زنجان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

برای دیگر کاربردها، زنجان (ابهام‌زدایی) را ببینید.
زنجان
زنگان
جهت عقربه ساعت: مسجد جامع زنجان، بازار زنجان، نمای شب ارتفاع شهر زنجان، دسته بزرگ عزادارای حسینیه اعظم زنجان، عمارت ذوالفقاری
Map
کشور ایران
استانزنجان
شهرستانزنجان
بخشبخش مرکزی شهرستان زنجان
نام(های) پیشینشهین، خمسه[۱][۲] کهن دژ
مردم
جمعیت۴۳۰٬۸۷۱ نفر (۱۳۹۵)[۳]
رشد جمعیت۱/۲
جغرافیای طبیعی
مساحت۵۴۰۰ کیلومتر مربع[۴]
ارتفاع۱۶۶۳
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه۱۱ درجه سلسیوس
میانگین بارش سالانه۳۰۰میلیمتر
روزهای یخبندان سالانه۱۵۰ روز (تقریبی)
اطلاعات شهری
شهردارعلیرضا فیروزفر[۵]
ره‌آوردچاقو، چاروق، ملیله‌کاری، فرش دستباف، مسگری
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۲۴
وبگاه
شناسهٔ ملی خودرو ایران ۸۷
کد آماری۱۵۳۴
زنجان بر ایران واقع شده‌است
زنجان
روی نقشه ایران
۳۶°۳۹′۵۲″شمالی ۴۸°۲۹′۰۸″شرقی / ۳۶٫۶۶۴۴°شمالی ۴۸٫۴۸۵۶°شرقی / 36.6644; 48.4856

زَنجان (دربارهٔ این پرونده تلفظ راهنما·اطلاعات، عربی شدهٔ زَنگان)[۸] مرکز استان زنجان و شهرستان زنجان است که در شمال غربی ایران واقع شده است؛ و براساس آمار منتشر شده با ۴۳۰٫۸۷۱ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، بیستمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود.[۹][۱۰]

شهر زنجان با موقعیت ویژه جغرافیایی و برخورداری از جاذبه‌های تاریخی-مذهبی و طبیعی به‌عنوان یکی از شهرهای مهم ایران و به‌عنوان نماد مذهبی منطقه شمال غرب کشور شناخته می‌شود.[۱۱]و به عنوان پایتخت شور و شعور حسینی در ایران، لقب گرفته است.[۱۲][۱۳]

زنجان با برخورداری از تاریخ و تمدن پربار، آثار تاریخی و مذهبی فراوانی را در خود جای داده است که از آن جمله می‌توان به بازار زنجان که طولانی‌ترین بازار ایران می‌باشد اشاره کرد که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد.[۱۱][۱۴]

گنبد سلطانیه یکی از آثار عظیم و شکوهمند دورهٔ امپراتوری ایلخانیان است که پس از کلیسای سانتاماریا در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استانبول سومین بنای بزرگ تاریخی و آجری در جهان می‌باشد[۱۵] و در فهرست میراث جهانی نیز ثبت شده است.[۱۴]

زنجان با پیشینه فرهنگی و تاریخی کهن خود، مهد بسیاری از بزرگان و اندیشمندان تاریخ ایران می‌باشد. شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق، فیلسوف و صاحب مکتب اشراق از فیلسوفان و اندیشمندان این دیار می‌باشد و به پاس بزرگداشت ایشان، روز ۸ مرداد ماه در تقویم ایران با نام روز زنجان نامگذاری شده است.[۱۶][۱۷]

این شهر از نظر صنایع دستی و هنر صنعتکاران از شهرهای مهم و شاخص ایران محسوب می‌شود. و زنجان پایتخت صنایع دستی فلزی ایران به‌شمار می‌آید، از جمله صنایع مهم شهر می‌توان به ملیله کاری، چارق دوزی، چاقوسازی و مسگری اشاره کرد.[۱۴][۱۸]

نام زنجان عربی‌شده واژه زنگان است. مردم منطقه هنوز هم تلفظ زنگان را به کار می‌برند. شهر زنجان در دره زنجان‌چای از شاخه‌های قزل‌اوزن قرار گرفته و سر راه جاده و راه‌آهن تهران به تبریز می‌باشد.

نام

در مورد وجه تسمیه شهر زنجان تاکنون نظرات گوناگونی ازسوی پژوهشگران و نویسندگان ارائه شده است.

به استناد متون کتیبه‌های آشوری، منطقه ای که شهر زنجان در آن واقع شده، در قرن نهم قبل از میلاد آندیا نام داشته است و ممکن است این اقوام با لولوبیان و گوتیان که در اطراف زاگرس می‌زیسته‌اند، ارتباط داشته باشند.[۱۹]

در کتاب فرهنگ و هنر در دارالخمسه به قلم حسین عباسی‌نیا بیان شده است؛ بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود از شهری به نام آکاترانیا اسم می‌برد و ادامه نیز دانشمندی به نام آندریاس با آوردن سند و مدرک آکاترانیا را منطبق بر زنجان می‌داند.[۲۰]

در کتاب مرآت البلدان نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه آورده شده است که این شهر را مدی می‌نامیدند و به سکنه آن مد می‌گفتند و احتمال دارد اهالی اولیه این ناحیه از اولاد مادی ابن یافث ابن نوح نبی بوده‌اند و لذا آن‌ها را منسوب به مادی و ایشان را مدی می‌خوانده‌اند.[۲۰]

ولادیمیر مینورسکی در مقالهٔ زنجان دائرة المعارف اسلام، یادآور می‌شود که منابع و نوشته‌های تاریخی، اشارات چندانی به تاریخ و تحولات شهر زنجان نداشته‌اند.[۲۱] و تنها منبع محققان در این زمینه اشارات مختصر و ناقصی در چند سفرنامه و کتاب تاریخی می‌باشد.[۲۱] کتاب البلدان (ابن واضح یعقوبی) متوفی ۲۷۳ق از قدیمی‌ترین نوشته‌های تاریخی می‌باشد که از زنجان نام برده است و از زنجان به عنوان شهری در مسیر جاده دینور به تبریز یاد کرده است.[۲۱]

حمداﷲ مستوفی (مورخ و جغرافیدان سده هشتم و نویسنده کتاب نزهت‌القلوب) تنها مورخ و جغرافیدانی است که به تفصیل به زنجان اشاراتی کرده است و زنجان را بخشی از اقلیم چهارم معرفی می‌کند.[۱۹] حمدالله مستوفی بنیاد شهر زنجان را از اردشیر بابکان، سردودمان ساسانیان دانسته و نام نخستین این شهر را شهین ذکر کرده است. هرچند مآخذ و منبع مستوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می‌گردیده مبهم است و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است. در لغتنامهٔ دهخدا هم در سرواژه شهین چنین نوشته: «شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گویند این شهر را اردشیر بابکان بنا کرده است.».[۲۲] شهری بود بزرگ در میان ری و آذربایجان، و وجه تسمیه آن، مخفف زندگان یعنی اهل کتاب زند است، و زندیگان زنگان شده و دال او محذوف گردیده.[۲۳]اما بررسی سکه‌های ضرب شده در زنجان در دوره امویان بیانگر این موضوع است که نام اصلی و صحیح تر زنجان حداقل در اواخر دوره ساسانی و سده‌های اولیه دوره اسلامی، زانگان یا زانکان بوده که پس از تصرف اعراب در دوره اسلامی معرب گردیده و تبدیل به زانجان و زنجان شده است.[۲۴]

بیتی از حکیم زجاجی:[۲۵]

ز زنگان بدان مرد روشن ضمیر دبیری سرافراز بد تیزویر

اسم دیگر شهرستان زنجان (خمسه) است. اطلاق این کلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می‌تواند مطرح باشد. نظر نخستین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه است؛ و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در استان فارس که بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده بسود این نظریه است. در فرهنگ آنندراج ذیل کلمه زنگان چنین آمده " چون پنج بلوک بود آن را خمسه گویند، پنج بلوک شامل زنجانرود، ابهررود، خرارود، سجاسرود و ایجرود است.[۲۰]

دائرةالمعارف مصاحب بر این اساس ذیل کلمه (خمسه) می‌نویسد: خمسه مخفف ولایات خمسه در جنوب آذربایجان و غرب قزوین کرسی آن زنجان و از شهرهای معروفش سلطانیه پنج بلوک عمده ای که این ناحیه به مناسبت آنها خمسه خوانده شده است عبارت بودند از ابهر رود، زنجانرود، ایجرود، سجاس رود که حالیکه همگی جزو شهرستان زنجانند.[۲۶]

لقب‌ها و عناوین

زنجان، شهر شیخ اشراق[۲۷] و با لقب شهر غواصان دریادل خط شکن معروف است.[۲۸] زنجان به عنوان پایتخت شور و شعور حسینی در ایران شناخته می‌شود.[۱۲][۱۳]همچنین زنجان به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی فلزی[۲۹] و به عنوان شهر جهانی ملیله معروف است و توسط شورای جهانی صنایع دستی نیز به ثبت رسیده است.[۳۰] زنجان قطب برق و الکترونیک ایران[۳۱][۳۲] همچنین زنجان قطب صنعت پرورش ماهی‌های سردابی می‌باشد[۳۳][۳۴] و استان زنجان نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز تولید ماهی قزل‌آلا در کشور ایران مطرح می‌باشد.[۳۵]

تاریخ

پیش از اسلام

انحصار تجارت ابریشم توسط حکومت ساسانی و نیز توجه خاص ساسانیان به شهرها به عنوان مرکز مبادلات تجاری و با توجه به موقعیت ویژه چهارراهی زنجان، آن را به شهری با اهمیت و مورد توجه حکومت ساسانی تبدیل نمود.[۳۶] یعقوبی اشاره می‌کند که در زمان خسرو اول، امپراتوری ساسانی به چهار بخش خراسان، خورباران، نیم روز و آذربایگان تقسیم می‌شد و زنجان جزو پانزده شهرستانی بود که باهم بخش آذربایگان را تشکیل می‌دادند.[۳۶] در اواخر حکومت ساسانیان و دوران یزدگرد سوم، آشوب سراسر کشور را فرا گرفته بود و در نتیجه جنگ‌های داخلی و آشفتگی‌های سیاسی و اجتماعی فراگیر، مردم و کشور انسجام خود را از دست داده‌اند.[۳۷]و اعراب به راحتی تا مرزهای آسورستان و مداین پیش روی کرده‌اند. بعد از نبرد قادسیه که در سال ۶۳۷ میلادی در جنوب آسورستان روی داد و به شکست سپاه ساسانی از اعراب انجامید، مردم محلی نیز در برابر سپاه مسلمانان مقاومت چندانی از خود نشان ندادند.[۳۷] حتی در طی این درگیرهای داخلی بخشی از مزدوران و سپاهیان ارتش ساسانی برای دست یابی به غنایم به سپاه اعراب مسلمان ملحق شده بودند.[۳۷] بلاذری یادآور می‌شود که در سال گریختن یزدگرد، قحطی و طاعون در تیسفون در همه جا گسترش یافته بود و حتی بخش زیادی از شهر در نتیجه سیلاب و طغیان رودخانه دجله نیز به نابودی کشیده شده بود و پایتخت ساسانیان در وضعیت بسیار نابسمان و ناگواری قرار گرفته بود.[۳۷]

پس از اسلام

فتح ایران توسط اعراب مسلمان یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ ایران می‌باشد.[۳۸] در اواخر حکومت ساسانی به دلیل قحطی و خشکسالی و بروز جنگ‌های داخلی از یک سو و بستن مالیات‌های سنگین به دلیل شکست‌های نظامی حکومت ساسانی و تأمین هزینه‌های عیش و نوش حکومتی، بار سنگینی بر دوش کشاورزان و توده مردم در شهرهای مختلف حکومت ساسانی از جمله در منطقه آذربایجان بود، که نارضایتی توده‌ها را از حکومت ساسانی را فراهم کرده بود.[۳۸] با فتح آذربایجان، به مرور قبایل مختلفی از اعراب مسلمان به صورت گروهی و قبیله‌ای از کوفه، شام و بصره به منطقه آذربایجان کوچ می‌کنند و در این مناطق ساکن می‌شوند.[۳۸] زیست مسالمت آمیز اعراب مسلمان در کنار مردم آذربایجان، باعث شد آذربایجان از اولین مناطقی باشد که مردم آن به دین اسلام گرویدند[۳۸] چنانچه در دروه علی بن ابی طالب که فردی به نام اشعث را به ولایت آذربایجان می‌فرستد غالب منطقه مسلمان شده بودند.[۳۸]

