2005-08-04. [dostęp 2013-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-02)]. (pol.).
  24. ↑ a b Raport roczny za 2005 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-16] (pol.).
  25. ↑ a b Raport roczny za 2006 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-16] (pol.).
  26. ↑ a b Raport roczny za 2007 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-16] (pol.).
  27. ↑ Konrad Majszyk. Wysłannik z Petersburga do przyduchy w metrze. „Rzeczpospolita”, 2009-08-07. Warszawa: Presspublica. ISSN 0208-9130. (pol.). 
  28. ↑ Raport roczny za 2009 rok, Metro Warszawskie [dostęp 2013-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-11-16] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Seria_81&oldid=72836993”