در دوره اسلامی، فتح زنجان توسط اعراب مسلمان در زمان خلافت عثمان و توسط سردار عرب برا بن عازب انجام گرفت، در این دوره، این شهر، شهری آباد و پرنعمت توصیف شده است.[۳۹] زنجان به لحاظ وجود مقاومت‌های مردمی و منطقه‌ای در مقابل سپاهیان اسلام از شهرهای دشوارگشا بوده است،

در کتاب صورة الارض آمده: ابهر و زنجان دو شهر کوچک استوار و پرآب و درخت و کشت‌اند و زنجان بزرگتر از ابهر است.[۴۰] در مسالک و ممالک اصطخری آمده: ابهر و زنگان دو شهر کوچکند. نعمت و درخت و کشاورزی بسیار دارند زنگان بزرگتر از ابهر است. لیکن مردم زنگان با غفلت باشند.[۴۱]

زنجان در طی دوران اسلامی به دلیل برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی تبدیل به یکی از مراکز تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران می‌شود.[۴۲] و این تحولات در دروه امپراتوری ترکان سلجوقی و مغول‌های ایلخانی بیشتر می‌شود.[۴۲] ایلخانان ابتدا مراغه، بعد تبریز و سپس سلطانیه را به عنوان مراکز حکومت خود انتخاب کردند و بناهای باشکوه و بزرگ مثل گنبد سلطانیه با سبک معماری خاص، یادگار آن دوران می‌باشد.[۴۲]

نقشه امپراتوری سلجوقیان به پایتختی اصفهان

قرن چهارم هجری سرآغاز قدرت گرفتن حکومت‌های ترک و حاکمیت فرمانروایان ترک در خاورمیانه و در سرزمین‌های اسلامی بود.[۴۳] حاکمیت ترکان در جهان اسلام، طی قرن پنجم به حدی گسترش یافت که همزمان چندین دولت قدرتمند ترک، قلمرو خلافت عباسی را بین خود تقسیم کرده بودند.[۴۳] از جمله قراخانیان در ماوراءالنهر، غزنویان در شرق ایران امروزی در خراسان و هندوستان، سلجوقیان در خاورمیانه و آناطولی تا شام حکومت می‌کردند.[۴۳] طی قرن چهارم و پنجم هجری اقوام مختلف ترک به مرور ساکن زنجان و مناطق اطراف آن می‌شوند.[۴۴]زنجان در دوره امپراتوری سلجوقیان از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار بوده است، زیرا مهم‌ترین مرحله شهرسازی و شهرنشینی در ایران از قرون میانی در امپراتوری سلجوقیان آغاز می‌شود و آرامش سیاسی و رونق اقتصادی، زمینه‌ساز یکی از استوارترین دوره‌های حیات شهری شده بود. در نتیجه، شاه راه تجاری غرب به شرق و مرکز ایران که در بخشی از مسیر خود از زنجان عبور می‌کرد، زنجان این دوره، شهری بزرگ و آباد بوده و بیشترین جمعیت شهری را تا این دوره داشته است.[۱۹]

اولجایتو در کنار برادرش غازان خان

زنجان برای بار دوم در پاییز سال ۶۲۸ هجری قمری طی لشکرکشی سپاه مغول آسیب فراوان دید.[۳۹] از قراین و شواهد تاریخی چنین برمی‌آید که هدف سپاهیان مغول، تنها تخریب قلعه و بارو و استحکامات شهر بوده است تا سلطان خوارزمشاه نتواند برای مقاومت به زنجان عقب‌نشینی کند.[۱۹] با وجود آسیب‌های فراوان جنگ‌های بین سپاهیان مغول و خوارزمشاهیان، ولی در ادامه ایلخانان مغول به ویژه سلطان محمد خدابنده که مذهب تشیع را پذیرفته بود به زنجان توجه فراوان نشان داد و در توسعه و آبادانی این ناحیه کوشید و زمینه تبدیل آن به یک مرکز اسلامی و به یکی از مراکز مهم سیاست و تجارت گردید[۳۹]

با ورود اقوام مغول به ایران، تحولات گسترده‌ای در ایران روی داد که یکی از مهم‌ترین ابعاد این تحولات و تغییرات بعد مذهبی و دینی در ایران بود.[۴۵] سلاطین ایلخانی در دوره‌های اولیه دارای تسامح و تساهل مذهبی بودند و تعصب مذهبی چندانی نداشته‌اند[۴۶] بررسی سکه‌های حکومت ایلخانی، نشان دهنده علامت‌های مسیحی، یهودی و اسلامی در سکه‌های این دوره می‌باشد و همچنین از خطوط عربی، اویغوری و فارسی در سکه‌های این دوره استفاده شده است.[۴۶] از زمان سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ایلخانی به خاطر تغییر مذهب وی، در سکه‌های این دوره عبارات و علایم شیعی نیز دیده می‌شود و نهایت در این دوره نام خلفای راشدین نیز برای اولین بار در سکه‌های دوره سلاطین مغول نمایان می‌شود.[۴۶] استقرار حکومت مغول‌های ایلخانی در ایران و خاورمیانه و نابودی خلیفه‌گری عباسی باعث شد شیعیان دوازده امامی که در دوره خلیفه عباسی اجاره فعالیت علنی نداشتند، با استفاده از روح تسامح و تساهل فرمانروایان مغول و عدم تعصب آنان نسبت به مذهبی خاصی فرصت گسترش و تبلیغ اسلام شیعی را به دست بیاورند.[۴۵] سیر تحول‌های مذهبی منجر به تغییراتی شد که با گرویدن اولجایتو به مذهب تشیع، فضای عمومی جامعه به مرور تغییرات اساسی یافت و اسلام شیعی فرصت ابراز وجود پیدا کرد.[۴۵] رسمی شدن تشیع در دوران حکومت اولجایتو نقطه عطفی در تاریخ مذهبی ایران محسوب می‌شود،[۴۵] هرچند این امر استمرار نیافت و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران موکول یه دو قرن بعد گردید.[۴۵]

انتخاب سلطانیه به پایتختی در دوران ایلخانی و گسترش و توسعه شهر مزبور در ایام حکومت غازان‌خان و اولجایتو در اواخر قرن هفتم هجری قمری، به علت نزدیکی این دو شهر، به مرور باعث متروکه شدن شهر زنجان گردید. تا قبل اولجایتو و ایلخانان مردم منطقه سنی مذهب بودند و از تشیع اطلاعاتی در دسترس نیست، ولی آنچه مسلم است در زمان اولجایتو ایلخانی و با کوشش‌های علامه حلی به مرور تشیع در منطقه زنجان گسترش یافت.[۴۷] اقوام مغول از یک طرف اسماعیلیان را از صحنه سیاسی ایران محو کردند و از طرف دیگر با برانداختن خلافت عباسی به شیعیان امامی مجال دادند تا بدان جا پیش روند که چند قرن بعد، مذهبشان در ایران رسمی اعلام گردد.[۴۵]

گنبد سلطانیه، آرامگاه سلطان محمد خدابنده

سلطانیه پس از افول حکومت ایلخانی به قول دونالد ویلبر «به علت قرار نداشتن شهر در راستای راه‌های تجارتی و عدم وجود جاذبه‌های شهری در آن، سریعتر از آنچه که آباد شده بود، تخریب و متروک گردید». که خود دلیل قاطعی برای توسعه دوباره شهر زنجان بوده است. شهر سلطانیه از اوایل سده دهم تا اوایل سده سیزدهم، در پی افول اقتصادی و متروک شدن، اهمیت گذشته خود را از دست داد و به یک روستا تبدیل می‌شود که گاه جزو ولایت عراق عجم و گاه جزو آذربایجان بود.[۴۸]

افول قدرت مرکزی ایلخانان مغول با مرگ ابوسعید ایلخانی در سال۷۳۶ قمری منجر به شکل‌گیری نظام ملوک الطوایفی در ایران گردید که در ادامه مناطق مختلف ایران به دلیل درگیری‌ها و جنگ‌های خونبار قدرت‌های محلی، گرفتار تهاجمات ویرانگر می‌شوند.[۴۹] تداوم این وضعیت در نهایت منجر تسلط یک حکومت خارجی و ظهور امیر تیمور گورکانی می‌شود.[۴۹] زنجان از طالع بد برای بار سوم در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری با یورش امیر تیمورگورکانی مواجه و پس از قتل‌عام اهالی به‌طور کلی با خاک یکسان شد.

شاردن جهانگرد فرانسوی که از شهر زنجان بازدید نموده می‌نویسد: «هنوز در حوالی یک مایل و بیشتر، آثار و بازمانده‌های ویرانه‌ای مشاهده می‌شود». شاردن از وجود صنعت گرانی در این شهر سخن می‌گوید که توسط امیر تیمور گورکانی به سمرقند منتقل شدند.[۵۰]

کلاویخو سفیر پادشاه اسپانیا در دربار میرانشاه از نوادگان تیمور در نیمهٔ اول قرن نهم هجری در سفرنامهٔ خود، قسمت اعظم شهر زنجان را غیر مسکون و مخروبه ذکر نموده و حصار شهر را غیرقابل تعمیر دانسته و می‌نویسد: «در شب هنگام به محلی رسیدیم که به زنجان معروف است و بیشتر قسمت‌های این شهر غیر مسکون است اما گویی که در گذشته این شهر یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران بوده است. این شهر در دشتی در میان دو کوه بلند که لخت و خالی از جنگل هستند قرار دارد. ما دیدیم که حصار شهر دیگر قابل تعمیر نیست اما در داخل حصار هنوز خانه‌ها و مساجد بسیاری همچنان استوار و پابرجا بودند و در خیابان‌های آن نهرهایی می‌گذشت اما همه اینها اینک خشک و بی‌آب هستند.»

بررسی کتب تاریخی و نوشته‌های سیاحان و جهان‌گردان بیانگر این حقیقت است که شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیر مسکون و فاقد حیات بوده است.[۵۱]

یک سوار قزلباش در سدهٔ هفدهم میلادی (دوران صفوی)، اثر ژان شاردَن

زنجان علی‌رغم ویرانی ناشی از جنگ‌ها و لشگرکشی‌های دوره تیموریان رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد.[۵۲] در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه حاکم شده بود، شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز می‌گردد. در دوره صفویه حصار شهر زنجان که از آثار دوران سلجوقی می‌باشد و به «قلعه زنجان» نیز معروف است به علت انطباق با نقشه اولیه شهر و هماهنگی با موانع طبیعی و دفاعی دوباره حصار قدیمی شهر بازسازی می‌شود.[۵۳] با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری، مذهب رسمی حکومت صفویه «تشیع اثنی عشری» اعلام گردید. روی کار آمدن حکومت شیعی صفویان باعث تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه‌خوانی‌ها گردید.[۵۲]

راجر سیوری صفویه پژوه انگلیسی، یادآور می‌شود که آرمان حکومت صفویه بدون شمشیر تیز ترک‌های قزلباش هیچ وقت به قدرت سیاسی دست نمی‌یافت.[۵۴] و استفاده از عناوینی مثل دولت قزلباش، حکومت قزلباش و پادشاه قزلباش برای توصیف حکومت صفویه را نشان از اهمیت قوای قزلباش در استقرار حکومت صفویه و به قدرت رساندن شاه اسماعیل صفوی می‌داند.[۵۴] ولادیمیر مینورسکی این مهاجرت قبایل مختلف ترک را سومین مهاجرت عمده ترکمانان به ایران می‌داند و اکثریت حامیان شاه اسماعیل صفویه را متشکل از ایلات آناتولی، ارمنستان، سوریه و بخشی نیز از ایلات آق قویون‌لو و قره قویون‌لو تشکیل می‌دهند.[۵۴]

زنجان در دوره قاجارها اهمیت بیشتری می‌یابد و مرکز ایالت جدیدی به نام خمسه می‌شود[۵۵] قاجارها از ترک‌های قزلباش حامی صفویه بودند و در زمان شاه اسماعیل و شاه تهماسب از جایگاه ممتازی برخوردار شدند و صاحب مقام و نفوذ گردیدند.[۵۶] ایل‌های قاجار حدود قرن هشتم هجری همراه با سایر طوایف شمال قفقاز به شام (سوریه) مهاجرت کرده و پس از مدتی به ایران آمده‌اند و با گروه‌های دیگر ترکان ساکن ایران از جمله ترک‌ها افشار، بیات و بایندر بسیار نزدیک بوده‌اند.[۵۶] تحقیقات مورخان نیز نشان می‌دهد ریشه اولیه ایل‌های قاجار به طایفه سالور می‌رسد که از طوایف ماوراء قفقاز و غرب دریای خزر بوده‌اند و خاندان قاجار خود را از خویشاوندان نزدیک آق‌قوینلوها (بایندریان) دانسته‌اند.[۵۶] زبان قاجارها نیز متعلق به ترکی غربی و متفاوت با ترکی شرقی بوده و سالورها را باید از اقوام شمال قفقاز دانست که در کنار خزرها و بلغارها و قبچاق‌ها می‌زیسته‌اند.[۵۶]

در دوره فتحعلی شاه قاجار در پی تغییرات اداری ناحیه‌ای جدیدی با مرکزیت زنجان و با نام خمسه ایجاد می‌شود. این ولایت با جدا کردن برخی نواحی اطراف از مرکز و افزودن آن به زنجان شکل می‌گیرد.[۵۷]و به دلیل وجود پنج بلوک در آن خمسه نامیده می‌شود.[۱۹] به اقتضای موقعیت جدید زنجان و مرکز ایالت بودن، ساخت‌وسازهای جدید تأسیسات دولتی و مراکز تجاری مثل بازار بزرگ زنجان که یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده ایران در این شهر احداث می‌گردد.[۵۵]

زنجان در طی سالیان بعد، شاهد رویدادهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی مختلف مثل شورش بابیان، نهضت مشروطیت و درگیری‌های دموکرات‌های آذربایجان می‌باشد.[۳۹][۴۴]

ادوارد براون شرق‌شناس انگلیسی که به سال ۱۸۸۷ از ایران دیدن نموده در کتاب خود به نام (یک سال در میان ایرانیان) دربارهٔ زنجان می‌نویشد: روز دیگر به شهر بزرگ زنجان که مخصوصاً بر اثر جنگ سال ۱۸۵۰ میلادی و دفاع بابی‌ها از خودشان در آن شهر معروف شده است رسیدیم.[۵۸] بابیه به پیشوایی سیدعلی محمد شیرازی در دوره محمدشاه قاجار شکل گرفت و آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه نیز مصادف شد با شورش‌های بزرگ در شهرها و نواحی مختلف ایران که ارکان قدرت او را تهدید می‌کردند.[۵۹] به دلیل اختلافات بابیان و حکومت مرکزی در ادامه بسیاری از مردم بابی ایران در اثر درگیری‌ها و شورش‌های داخلی توسط حکومت مرکزی با سرکوب مواجه شدند و بسیاری از بزرگان و نیروهای خود را از دست دادند.[۵۹]

دیوار و برج و باروی شهر زنجان در دوره قاجار اثر اوژن فلاندن

در شهر زنجان با پیوستن یک روحانی زنجانی به نام حجت زنجانی به باب، باعث شد ظرف مدت کوتاهی، چند هزار تن از پیروان این روحانی در این شهر به مذهب بابی روی آوردند.[۶۰] با گذشت زمان و افزایش جمعیت، بابیان زنجان به تدریج مورد توجه قرار میگرند. پرنس دالگوروکی، سفیر و نماینده روسیه در تهران، در تاریخ ۴ مارس ۱۸۴۹ میلادی اشاره می‌کند، افزایش جمعیت جامعه بابی زنجان تهدیدی برای برهم زدن نظم عمومی شده و مطالبی که آنها در میان مردم منتشر می‌سازند موجب تحریک و نارضایتی عمومی مسلمانان شهر گردیده است.[۶۰] طی اتفاقاتی تنش بین جمعیت بابیان شهر و مسلمانان شهر بالا می‌گیرد و حاکم زنجان نیز با نیروهای مسلح خود نیز توان کنترل اوضاع شهر را ندارد، روحانیون مسلمان شهر، گله‌مندی و شکایت خود را به حکومت مرکزی و تهران طی مراحل مختلف ابلاغ می‌کنند.[۶۰] در ادامه طی حادثه‌ای که موجب تشدید نزاع و درگیری‌ها بین جمعیت بابی و جمعیت شیعه شهر و کشته شدن چند نفر از هر دو طرف می‌گردد که در نهایت به جنگ و درگیری مسلحانه شدید و دخالت نظامیان حکومت مرکزی ختم می‌شود.[۶۰]

ملا محمدعلی با کمک نیروهای مسلح خود توانست قلعه علیمردان خان را که در مرکز شهر بود، فتح و به سنگر تدافعی خود تبدیل کند.[۶۱] نیروهای ملامحمدعلی با استفاده از شگردهای نامتعارف رزمی و همراهی مردان و زنان توانستند با وجود محاصره شهر توسط نیروهای نظامی حکومت مرکزی تا چند ماه به مقاومت ادامه دهند. جنگ و شورش بابیان زنجان به تخریب بخش وسیعی از شهر منجر شد که آثار این تخریب تا چند دهه بعد در برخی سفرنامه‌ها گزارش شده است.[۶۱]

جان والبریج از جمله محققینی است که با اشراف بر تاریخ معاصر ایران و خاورمیانه، شورش بابیان زنجان و درگیری مسلحانه آنها با حکومت مرکزی را مورد مطالعه قرار داده است، والبریج علت خشونت و درگیری دولت قاجار با بابیان زنجان را بیشتر ناشی از اقدامات افراطی و قیام مسلحانه بابیان زنجان در این شهر می‌داند تا اعتقاد و باورهای بابیان.[۶۰][۶۲]

معاصر

جنبش مشروطه خواهی ایران در واقع تلاش جمعی گروه‌های مختلف سیاسی و قومی ایران برای دستیابی به یک آینده درخشان بود.[۶۳] زیرا زمانی که اروپاییان در آغاز قرن بیستم به سرعت پله‌های ترقی، توسعه و پیشرفت را طی می‌کردند، مشروطه طلبان ایران دنبال راهی برای جبران عقب ماندگی ایرانیان و گره گشایی از معضل انحطاط جامعه ایران بودند.[۶۳]

شیخ ابراهیم زنجانی از روحانیون نوگرای دوره قاجار و از رهبران مشروطه و نخستین نماینده زنجان در مجلس شورای ملی

روشنفکران و مشروطه طلبان دریافته بودند با حکومت مطلقه و مستبدانه و با روابط نادرست اقتصادی، نه می‌توان استقلال کشور را حفظ کرد و نه می‌توان برای نجات جامعه و سعادتمندی مردم راهی یافت.[۶۳] انقلاب مشروطه یک انقلاب چند قومی بود که منجر به فتح تهران با مشارکت گروه‌های مختلف ایرانی از قبیل قوای آذربایجان و نیروهای بختیاری‌ها و سپاه مازندران و در نهایت به خلع محمد علی شاه قاجار انجامید[۶۴]

یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار و مهم در تحولات جنبش مشروطه ایران و زنجان، شیخ ابراهیم زنجانی می‌باشد.[۶۵]ایشان یکی از رهبران اصلی جریان مشروطه‌خواهی در زنجان محسوب می‌شوند. ایشان در مجلس اول و سوم و چهارم به نمایندگی مردم زنجان و درمجلس دوم به نمایندگی مردم تبریز برگزیده شدند.[۶۵] ابراهیم زنجانی یکی از طرفداران سرسخت مشروطه بود و پس از ورود به مجلس از سران مشروطه ایران محسوب می‌شدند و از آن پس نقش بسیار مهمی در جریانات سیاسی ایران ایفا کردند.[۶۵]

ابراهیم زنجانی همه بدبختی‌های کشور و تیره‌روزی‌های مردم را ناشی از دشمنی روحانیون با علوم نوین بشری و جلوگیری از آگاهی اجتماعی مردم می‌دانست و در طول زندگی ایشان در احداث مدارس نوین در زنجان تلاش بسیار کرد.[۶۶]این حرکت مدرسه سازی اقدام آگاهی بخش و تمدن ساز بود که بسیاری از نوگرایان و وطن‌دوستان ایرانی قبل از انقلاب مشروطه برای بالا بردن سطح آگاهی مردم اهتمام فراوان ورزیدند.[۶۶]

جنگ جهانی اول و گسترش درگیرها به داخل مرزهای ایران یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ معاصر ایران قلمداد می‌شود[۶۷] در آستانه جنگ جهانی اول، ایران هنوز در شرایط سیاسی پایدار و مناسبی قرار نداشت و جامعه ایران از نظر اقتصادی و سیاسی وضعیت بسیار آشفته‌ای را سپری می‌کرد.[۶۷] حکومت مشروطه تازه تأسیس هم درگیر اختلافات و منازعات داخلی و خارجی بود و بحران‌های شدید اقتصادی و دخالت قدرت‌های خارجی مانع از شکل‌گیری ثبات سیاسی در حکومت مشروطه ایران شده بود.[۶۸][۶۷] روسیه و انگلیس بر اساس قرارداد ۱۹۰۷ عملاً ایران را بین خود تقسیم کرده بودند و حاکم واقعی کشور بودند.[۶۷]موقعیت جغرافیایی و استراتژیک ایران باعث شده بود هر دو جبهه جنگ متفقین (روسیه و انگلیس) و متحدین (آلمان و عثمانی) تلاش کنند ایران را به سمت جبهه خود بکشانند.[۶۷] تحرکات و فعالیت آلمانی‌ها و ترک‌های عثمانی در ایران و همراهی بخش زیادی از افکاری عمومی و جامعه سیاسی ایران کابوسی برای روسیه و انگلیس تبدیل شده بود و متفقین از دست دادن ایران را ضربه جبران ناپذیری به منافع ملی خود و اهداف استعماری خود در ایران و منطقه خاورمیانه می‌دانستند.[۶۷]

در این شرایط کشور نیز فاقد ارتش ملی مخصوص بود و تنها تیپ قزاق که اکثر افسران آن را نیز نیروهای روس تشکیل می‌دادند.[۶۸] جنگ جهانی اول در مرداد سال ۱۲۹۳ شمسی / ژوئیه ۱۹۱۴ میلادی شروع شد. با وجود اینکه مستوفی الممالک نخست‌وزیر وقت ایران، بی‌طرفی ایران را اعلام کرد ولی حضور و فعالیت گسترده آلمانی‌ها در ایران برای پیشبرد اهداف خود و ضربه زدن به کشورهای متفقین، نقض بیطرفی ایران قلمداد شد و پای ایران به جنگ باز شد و نیروهای روسیه تزاری از شمال، نیروهای عثمانی از غرب و انگلیسی‌ها از جنوب شهرهای مختلف ایران را اشغال کردند.[۶۸] با شعله‌ور شدن آتش جنگ جهانی اول، زنجان و بسیاری از شهرهای ایران صحنه نبرد این سه قدرت شدند که باعث ایجاد هرج و مرج و ناامنی در بخش‌های زیادی از سرزمین ایران گردید.[۶۸] حضور روس‌ها در زنجان باعث ناآرامی‌ها و هرج و مرج فراوانی در منطقه شده یود و تا پایان جنگ، زنجان محل درگیرها و کشمکش‌های نیروهای خارجی، خان‌های قدرتمند محلی و حاکم زنجان به عنوان نیروی حکومت مرکزی با یکدیگر گردید.[۶۸]

احمد شاه قاجار به اتفاق رضاخان سردارسپه پس از بازگشت از سفر اروپا

در ادامه انقلاب مشروطه به دلیل درگیری‌های سیاسی و رقابت‌های قومی با یکدیگر تضعیف شد و به درگیری‌ها و جنگ‌های داخلی گرفتار شد که نهایتاً نیز طی کودتا ۳ اسفند ۱۲۹۹ منجر به ظهور حکومت دیکتاتوری رضاشاه پهلوی گردید.[۶۴][۶۹] کودتای ۱۲۹۹ با هدف از بین بردن ناامنی‌های دهه ۱۲۹۰ ایران انجام گرفت، با وجود اینکه فضا برای رشد و توسعه اقتصادی نسبی ایران در دوره رضاشاه حاصل شد، اما در دهه ۱۳۱۰ به مرور با افزایش سطح دسترسی‌های اقتصادی با قدرت گرفتن روزافزون نظامیان در ایران (شاه و ارتش) سطح دسترسی‌های سیاسی در کشور به شدت کاهش یافت.[۷۰]

زنجان در جنگ جهانی دوم از اهمیت فوق‌العاده‌ای برای متفقین برخوردار بود درنتیجه حریم هوایی زنجان در ۳ شهریور ۱۳۲۰ شمسی شکسته شد و هواپیماهای جنگی شوروی شهر زنجان و شماری دیگر از شهرهای شمالی ایران را بمباران کردند.[۷۱][۷۲] پس از آغاز جنگ جهانی دوم و تقسیم ایران توسط قوای متفقین، زنجان جزو مناطق تخت اشغال و کنترل شوروی قرار گرفت.[۷۳] با اشغال ایران توسط قوای متفقین و اخراج رضاشاه از ایران، عملاً دولت مرکزی تازه تأسیس از هم پاشید و شهرهای مختلف ایران گرفتار آشوب و ناامنی و هرج و مرج شدند.[۷۳]

Three men, Stalin, Roosevelt and Churchill, sitting together elbow to elbow
«سه بزرگ»، از چپ به راست: ژوزف استالین، فرانکلین دلانو روزولت و وینستون چرچیل ملاقات در کنفرانس تهران سال ۱۹۴۳

زنجان از چند جهت برای نیروهای متفقین اهمیت داشت، زنجان محل تلاقی دو گروه اصلی نیروهای شوروی بود که از سمت رشت و تبریز به سمت ایران اعزام می‌شدند و آذوقه آن‌ها نیز از زنجان تأمین می‌شد. دلیل دوم زنجان دروازه آذربایجان محسوب می‌شد و به دلیل داشتن جاده و راه‌آهن سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای رساندن کمک‌های متفقین به شوروی محسوب می‌شد.[۷۴][۷۵]

پس از جنگ جهانی دوم، تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان (از شهریور ۱۳۲۴ تا آذر ۱۳۲۵) از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی قرن بیستم میلادی در ایران می‌باشد که بخش زیادی از شمال غرب ایران از جمله زنجان را تحت تأثیر قرار داد.[۷۶]

براساس سند ۷۱۰۹۴۰ مرکز اسناد مجلس شورای ملی (امروزه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی) دو برادر به نام‌های سلطان احمد (احمد رضایی) و سلطان مظفر (مظفر رضایی) که اصالت آن‌ها از خدابنده هست،[۷۷] به عنوان فرماندهان وقت ژاندارمری ایران در سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ خورشیدی در منطقه زنجان پس از جنگ جهانی دوم و اشغال ایران بودند. این دو در مقابله با تجزیه طلبی فرقه دموکرات آذربایجان (که بعدها حکومت خودمختار آذربایجان را زیر نظر اتحاد جماهیر شوروی به مدت یک سال تشکیل دادند) و حفظ ایران ایستادگی کردند. گفته شده پس از شکست‌های طرفداران سید جعفر پیشه‌وری و با حمایت ارتش سرخ در منطقه زنجان و ناتوانی ایشان در جهت تجزیه، در نقشه‌ای پیچیده، ابتدا احمد رضایی را مسموم کردند. پس از احمد رضایی، مظفر رضایی که پیشتر نایب (ستوان) بود، به جای برادر به درجه سلطانی (سروانی)، رسیده و به حفاظت از ایران می‌پردازد. اما او هم پس از پیروزی مجدد، پس از یک هفته بعد از مرگ برادر با توطئه کشته می‌شود.[۷۷] در این مرحله نیروهای فرقه دموکرات آذربایجان، در شرایط بی‌فرماندهی ژاندارمری منطقه، زنجان را تصرف کردند. اگرچه، چند ماه بعد در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۵ خورشیدی، زنجان به قلمرو ایران بازگشت.

ایوانف مورخ روس در تاریخ معاصر ایران، بیان می‌کند که عواملی مثل آشنایی آذربایجانی‌ها با ایده‌های سوسیالیستی به دلیل همسایگی با اتحاد شوروی، سلطنت ستمگرانه محمدرضاشاه پهلوی در داخل ایران، فقر مردم، حضور حزب توده و حضور ارتش سرخ در ایران و همچنین مبارزه دهقانان با مالک‌ها و فئودال‌ها زمینه را برای تشکیل و ظهور فرقه دموکرات آذربایجان فراهم کرد.[۷۸] وجود منابع انرژی و نفت در ایران و خاورمیانه و همچنین وجود اعتراضات به سیاست‌های تبعیض آمیز فرهنگی، زبانی و اقتصادی آن دوره که در مناطق ترک‌نشین انجام می‌گرفت، شرایط را برای فرصت طلبی و توسعه طلبی شوروی و اعمال فشار بر دولت مرکزی ایران مهیا کرد.[۷۹] استالین، مسئله آذربایجان و امتیاز نفت شمال را به‌طور موازی پیش می‌برد و در نهایت فرقه دموکرات را قربانی امتیاز نفت شمال کرد.[۷۸]

قرارداد قوام-سادچیکف ۱۵ فروردین۱۳۲۵

بحران آذربایجان نخستین تقابل جهان غرب با توسعه طلبی شوروی کمونیستی بود و در نهایت نیز فرقه دموکرات به دلیل نداشتن پایگاه اجتماعی گسترده بین اقشار مختلف جامعه و حمایت قدرت‌های بین‌المللی از ایران در مقابل شوروی، همچنین سیاست ورزی‌های قوام، در نهایت منجر به شکست شوروی در موضوع نفت شمال و همچنین پایان فرقه دموکرات آذربایجان گردید.[۷۸] احمد قوام خود در مصاحبه‌ای اعلام می‌کند پیش‌زمینه و مسبب اصلی وقایع آذربایجان و در ادامه تشکیل فرقه دموکرات را باید در نارضایتی‌های مردم از حکومت مرکزی جستجو کرد.[۸۰] کنسول گری انگلیس در ایران نیز بیان می‌کند، روس‌ها از فرقه دموکرات آذربایجان صرفاً به خاطر اهداف سیاسی و اقتصادی خود پشتیبانی می‌کنند ولی بی‌عدالتی‌ها و بی‌لیاقتی‌های حکام مرکز نشین تهران را نمی‌توان کتمان کرد،[۸۰] که در هر کشور دیگری این حجم از ظلم و بدبختی و بی عدالتی حاکم بود مطمئناً به شورشی خودانگیخته منجر می‌شد.[۸۰]

بعد جنگ جهانی دوم به دلیل موقعیت استراتژیک ایران و دسترسی به خلیج فارس و منابع عظیم نفت و گاز باعث شد ایران همچنان در عصر رقابت دو ابرقدرت نظامی آمریکا و شوروی جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.[۸۱] بعد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگرداندن پهلوی دوم به صحنه سیاسی ایران که توسط ایالات متحده آمریکا انجام گرفت، فصل نوینی از سیاست خارجی ایران به نفع نظام بین‌الملل و هژمونی آمریکا ایجاد گردید.[۸۱] که ایران دوره پهلوی دوم با حمایت‌ها نظامی و مالی جهان غرب در جهت منافع امنیتی و ژئوپولیتیکی قدرت‌های بزرگ جهانی می‌توانست نفش محدود کننده و مهارکننده کمونیسم در حاشیه جنوبی شوروی را داشته باشد.[۸۱] کودتا ۲۸ مرداد در عین حال که قدرت شاه و ارتش را بازگرداند و باعث کنترل سیاسی نظامیان بر ایران گردید، اما مشروعیت سیاسی شاه و ارتش را به شدت کاهش داد.[۷۰] ائتلاف پیروز (شامل شاه، ارتش و دربار و وزرا) تلاش کردند که از طریق رشد اقتصادی این کمبود مشروعیت نظام حاکم بر ایران را به مرور جبران کنند.[۷۰]

حکومت پهلوی مشروعیت خود را در قالب هویت ایران باستان و هویت آریایی با گرایش به تجدد تعریف می‌کرد.[۸۲] اما به دلیل اینکه این ایدئولوژی متعارض با واقعیت‌های جامعه ایران بود به مرور با نادیده گرفتن مولفه‌های هویتی مردم ایران دچار تعارض شد و واکنش جامعه و توده مردم را در پی داشت و اثرات نامطلوب این سیاست نامانوس به زودی در جامعه آشکار گردید.[۸۲] برنامه‌ها و سیاست‌های مشترک در دوره پهلوی اول و دوم در راستای تغییر هویت ایرانیان با تکیه بر سه محور اصلی ناسیونالیسم باستان‌گرایی آریایی، تجدد گرایی و مذهب زدایی از مردم ایران انجام می‌گرفت.[۸۲]

وضعیت طبیعی

جغرافیا

این شهر در مدار ۴۷ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. شهر زنجان در فاصله ۳۳۰ کیلومتری تهران و در حد فاصل مسیر ارتباطی تهران به تبریز قرار دارد و از شهرهای مهم شمال غرب کشور محسوب می‌شود که وجود محور خط آهن تهران - تبریز و جاده ترانزیتی تهران - تبریز، که ایران را به ترکیه و اروپا متصل می‌کند.[۸۳]

زنجان با ارتفاع متوسط ۱۶۶۳ متر از سطح دریاهای آزاد، بین دو رشته کوه موازی که از شمال و جنوب شهر می‌گذرند، واقع شده است.[۸۴][۸۵]

زنجان از شمال به استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل، از شرق به شهرستان‌های طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان‌های ایجرود و خدابنده و از غرب به شهرستان ماه‌نشان محدود است.[۸۶]

استان اردبیل و آذربایجان شرقی
سلطانیه، ابهر و شهرستان طارم شمال ماه نشان
شرق   زنجان    غرب
جنوب
شهرستان خدابنده و ایجرود

رودخانه‌ها

رودخانه قزل اوزن
مقالهٔ اصلی: قزل‌اوزن

رودخانه قزل اوزن یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های ایران و زنجان و طولانی‌ترین رودخانه غرب کشور محسوب می‌شود،[۸۷] این رودخانه از کوه‌های چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد، در طی مسیر خود زمین‌ها را شسته و خاک رس قرمز رنگ را با خود حمل می‌کند و به نظر هر بیننده، این رودخانه سرخ رنگ بوده و به همین جهت به قزل اوزن معروف شده است. قزل اوزن از راه قشلاقات افشار در حومه خدابنده وارد محدوده استان زنجان می‌شود.[۴۴] و با طولی بالغ بر ۵۵۰ کیلومتر و با عبور از استان‌های زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل، در طول مسیر خود شاخه‌های متعدد دیگری به این رود می‌پیوندند و در نهایت در گیلان رودخانه شاهرود به رودخانه قزل‌اوزن می‌پیوندد و تشکیل رودخانه سفیدرود را می‌دهند.[۸۸][۸۹]

مقالهٔ اصلی: زنجان‌رود

رودخانه زنجان چای که در زنجان به رود چای نیز معروف است، از ارتفاعات سلطانیه و کوه‌های آق‌داغ سرچشمه می‌گیرد[۴۴] و با ۱۴۲ کیلومتر طول و پس از گذشتن از بخش حومه زنجان و اراضی چایپاره در نزدیکی روستای رجین به رودخانه قزل اوزن می‌پیوندد.[۸۹]

دشت آهوان

مقالهٔ اصلی: دشت سهرین زنجان

دشت سهرین زنجان یکی از مناطق با ارزش ایران و تنها مأمن و زیستگاه آخرین بازمانده آهوی ایرانی (Gazella subgutturosa) در شمال غرب ایران محسوب می‌شود.[۸۹] در بهمن ۵۷ با مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست به عنوان بخشی از منطقه حفاظت شده سرخ‌آباد تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.[۸۹]

اقلیم

زنجان از نظر اقلیمی در منطقه‌ای کوهستانی و خیلی سرد واقع شده است و دارای آب و هوای خشک و سرد می‌باشد.[۹۰] زمستان‌های زنجان طولانی و سرد با دمای زیر صفر و تابستان‌های این شهر نیز معمولاً معتدل تا نسبتاً گرم می‌باشد.[۹۰] شهر زنجان به عنوان پاک‌ترین شهر ایران رکورد کم‌ترین آلودگی هوا را به خود اختصاص داده است.[۹۱] همچنین این شهر به عنوان سردترین مرکز استان در کشور ثبت شده است.[۹۲]

میانگین بارندگی سالانه زنجان ۳۲۴ میلی‌متر است و که از این میزان ۳۵٫۶ درصد بارندگی در فصل بهار و ۳٫۶ درصد در فصل تابستان و ۲۶٫۴ درصد در فصل پاییز و ۳۴٫۲ درصد نیز مربوط به فصل زمستان است.[۹۰]

میانگین کمینه و بیشینه دمایی و میانگین بارش ماهانه[۹۳]


میانگین دما و بارش برای زنجان
ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر
دمای بیشینه (°C) ۲٫۱ ۴٫۳ ۱۰٫۳ ۱۷ ۲۲٫۸ ۲۸٫۸ ۳۲٫۲ ۳۱٫۶ ۲۸٫۱ ۲۰٫۴ ۱۲٫۷ ۵٫۵ Ø ۱۸
دمای کمینه (°C) -۸٫۱ -۶٫۴ -۱٫۲ ۳٫۷ ۷٫۶ ۱۱٫۲ ۱۴٫۹ ۱۴٫۲ ۹٫۹ ۵٫۵ ۰٫۷ -۴٫۴ Ø ۴
بارش (mm) ۳۳٫۵ ۳۰ ۴۵٫۷ ۵۶٫۵ ۴۶٫۲ ۷٫۳ ۴٫۶ ۳٫۴ ۴٫۲ ۲۶ ۲۸٫۸ ۲۹٫۲ Σ ۳۱۵٫۴
روزهای بارانی ۱۰٫۷ ۹٫۴ ۱۲٫۵ ۱۲٫۳ ۱۱٫۱ ۳٫۳ ۲٫۱ ۲٫۳ ۱٫۷ ۶٫۵ ۷٫۳ ۹٫۶ Σ ۸۸٫۸
دما
۲٫۱
-۸٫۱
۴٫۳
-۶٫۴
۱۰٫۳
-۱٫۲
۱۷
۳٫۷
۲۲٫۸
۷٫۶
۲۸٫۸
۱۱٫۲
۳۲٫۲
۱۴٫۹
۳۱٫۶
۱۴٫۲
۲۸٫۱
۹٫۹
۲۰٫۴
۵٫۵
۱۲٫۷
۰٫۷
۵٫۵
-۴٫۴
ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر
بارش ۳۳٫۵
۳۰
۴۵٫۷
۵۶٫۵
۴۶٫۲
۷٫۳
۴٫۶
۳٫۴
۴٫۲
۲۶
۲۸٫۸
۲۹٫۲
  ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر


منبع: مرکز داده‌های هواشناسی جهانی

گسل‌ها

مقالهٔ اصلی: گسل سلطانیه

زون گسلی سلطانیه، منطقه زنجان را شدیداً تحت تأثیر قرار داده است. گسل سلطانیه، گسلی معکوس با روند شمال غربی می‌باشد که از مجاور شهر سلطانیه آغاز و به طرف شمال‌غرب تا کوهپایه‌های جنوبی زنجان امتداد یافته است. مطالعات نشان می‌دهند که حرکت امتداد لغز معکوس مربوط به فعالیت‌های اخیر گسل سلطانیه قابل توجه بوده و سبب رخداد تعدادی از زمین لرزه‌های تاریخی منطقه بوده است.[۹۴]

زنجان دشتی گسلی است و بررسی‌های مورفولوژیکی و زمین‌ساختی منطقه نشان می‌دهد که تلاقی دو زون گسلی اصلی با جهت شمال غربی-جنوب‌شرقی (شامل گسل‌های زنجان و سلطانیه در جنوب و طارم و تالش در شمال) و گسل ارمغانخانه با جهت شمالی-جنوبی در شکل‌گیری دشت زنجان و عوارض مورفولوژیکی منطقه از جمله رودخانه زنجانرود تأثیر گذار بوده‌اند.[۹۴]

مقالهٔ اصلی: گسل تبریز

شهر زنجان در محاصره دو گسل اصلی منطقه، گسل تبریز و گسل سلطانیه واقع شده است.[۹۵] گسل تبریز از دشت زنجان-ابهر شروع شده و با امتداد شمال غرب تا رشته کوه‌های شمال تبریز و شمال غرب آذربایجان و تا قفقاز ادامه دارد.[۹۶] این گسل از گسل‌های فعال و از نوع راست‌لغز است و طول جانبی آن از جنوب ابهر تا ارتفاعات آرارات ترکیه بیش از ۶۰۰ کیلومتر است.[۹۶]

بخش زیادی از ساخت و سازهای چند دهه اخیر شهر زنجان بدون توجه به آیین‌نامه‌های استحکام بخش و پایدارسازی بنا از قبیل آیین‌نامه ۲۸۰۰ احداث گردیده است و گزارش‌ها و مطالعات آسیب‌پذیری زلزله در مناطق مختلف شهری زنجان نشان از عدم استحکام و ایمنی بناها در سطح شهر زنجان دارند. مناطق یک تا پنج شهرداری زنجان رتبه بالاتری را از نظر کیفیت و ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله دارا هستند.[۹۵]

چمن سلطانیه

چمن طبیعی سلطانیه با مساحتی بالغ بر ۳۵ کیلومتر مربع و به طول ۲۰ کیلومتر و عرض متوسط ۲ کیلومتر در جنوب زنجان واقع شده است و با ارتفاع میانگین ۱۸۰۰ متر مرتفع‌ترین منطقه فلات زنجان-ابهر می‌باشد و دو رود مهم استان، رودخانه زنجانرود و ابهررود از ارتفاعات چمن سلطانیه سرچشمه می‌گیرند.[۹۷] باتوجه به شیب کم منطقه و تراز بالای آب‌زیرزمینی باعث ایجاد چمن سلطانیه به عنوان یک چراگاه‌های طبیعی با چشم‌اندازهای زیبا به خصوص در فصول پرباران سال شده است.[۹۷] به علت سردسیر بودن چمن سلطانیه، ایلخانان بعد از انتخاب تبریز به عنوان پایتخت، متوجه سلطانیه که در آن زمان معروف به شرویاز یا شهریاز بود شدند و از آن پس با احداث شهر سلطانیه، این شهر را به‌عنوان پایتخت خود برگزیدند.[۹۸]

اقتصاد

صنعت و معدن

زنجان در مقایسه با سایر استان‌های کشور از پتانسیل معدنی قابل توجهی برخوردار است و از ۶۵٪ انواع مواد معدنی که در ایران تولید می‌گردد ۳۵ نوع ماده معدنی در این استان وجود دارد.[۹۹] از نظر وجود ذخایر معدنی از قطب‌های معدنی ایران از جمله ذخایر سرب و روی محسوب گردد.[۹۹] با توجه اینکه ۹۰ درصد کارخانجات حوزه روی و بزرگ‌ترین معدن روی ایران، در استان زنجان می‌باشد، زنجان تبدیل به قطب روی کشور شده است،[۱۰۰] همچنین این شهر در حوزه مس و صنایع وابسته از دیرباز فعال بوده است و می‌تواند با جذب سرمایه‌گذاری‌ها و سیاست گذاری مناسب در این زمینه به قطب مس در ایران تبدیل شود.[۱۰۰]

با توجه به استقرار شرکت‌های ایران ترانسفو، پارس سوئیچ و شرکت‌های نولیدکننده انواع سیم و کابل، استان زنجان بیشترین سهم تولیدات تجهیزات برق فشار قوی را درکشور ایران دارا می‌باشد.[۹۹]

زنجان به عنوان قطب صنعت نساجی در ایران شناخته می‌شود و حدود ۱۴ درصد جمعیت شاغل استان در این صنعت فعال هستند.[۱۰۱][۱۰۲] زنجان جایگاه ویژه‌ای در صنعت نساجی کشور دارد و جزو چهار استان برتر در این حوزه می‌باشد.[۱۰۳]

ترانسفورماتور، روی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و نساجی از عمده محصولات صادراتی هستد که از استان زنجان به کشور همسایه و خارجی صادر می‌شود.[۱۰۰]

بازرگانی

مقالهٔ اصلی: بازار زنجان

بازار بزرگ زنجان به عنوان مرکز اقتصادی شهر در محدوده جنوبی شهر زنجان با جهت شرقی-غربی به طول بیش ازیک کیلومتر قرار گرفته است و در حال حاضر، این مجموعه تجاری یازده هکتار مساحت را به خود اختصاص داده است و دارای ۱۵سرای مختلف می‌باشد.[۱۰۴] احداث بازار زنجان درسال ۱۲۰۵هجری قمری در دوران حکومت آغامحمدخان قاجار آغاز گردید و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن با حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان یافت.[۱۰۴]

بزرگ‌ترین المان ملیله واقع در مجموعه فرهنگی و گردشگری سبزه میدان زنجان[۱۰۵]

زنجان به عنوان نخستین خاستگاه ملیله کاری با قدمتی بیش از هزار سال در صنایع دستی از شهرهای شاخص کشور در زمینه صنایع دستی می‌باشد.[۱۰۶] رونق این هنر دستی از دوره سلجوقی آغاز و در دوره صفویه به اوج خود رسیده است. در دوره حکومت رضاخان و پهلوی‌ها، با مهاجرت بسیاری از هنرمندان زنجانی به استان‌های تهران و اصفهان به مرور زمان ملیله کاری در این شهرها نیز رواج و گسترش یافت.[۱۰۶] صنایع دستی از قبیل ورشوسازی و نقره‌سازی و ملیله کاری و چاروق‌دوزی و چاقوسازی، مسگری و فرش‌بافی (فرش زنجان) از صنایع مهم شهر زنجان می‌باشند.

صنایع دستی از قبیل ورشوسازی و نقره‌سازی و ملیله کاری و چاروق‌دوزی و چاقوسازی، مسگری و فرش‌بافی (فرش زنجان) از صنایع مهم شهر زنجان می‌باشند.

چاقوی زنجان آوازهٔ جهانی دارد و هنرمندان زیادی در این عرصه مشغول به فعالیت هستند. چاقوها از فولاد استیل محکم و ضدزنگ درست می‌شوند و ظرافت، قدرت در برش و نحوهٔ آبکاری فلز از جمله مشخصات برجسته چاقوی زنجان است.[۱۰۷]

ترابری

حمل و نقل جاده‌ای

زنجان به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی و همسایگی با ۷ استان ایران(۵ استان مرزی ایران) و نزدیکی به پایتخت و همچنین واقع شدن در مسیر کریدورهای بین‌المللی حمل‌ونقل جنوب به شمال و شمال غرب و کریدور غرب به شرق از جهت شبکه‌های حمل‌ونقل و مواصلاتی اهمیت خاصی در سطح کشور برخوردار می‌باشد.[۱۰۸]

کریدورهای بین‌المللی که زنجان در مسیر عبور آن‌ها قرار دارد:[۱۰۸]

بزرگراه ۱ آسیا (به انگلیسی: AH1)، بزرگراهی است که از بزرگراه کمربندی توشین در مرکز توکیو پایتخت ژاپن شروع شده و در مرز بین ترکیه و بلغارستان خاتمه پیدا می‌کند

کردیور بزرگراه‌های آسیایی

از شبکه‌های بزرگراهی آسیایی سه مسیر AH1 و AH2 و مسیر AH7 از کشور ایران عبور می‌کنند که زنجان در مسیر کریدور AH1 قرار دارد و این مسیر یکی از مهم‌ترین خطوط بزرگراهی آسیا محسوب می‌باشد.[۱۰۸]

کریدور حمل و نقل آلتید

کریدور بین‌المللی آلتید خود دارای سه کریدور فرعی شرقی و غربی، کریدور شمالی-جنوبی و کریدور مرکزی می‌باشد. کریدور جنوبی آلتید با عبور از کشور ترکمنستان و شمال ایران با عبور از منطقه آذربایجان و زنجان به ترکیه و بلغارستان و درنهایت به شمال اروپا منتهی می‌شود.[۱۰۸]

کریدور جاده ابریشم

جاده ابریشم از شرق کشور چین از شهرهای شانگهای و سیان شروع می‌شود و با عبور از ترکستان شرقی و کشورهای منطقه آسیایه میانه و با گذر از شهرهای کاشغر و سمرقند و بخارا در نهایت به تهران ختم می‌شود و پس از تهران به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود و شاخه جنوبی به شهرهای بغداد و دمشق و قاهره متصل می‌شود و کریدور شمالی جاده ابریشم نیز با عبور از زنجان و تبریز به آنکارا و اروپا منتهی می‌شود.[۱۰۸]

حمل و نقل ریلی

قطار اتوبوسی مسیر زنجان-تهران

زنجان در مسیر راه‌آهن سراسری که جنوب و مرکز آسیا را به روسیه و اروپا متصل می‌کند واقع شده است و مسیر ریلی مرکز و شرق ایران را به شمال غرب ایران متصل می‌کند.[۱۰۸]

فرودگاه

مقالهٔ اصلی: فرودگاه زنجان

فرودگاه زنجان با مساحت ۴۰۰ هکتاری در فاصله ۱۵ کیلومتری شمال‌غرب شهر زنجان در مسیر جاده قدیم زنجان-اردبیل واقع شده است.[۱۰۸] این فرودگاه از سال ۱۳۹۰ شروع به فعالیت کرده است. فعلاً پروازهای فرودگاه زنجان به مقصد مشهد صورت می‌پذیرد. از خردادماه سال ۹۲، پروژه توسعه باند فرودگاه زنجان آغاز شده است.

اعزام حجاج از فرودگاه زنجان

با توجه به مصوبه دولت مبنی بر تبدیل فرودگاه زنجان به مرز هوایی در اردیبهشت ۹۱ نیز نخستین پرواز خارجی به مقصد عربستان انجام شد. این فرودگاه قابلیت پذیرش انواع هواپیماهای پهن پیکر، انواع هواپیماهای متوسط و بدنه باریک و هلی‌کوپتر را دارا است.[۱۰۸] و هواپیماهای ایرباس ۳۰۰، ۳۱۰، ۳۲۰ و هواپیماهای نوع ABe در مسیرهای عربستان(حج عمره و حج تمتع) و مسیر زنجان-مشهد مشغول عملیات هستند، همچینین پروازهای غیربرنامه‌ای مختلف نظامی، آموزشی و امدادی در این فرودگاه انجام می‌گیرد.[۱۰۸]

با توجه به علاقه مردم، قرار است سفرهای خارجی به مقصد ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز از فرودگاه زنجان برقرار گردد.

پایانه مسافربری زنجان

ترمینال زنجان در بخش جنوبی شهر زنجان واقع شده است و ۷ شرکت مسافربری داخلی فعالیت دارند. این ترمینال دارای یک ساختمان چهار طبقه می‌باشد که کاربری چند منظوره دارد و علاوه بر ترمینال بین شهری برای تاکسیرانی شهری نیز استفاده می‌شود.[۱۰۹]

سفرهای خروجی این ترمینال شامل تهران، پایانه قم، پایانه ساری، آمل، بابل، اصفهان ترمینال کاوه، پایانه تبریز، ترمینال امام رضا (ع) مشهد، اهواز، اندیمشک، شیراز، آباده، ساوه، رشت، لاهیجان، لنگرود، پایانه ارومیه، خسروی، پایانه سنندج، پایانه همدان، ملایر، پایانه خرم‌آباد، بروجرد، پایانه سمنان، شاهرود، پایانه گرگان و گنبدکاووس می‌شود.[۱۰۹]

آثار تاریخی

عمارت‌های تاریخی

مردم

زبان

حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبان زنجان و مراغه و تالش گشتاسبی را پهلوی ذکر می‌کند و می‌گوید «زبانشان پهلوی به جیلانی بازبسته است»[۱۱۳] که منظور همان گویش‌های گوناگون زبان‌های تاتی‌تبار است.[۱۱۴]

شهر طی دوره‌های تاریخی بعدی کاملاً متروکه و خالی از سکنه شده بود. ولی درطی قرون چهارم و پنجم هجری قمری، زنجان به علت داشتن چراگاه‌های وسیع و رودخانه‌های پرآب مورد توجه ایل‌ها مختلف و قبیله‌های پرجمعیت ترک قرار گرفت که به مرور ساکن این مناطق شدند.[۱۱۵] منطقه زنجان یا خمسه قدیم از قرون میانه ایران تا به امروز به عنوان یکی از سکـونتگاه اصلی ایل افشار و تیره‌های مختلف آن شناخته می‌شود.[۱۱۶] ایل‌های افشار یکی از ایل‌های تشکیل دهنده سپاهیانی بودند که توانستند اقتدار شاه اسماعیل اول صفوی را در ایران استوار کنند و سران و امیران مختلف طایفه‌های افشار درجنگ‌های پادشاهان صفوی با عثمانی‌ها و ازبکها و نیز در لشکرکشی‌های سپاه نادرشاه نقش بزرگ و مهمی ایفا کردند.[۱۱۶]

امروزه زبان مردم زنجان ترکی آذربایجانی،[۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱] با لهجه زنجانی است.[۶][۱۲۲] ترکی آذربایجانی به زبانی اطلاق می‌شود که در داخل مرزهای کشور ایران زبان محاوره اکثریت مردم منطقه شمال غرب ایران می‌باشد.[۱۲۳] و علاوه بر شمال غرب ایران در مناطق مختلفی از سراسر ایران توسط گروه‌های مختلفی از مردم ایران استفاده می‌شود.[۱۲۳] ترکی آذربایجانی همچنین زبان رسمی جمهوری آذربایجان نیز محسوب می‌شود و علاوه بر ایران و آذربایجان، در برخی از مناطق کشورهای ترکیه، سوریه، عراق، افغانستان نیز دارای گویشوران بسیار زیادی می‌باشد.[۱۲۳] زبان ترکی آذربایجانی در شکل‌گیری تاریخی خود مرتبط با لهجه‌های قدیمی تر زبان‌های ترکی، مانند لهجه اوغوز و تا حدود زیادی لهجه قپچاق بوده است،[۱۲۳] در سیر تحول و گسترش خود بنا به اقتضای شرایط تاریخی و اجتماعی از یک سو با سایر شاخه‌های زبان ترکی مرتبط بوده و از سوی دیگر به دلیل همجواری و ترکیب با جوامع غیر ترک مثل زبان‌های عربی و فارسی بوده و از این زبان‌ها تأثیر گرفته است.[۱۲۳]

مردم زنجان از لحاظ فرهنگی و زبانی به مانند سایر شهرهای آذربایجانی‌نشین ایران به‌شمار می‌روند.[۶] فارسی نیز در برخی خانواده‌ها رایج است.[۶]

جمعیت

جمعیت شهر زنجان در اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۳۵ شمسی برابر با ۴۷۱۵۹ نفر بود.[۱۲۴]جمعیت شهر طی دهه ۱۳۵۵–۱۳۶۵ با رشد ۷٫۶ درصدی به بیش از دو برابر افزایش پیدا می‌کند و از ۱۰۰۳۵۱ نفر به ۲۱۵۴۵۸ در سال ۱۳۶۵ می‌رسد.[۱۲۴]

جمعیت شهرستان زنجان از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵.[۱۲۵]
۱۳۶۵ ۱۳۷۵ ۱۳۸۵ ۱۳۹۰ ۱۳۹۵
جمعیت شهرستان ۳۳۲۸۶۸ ۴۰۴۶۶۵ ۴۵۴۶۱۶ ۴۸۶۴۹۵ ۵۲۱۳۰۲
متوسط رشد سالانه - ۱٫۹۷ ۱٫۱۷ ۱٫۳۶ ۱٫۳۹

مذهب

دین اغلب مردم زنجان اسلام است و اهالی زنجان پیرو مکتب شیعه به‌شمار می‌روند.[۱۲۶]

مقالهٔ اصلی: حسینیه اعظم زنجان
حسینیه اعظم زنجان

حسینیه اعظم زنجان یکی از بزرگ‌ترین مراکز مذهبی جهان تشیع می‌باشد و در سال ۱۳۸۷ به عنوان دهمین میراث معنوی در ایران به ثبت رسید است.[۱۲۷][۱۲۸] همه ساله در روز هشتم محرم دسته عزاداری بزرگی برگزار می‌شود که قدمتش به دوران قاجاریه می‌رسد. این دسته دومین قربانگاه جهان اسلام پس از منا در عربستان و نخستین قربانگاه جهان تشیع در زنجان به‌شمار می‌رود.[۱۲۹] جمعیت دسته عزاداری حسینیه اعظم را بین ۵۰۰ هزار[۱۲۹] تا یک میلیون نفر دانسته‌اند[۱۳۰] این اجتماع به عنوان دهمین میراث معنوی کشور ثبت گردیده است.[۱۲۸] در صداوسیما، از دسته حسینیه اعظم زنجان به عنوان بزرگ‌ترین دسته عزاداری جهان نام می‌برند.[۱۳۱]

زنجان، پایتخت شور و شعور حسینی

بررسی اسناد و کتاب‌های تاریخی معتبر نشان از قدمت حسینیه اعظم زنجان است و تاریخچه اولیه این مسجد به اواخر دوره صفویه برمی گردد که در دوره قاجار تجدید بنا شده است.[۱۳۲]

برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی و عزاداری‌ها در زنجان دارای شهرت ملی و جهانی است[۱۳۳] مراسم عزاداری ماه محرم در مساجد و هیئت‌های مختلف شهر، جلوه ویژه‌ای به شهر بخشیده و شهر زنجان به‌عنوان پایتخت شور و شور حسینی شناخته می‌شود.[۱۳۳]

در حرکت دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان علاوه برشماری از مردم زنجان افراد عالی‌رتبه کشوری و لشکری و مهمانان خارجی حضور می‌یابند و همه ساله نذورات این حسینیه بیش از یک میلیارد تومان جمع‌آوری می‌شود که بیشترین نذری که تقدیم حسینیه می‌شود احشام زنده و ذبح شده مقابل دسته عزاداری است، از زنجان با عنوان پایتخت شور و شعور حسینی نیز یاد می‌شود از سال ۸۳ خورشیدی که دسته عزاداری به صورت زنده و مستقیم از صدا و سیما پخش می‌شود. شهرهای دیگر مانند اردبیل از عزاداری زنجانی‌ها الگو برداری کردند.[۱۳۴]

سرشناسان

توسعه شهری و محلات

با وجود اینکه برخی منابع تاریخی، بنای اولیه شهر تاریخی زنجان را به دوره ساسانیان یا حتی مادها نسبت داده‌اند[۱۵۳] بررسی گزارش سیاحان و جهانگردان و همچنین مطالعه متون تاریخی و مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد باوجود قدمت سه هزار ساله زنجان، همه آثار فعلی و بافت شهری زنجان نسبتاً جدید است.[۵۱] بنای اولیه شهر امروزی زنجان مرتبط با دوران صفویه می‌باشد که در ادامه در دوره قاجار گسترش و تکوین می‌یابد.[۱۵۳]

در دوره قاجار جمعیت زنجان نسبت به گذشته افزایش چشم‌گیری پیدا می‌کند و در سایه توجه شاهان قاجار به شهری بزرگ و آباد تبدیل می‌شود و ملقب به دارالسعاده می‌شود.[۱۵۴] در این دوره شهر به سه منطقه اصلی تقسیم شده بود. بخش مرکزی شهر با جای گرفتن مراکز حکومتی، اداری و مذهبی در آن موجودیت یافته و فاقد اسم خاصی بوده است.[۱۵۵] بخش دیگر شهر تحت عنوان یوخاری باش[۱۵۳] که شامل اراضی و محلات واقع در شرق محدوده مرکزی در مجموعه بازار را شامل می‌شد و افراد ساکن در این منطقه در کلیات با همین عنوان مشخص شده و از نظر اقتصادی (در اوایل دوران قاجار) از ظرفیت بالای مالی برخوردار بوده‌اند. بخش دیگر شهر اراضی و محلات واقع در غرب محدوده مرکزی به نام اشاقه‌باش شناخته می‌شدند.[۱۵۳]

مسجد جامع شهر زنجان

در دوره فتحعلی‌شاه با انتصاب شاهزاده عبدالله میرزا (ملقب به دارا) به حکومت زنجان، توسعه و رشد ساختاری شهری زنجان با سرعت بیشتری ادامه پیدا می‌کند.[۱۵۴] در دوران حکومت دارا بر زنجان بناهای بزرگی مانند مسجد سلطانی (مسجد جامع کنونی) احداث می‌گردد و بازار بزرگ زنجان توسعه بیشتری می‌یابد، در ادامه به دلیل بزرگ شدن شهر و ایجاد محلات جدیدی از جمله محله مسگرها، محله‌های مشهدی صفر و آقارحیم در شرق و شمال‌شرق شهر و محله سیدلر و نصراله‌خان در غرب، باروی جدیدی در اطراف شهر کشیده می‌شود.[۱۵۴]

احداث قنات سرچشمه و قنات دیگر در محدوده شهر زنجان باعث شد گسترش شهر و ایجاد محلات جدید نظم جدیدی پیدا کنند.[۱۵۴] تا قبل احداث قنات سرچشمه گسترش شهر تابع رودخانه و در جهت طولی (شرقی-غربی) و به موازات رودخانه زنجان‌چای بود و آب شرب شهر و کشاورزی محلات از آب رودخانه و چاه‌های نزدیک به رود تأمین می‌گشت.[۱۵۴] در سال‌های بعد با احداث قنات سرچشمه از وابستگی به رودخانه کاسته شد و گسترش شهر و محلات جدید در اراضی شمالی شهر گسترش پیدا کردند.[۱۵۴] و محلات سرچشمه، قویی باشی و درمان آرخی به مرور در بخش‌های شمالی شهر گسترش یافتند.[۱۵۴]

روند گسترش تا اواخر دوران قاجار بسیار آرام و در سطح قلعه به میزان ۱۸۵ هکتار بوده است. در دوران ناصرالدین شاه درگیری نیروهای دولتی و بابیان زنجان، حصار شهر دچار صدمات زیادی می‌شود و تخریب می‌شود، و در سال‌های بعد نیز حصار شهر بازسازی نمی‌شود.[۱۵۶] در دوره پهلوی در نتیجه تخریب حصار شهر و ایجاد معابر جدید به مرور شرایط برای ایجاد محلات جدید در بیرون از حصار اولیه شهر فراهم می‌شود،[۱۵۳] از حد فاصل اواخر دوران قاجار تا اواخر دوران پهلوی با افزایش محلات خارج از قلعه، وسعت شهر به میزان تقریبی ۴۸۰ هکتار گسترش می‌یابد. در این دوره شهر در نتیجه مهاجرت روستاییان با افزایش جمعیت روبه رو است.[۱۵۳] در طی افزایش درآمدهای نفتی دوره پهلوی، با انجام اصلاحات ارضی و پروژه‌های عمرانی بزرگ مثل آب‌رسانی، راه‌سازی و غیره روند توسعه و گسترش شهر تسریع می‌گردد.[۱۵۳] به‌طور کلی ۱۸ محله در داخل قلعه و ۹ محله در خارج از قلعه تا اواخر دوران پهلوی ضمن گسترش تدریجی مستقر شده‌اند. شهر فعلی در مساحتی معادل ۱۲۵۷ هکتار مستقر شده که به استناد ضوابط طرح جامع مصوب پیش‌بینی شده در سال ۱۳۷۵ وسعت آن به میزان ۴۴۵۰ هکتار افزایش می‌یابد.

روند شهرنشینی در ایران که از سال ۱۳۲۰ به صورت مهاجرت‌های آرام آغاز شده بود، درنتیجه اصلاحات اراضی ابعاد گسترده‌ای پیدا می‌کند و در اثر رونق شهری و از بین رفتن روابط سنتی تولید در روستاها، روند شهرنشینی شتاب بیشتری می‌یابد.[۱۵۶]در شهر زنجان نیز در اثر این مهاجرت‌های گسترده تحولات کالبدی و جمعیتی چشمگیری اتفاق می‌افتد که اوج این روند در اوایل دهه ۵۰ شمسی روی می‌دهد.[۱۵۶]

بعد پیروزی انقلاب اسلامی و درنتیجه جنگ ایران و عراق روند رشد جمعیتی زنجان با سرعت بیشتری ادامه‌می‌یابد.[۱۵۳] با مهاجرت جمعیت روستاها و شهرهای کوجک به زنجان طی سال‌های اولیه انقلاب اسلامی، جمعیت زنجان از ۱۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۵۵ شمسی به ۲۱۵ هزار نفر در سال ۱۳۶۵ افزایش می‌یابد.[۱۵۳]

مراکز تفریحی

مجموعه تفریحی گاوازنگ

مقالهٔ اصلی: مجموعه تفریحی گاوازنگ زنجان
مجموعه گردشگری گاوازنگ در شب

مجموعه تفریحی و کوهستانی ائل داغی زنجان یا مجموعه تفریحی گاوازنگ زنجان[۱۵۷] یکی از تفرجگاه‌های پرطرفدار شهر زنجان است که در شمال این شهر واقع شده است. گاوازنگ منطقه ای کوهستانی با چشم‌اندازی زیبا از کوه‌ها، طبیعت سرسبز و امکانات تفریحی و رفاهی مختلف می‌باشد و نزدیکی یه شهر زنجان و دسترسی سریع به آن باعث شده است در ایام تعطیل و آخر هفته یکی از شلوغ‌ترین و پرطرفدارترین تفرجگاه‌های مردم زنجان باشد.[۱۵۸]

وجود سفره‌خانه‌های سنتی، آمفی تئاتر، رستوران پذیرایی، مجموعه بازی و تفریحی روباز، پارکینگ، مجموعه ورزشی، پیست دوچرخه سواری، سینمای پنج بعدی و سد گاوازنگ از دیگر امکانات مجموعه ائل داغی محسوب می‌شود.[۱۵۸]

پارک‌ها

پارک ارم

پارک جنگلی ارم زنجان از جاهای دیدنی زنجان به‌شمار می‌آید و در بخش غربی شهر زنجان، بعد از میدان جهاد، ابتدای اتوبان زنجان- میانه واقع شده است.[۱۵۹]موزه تاریخ طبیعی شهر زنجان نیز در این پارک قرار دارد. موزه تاریخی طبیعی زنجان در سال ۱۳۷۳ با همکاری سازمان محیط زیست و دانشگاه زنجان احداث گردید و از جمله مکان‌های فرهنگی، اجتماعی، علمی و نمایشگاهی این شهر است.[۱۶۰] پارک ارم محلی مناسب جهت طبیعت گردی و کمپ زنی نیز محسوب می‌شود. پارک ارم از امکانات شهربازی، فروشگاه، رستوران، امکانات کمپینگ و غیره نیز برخوردار است.[۱۵۹]

پارک ملت

پارک ملت جزء پارک‌های جنگلی شهر زنجان محسوب می‌شود و از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین پارک شهر زنجان است و دارای دو محوطه شهربازی مجزا است.[۱۵۹]

هتل‌ها

شهر زنجان دارای ۲۲ مرکز اقامتی است که شامل ۹ هتل و ۱۳ میهمان پذیر می‌باشد.[۱۶۱]

مشخصات هتل‌های شهر زنجان[۱۶۱]
هتل بزرگ زنجان هتل آسیا فرهنگیان هتل پارک هتل سپید هتل جهانگردی هتل قصر هتل سپهر هتل پیام
تعداد سوئیت ۶ ۰ ۱۷ ۴ ۰ ۰ ۰ ۳۲ ۳۱
تعداد اتاق ۴۲ ۲۸ ۰ ۳۵ ۳۱ ۱۶ ۱۸ ۰ ۰
تعداد تخت ۹۶ ۵۶ ۴۰ ۵۷ ۵۴ ۳۲ ۴۰ ۸۰ ۸۲
تعداد ستاره ۴ ۴ ۳ ۲ ۲ ۲ - - -
سال تأسیس ۱۳۸۵ ۱۳۷۷ ۱۳۸۲ ۱۳۵۷ ۱۳۷۲ ۱۳۶۷ ۱۳۸۸ ۱۳۸۱ ۱۳۸۶
مشخصات مسافرخانه‌های شهر زنجان در سال ۱۳۹۵[۱۶۱]
امیر کبیر سعدی حافظ خیام فرد فردوسی دلگشا قیدار هجرود اسلامی میلاد طارم
تعداد اتاق ۱۲ ۲۸ ۱۸ ۲۵ ۳۱ ۱۳ ۶ ۱۰ ۱۳ ۱۱ ۱۲ ۱۵
تعداد تخت ۳۰ ۵۷ ۴۳ ۶۲ ۷۵ ۲۸ ۲۰ ۳۰ ۳۶ ۳۳ ۳۱ ۳۰
تعداد ستاره ۵ ۵ ۴ ۴ ۳ ۳ ۳ ۲ ۲ ۱ - -
سال تأسیس ۱۳۵۵ ۱۳۴۵ ۱۳۴۲ ۱۳۴۸ ۱۳۴۹ ۱۳۴۶ ۱۳۶۰ ۱۳۵۴ ۱۳۶۳ ۱۳۴۸ ۱۳۴۷ ۱۳۵۲

مراکز خرید

مراکز خرید سنتی

بازار تاریخی زنجان

بازار تاریخی زنجان، طولانی‌ترین بازار سرپوشیده ایران و یکی از مهم‌ترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری استان زنجان محسوب می‌شود.[۱۶۲] بازار زنجان هم از لحاظ تجاری و از نظر معماری و تاریخی دارای اهمیت ویژه‌ای است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، همواره به عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدید کنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.[۱۶۲]

مجموعه بازار تاریخی زنجان به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده است. دو بخش شرقی و غربی این بازار با عناوین بازار بالا (یوخاری باش) و بازار پایین (اشاقه باش) یاد می‌شود.[۱۶۳] بازار تاریخی بالای زنجان یا «یوخاری باش» شامل بازار قیصریه، بازار بزازها، بازار حجت‌الاسلام، بازار امامزاده و عبدالعلی بیگ است.[۱۶۳] بازار تاریخی پایین زنجان یا «اشاقه باش»، نیمه دوم بازار بزرگ زنجان است که شامل ۹ راسته زرگرها. بزازها. کفاش‌ها. سراج‌ها. کلاهدوزها. صندوق سازها. رنگرزها. میوه‌فروش‌ها و جگرپزها تقسیم شده است.[۱۶۴]

بازار مسگرهای زنجان

بازار مسگرها مشتمل بر دو بخش مجزا بازار مسگران بالا و بازار مسگران پایین است.[۱۶۵] این دو بازار به لحاظ مسافت زیاد با یکدیگر فاصله ندارند. بازار مسگران بالا تقریباً ۲ خیابان سمت جنوب زنجان را در بر می‌گیرد. مغازه‌های مس فروشی در این قسمت، در پایین‌تر از میدان انقلاب به سمت ایستگاه راه‌آهن زنجان از ابتدای خیابان توحید (نرسیده به تقاطع صدر جهان) ادامه دارد. بازار مسگران پایین نیز در سمت چهار راه امیرکبیر زنجان (جنوب غربی زنجان) واقع شده است.[۱۶۵]

محصولات مسی تولید زنجان شامل:[۱۶۶]

  • ظروف دکوری مسی: گلدان مسی، سماور مسی و غیره
  • ظروف پخت و پز مسی: قابلمه و کتری مسی، قهوه جوش مسی، تابه مسی و غیره
  • ظروف پذیرایی مسی: پارچ و لیوان مسی، قوری مسی، سینی مسی و غیره

موزه صنایع دستی

مقالهٔ اصلی: عمارت دارائی
عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان

عمارت دارایی واقع در سبزه میدان با خصوصیات معماری دوره پهلوی می‌باشد که امروزه به موزه هنرهای سنتی و صنایع دستی تبدیل شده است.[۱۶۷] این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۱۶۷]عمارت دارایی توسط معمارانی چون وارطان هوان سیان، پل آبکار و گابریل گورکیان ساخته‌شده است که این افراد در دهه‌های نخست سده قرن بیستم تأثیر بسیار مهم و قابل توجهی بر روی معماری نوین ایران گذاشتند.[۱۶۷] این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی و تحت تأثیر شیوه‌های معماری اروپا از قبیل پنجره‌های متعدد، تراس، قرینه سازی در طبقات، ساخته شده است.[۱۶۷]

موزه باستان‌شناسی (عمارت ذوالفقاری)

موزه باستان‌شناسی زنجان (عمارت ذوالفقاری)
مقالهٔ اصلی: عمارت ذوالفقاری

در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه تاریخی ذوالفقاری واقع شده است.[۵۱]عمارت ذوالفقاری مربوط به خاندان بزرگ ذوالفقاری می‌باشد که بعد از انقلاب اسلامی، توسط واحد ثبت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان به ثبت رسیده و در سال ۱۳۸۷ پس از انجام مرمت و تجهیز به موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان تبدیل گردید.[۱۶۸]

با انتقال مجموعه آثار و مومیایی‌های به دست آمده از معدن نمک چهرآباد در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستان‌شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.[۱۶۹] این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۵۱] از لحاظ تاریخی و مومیایی‌هایی که در این موزه وجود دارند، موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی یکی از مهم‌ترین موزه‌های جهان به‌شمار می‌رود.[۱۷۰]

موزه تاریخ طبیعی زنجان

موزه تاریخ طبیعی زنجان - نمونه تاکسیدرمی گونه‌های مختلف جانوری

موزه تاریخ طبیعی اداره محیط زیست زنجان از مکان‌های آموزشی، تحقیقاتی و نمایشگاهی است که با هدف شناساندن زیست‌بوم‌های مختلف و همچنین حفظ و نگهداری تنوع زیستی و پوشش گیاهی منطقه و گونه‌های حیات وحش و همچنین نمایش پتانسیل‌های معدنی و زمین‌شناسی استان زنجان در سال ۱۳۷۳ افتتاح گردید.[۱۷۱]

موزه مردم‌شناسی (رختشویخانه زنجان)

مجموعه تاریخی رختشویخانه در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان، یکی از بناهای عام‌المنفعه زنجان به‌شمار می‌آید که در سال ۱۳۴۵ ه‍.ق توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است.[۱۷۲] مجموعهٔ تاریخی رختشویخانه، در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. بنای رختشویخانه زنجان تنها بنا در جهان با کاربری مخصوص برای رختشویی بانوان در گذشته بوده است که با توجه به جغرافیا و اقلیم بسیار سرد زنجان به خصوص در فصل زمستان، متناسب با شرایط جغرافیایی منطقه این بنا احداث گردیده است.[۱۷۳]

موزه شهدا

موزه عمارت توفیقی (آثارشهدا)

بنای توفیقی منزل مسکونی علی اکبر خان توفیقی نخستین شهردار و رئیس بلدیه شهر زنجان بوده است که سبک معماری آن مربوط به اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی می‌باشد.[۱۷۴] این ساختمان امروزه تبدیل به موزه شده است و موزه شهداء زنجان تحت نظارت بنیاد شهید استان در سال ۱۳۷۸ در خانه توفیقی افتتاح گردید.[۱۷۵]

موزهٔ نسخ خطی

این موزه در آرامگاه میرزا مهدی قرار دارد. بنای آرامگاه از یک حیاط و ساختمانی در شمال آن تشکیل یافته است و دارای محوطه‌ای به وسعت ۷۰۰ متر مربع است.[۱۷۶]

مراکز آموزشی

دانشکده علوم دانشگاه زنجان
نام سایت رسمی توضیحات
دولتی دانشگاه زنجان سایت رسمی دانشگاه زنجان یکی از معتبرترین دانشگاه‌های دولتی کشور و جزو ۲۰ دانشگاه برتر ایران است[۱۷۷]دانشگاه زنجان دارای ۵ دانشکده می‌باشد که در سه مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می‌پذیرد.
دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان سایت رسمی دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان یک دانشگاه دولتی در شهر زنجان است که در سال ۱۳۷۱ تأسیس شده است.[۱۷۸]
دانشگاه علوم پزشکی زنجان سایت رسمی دانشگاه علوم پزشکی زنجان جزو ۹ دانشگاه برتر بین دانشگاهای علوم پزشکی کشور می‌باشد، این مرکز در سال ۱۳۷۳ با سازمان منطقه‌ای بهداشت و درمان استان ادغام شده و بعنوان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی استان زنجان شناخته می‌شود.[۱۷۹] دانشگاه علوم پزشکی زنجان شامل ۸ دانشکده آموزشی فعال به همراه ۱۱ بیمارستان و مرکز پزشکی، آموزشی و درمانی و ۱۰ مرکز تحقیقاتی می‌باشد
آزاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان سایت رسمی
علمی کاربردی دانشگاه جامع علمی کاربردی زنجان سایت رسمی دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد زنجان در سال ۱۳۸۲ تأسیس شده است و دارای ۸ مرکز آموزش علمی کاربردی است که در سطح استان فعال هستند.[۱۸۰]
پیام نور دانشگاه پیام نور زنجان سایت رسمی
تربیت معلم دانشگاه فرهنگیان سایت رسمی
موسسه غیرانتفاعی موسسه آموزش عالی روزبه سایت رسمی
موسسه آموزش عالی صوفی رازی زنجان سایت رسمی موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی عبدالرحمن صوفی رازی از سال ۱۳۸۴ فعالیت‌های آموزشی خود را آغاز نمود و هم‌اکنون داری مجوز ۳۸ رشته در مقاطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ناپیوسته و کارشناسی ارشد می‌باشد.[۱۸۱]
غیره دانشگاه ملی مهارت واحد استان زنجان سایت رسمی دانشگاه فنی و حرفه‌ای تنها دانشگاه متولی آموزش عالی فنی و حرفه ای در کشور، از سال ۱۳۹۰ با مجوز رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کار خود را آغاز نموده است.[۱۸۲] دانشگاه ملی مهارت واحد زنجان شامل: مرکز آموزش پسران الغدیر زنجان، مرکز آموزش دختران قائم زنجان و مرکز پسران ابهر است[۱۸۳]
مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان سایت رسمی این مرکز آموزشی و تحقیقاتی در نتیجه ادغام مرکز تحقیقات و منابع طبیعی استان با مرکز آموزش جهاد کشاورزی زنجان در مهرماه سال ۱۳۹۳ ایجاد گردید و در چهار حوزه آموزش کارکنان، آموزش بهره‌برداران، آموزش کار و دانش، و آموزش علمی-کاربردی فعالیت می‌کند.[۱۸۴]

مدارس

ایستاده از راست: شیخ ابراهیم زنجانی، سید محمد موسوی زنجانی، وزیر همایون غفاری، میرزا جواد طارمی و حسینقلی خان اسعدالدوله ذوالفقاری به همراه معلمان نخستین مدرسه جدید زنجان در روز افتتاح مدرسه. ۱۲۸۵ خ.

اولین مراکز آموزشی و مدارس جدید در شهر زنجان در دورهٔ مظفرالدین شاه، با تلاش روشنفکران و همکاری کارگزاران دولتی ایجاد گردید.[۱۸۵] در این دوره میرزا مهدی وزیر همایون، طی حکمی از سوی شاه قاجار به حکمرانی زنجان انتخاب گردید.[۱۸۵] در ماه‌های نخست حکومت وزیر همایون، طی مجالس هم‌اندیشی و جلسات مختلف که بین روشنفکران و بزرگان شهر و حاکم شهر انجام می‌گرفت، تصمیم به احداث مدارس نوین و مراکز آموزشی در شهر زنجان گرفته شد.[۱۸۵]

وزیر همایون غفاری حاکم خمسه (زنجان) در دوره قاجار و پایه‌گذار آموزش و پرورش نوین در زنجان

با وجود اینکه نخستین مدرسه زنجان با نام «کمال» چند ماه قبل از ورود حاکم جدید وزیر همایون غفاری دایر شده بود، دومین مدرسه زنجان به نام «مدرسه همایونی» همزمان با تحولات دوره مشروطه در سال ۱۲۷۹ شمسی با همت حاکم شهر و تلاش روشنفکران زنجانی و با اعزام یک معلم از تهران به نام علی‌محمد فره‌وشی تأسیس شد.[۱۸۶][۱۸۵] در ادامه سومین مدرسه زنجان نیز با نام ملی یا ملتی در این دوره ساخته شد.[۱۸۵] معلمان مدرسه از میان طلاب علوم دینی انتخاب شده بودند و روش‌های نوین تدریس به آنان آموزش داده شده بود.

با پایان حکومت وزیر همایون وقفه‌ای کوتاه مدت در ایجاد مدارس جدید به وجود آمد ولی در ادامه با تلاش همفکران وزیر همایون، ساخت مدارس جدید ادامه یافت و «مدرسه احمدیه» با تلاش‌های آقا میرزا احمد زنجانی در سال ۱۳۲۷ هـ. ق تأسیس گردید.[۱۸۵] تلاش‌های فعالان زنجانی در حوزه فرهنگ و دانش تداوم یافت و در ادامه «مدرسه محمدیه» توسط دیگر یاران وزیر همایون به نام‌های یوسف علایی و وزیر اکرم با هدف آموزش علوم غیر دینی در زنجان احداث گردید.[۱۸۵]

در سال ۱۲۹۲ مترجم همایون بار دیگر به زنجان بازگشت و با کمک اسعدالدوله ذوالفقاری، «مدرسه اسعدیه» را تأسیس کرد. در روزگار تصدی مترجم همایون بر اداره فرهنگ زنجان (۱۲۹۵ تا ۱۳۰۱) مدارس متعددی دایر شد که از آن میان «مدرسه توفیقی» همچنان پابرجاست.[۱۸۷]اولین دبیرستان پسرانه زنجان به نام «توفیق» در سال ۱۲۹۹ شمسی تأسیس گردیده است.[۱۸۶]

دبیرستان شریعتی زنجان یکی از قدیمی‌ترین مدارس این شهر می‌باشد که در سال ۱۳۱۳ و همزمان با دوره پهلوی اول ساخته شده و در سال ۱۳۶۷ به ثبت میراث فرهنگی استان زنجان رسیده است.[۱۸۸] دبیرستان شریعتی مهد پرورش بزرگانی همچون یوسف ثبوتی و مجید شهریاری بوده است.[۱۸۸]

نخستین دبستان دخترانه زنجان موسوم به «دبستان بنات» در سال ۱۳۰۰ توسط عالیه سنجیده تأسیس شد و نخستین دبیرستان دخترانه به نام «دبیرستان آزرم» در سال ۱۳۱۴ شمسی به دست بانو مصداقی دایر گشت.[۱۸۷]

بر اساس آمارهای ارائه شده، هم‌اکنون این استان دارای ۲۲۱۱ مدرسه است که ۸۳۷۵ کلاس درس در آن‌ها دایر می‌باشد و همچنین تعداد کل دانش آموزان برابر ۱۷۴۰۵۳ نفر بوده که از این تعداد ۸۲۳۰۷نفر دانش آموز دختر و ۹۱۷۴۶ نفر دانش‌آموزان پسر را شامل می‌شود.[۱۸۹]

کتابخانه‌ها

نخستین کتابخانهٔ زنجان به دستور سلطان محمد خدابنده در سلطانیه تأسیس شد. این کتابخانه حاوی نسخه‌های ارزشمندی به زبان عربی بود که در قطع بزرگ با حروف سیاه و طلایی نگارش یافته بودند.[۱۹۰] به احتمال زیاد عرفاً و فقهای نامدار زنجان در قرون بعدی، صاحب کتابخانه‌های نفیس شخصی بوده‌اند که اکنون نشانی از آن در دست نیست.[۱۹۰] امیر محسن زنجانی (فوت ۱۱۴۸ هـ. ق) صاحب کتابخانه معتبر و نفیسی بوده است که در حمله افغان‌ها به ایران دچار آتش‌سوزی و نابودی گردیده است.

کتابخانه شیخ فضل‌الله شیخ‌الاسلام زنجانی (قرن ۱۳ هـ. ق) حاوی نسخه‌هایی از قرن ۱۱ هـ. ق بوده و میرزا ابوعبدالله زنجانی (علامه زنجانی) کتابخانه‌ای شامل پنجاه هزار جلد کتب و رسائل فلسفی داشته{تعدادی از کتاب‌ها در کتابخانه شخصی فرزندانشان لطف اله ضیایی و محمد صادق ضیایی} که از جمله آثار موجود در آن سعدالسعود تألیف ابن طاووس (فوت ۶۶۴ هـ. ق) به خط خود مؤلف بوده است. در این کتابخانه هشت رساله نیز به خط بابا افضل کاشانی (قرن ۷ هـ. ق) موجود بوده است.

کتابخانه مسجد چهل‌ستون زنجان در سال ۱۲۸۴ هـ. ق به دست ملا علی زنجانی تأسیس شد که به نوعی نخستین کتابخانه عمومی شهر نیز به‌شمار می‌رود.[۱۹۰]

«کتابخانه سهروردی»، نخستین کتابخانه عمومی زنجان به سبک جدید، در سال ۱۳۴۱ هـ. ق (۱۳۰۱ خورشیدی) تأسیس شد که تا سال ۱۳۷۰ خورشیدی دارای مجموعه‌ای در حدود ۱۹۰۰۰ جلد کتاب بود. از کتابخانه‌های دیگر شهر می‌توان به کتابخانه مسجد سید اشاره کرد که توسط آیت‌الله سید عزالدین محمد حسینی زنجانی برای استفاده طلاب علوم دینی بنا شده و شامل تعدادی نسخ نفیس خطی است.[۱۹۰]

نیروهای مسلح

صنایع دستی و سوغات

مرسوم‌ترین سوغاتی زنجان چاقو و چاروق (نوعی کفش زنانه ایران باستان) و فرش زنجان (با طرحی معروف به ریز ماهی) و ملیله‌کاری است. صنایع دستی زنجان عبارتند از:

زنجان شهر جهانی ملیله

نشریات

اولین نشریه زنجان به دست میرزا عیسی قانونخواه (ناصرالمله) با عنوان پروین خمسه منتشر شد. این نشریه سه روز در هفته با قطع بزرگ در چهار صفحه منتشر می‌شد. سه صفحه به اعلانات ثبتی و یک صفحه به سرمقاله و اخبار خارجی و داخلی اختصاص داده شده بود. انتشار این نشریه پس از شش سال در ۱۳۱۵ با فوت ناصرالمله پایان یافت. پس وقفه‌ای یک دهه‌ای در انتشار مطبوعات محلی، هفته‌نامه آذر به مدیریت منوچهر سعیدوزیری آغاز به کار کرد. این نشریه که هم‌زمان با قدرت گرفتن فرقه دموکرات آذربایجان انتشار می‌یافت، خود را ارگان کمیته ولایت زنجان و زیر مجموعه فرقه دموکرات معرفی می‌کرد. آذر پس از یک سال انتشار پیش از آزادسازی زنجان توسط ارتش ملی، تعطیل شد. در اواخر دهه بیست نشریات متعددی در زنجان انتشار می‌یافتند که اغلب حامی سیاست‌های محمد مصدق بودند و به همین سبب جز یکی، انتشار باقی آن‌ها پس از کودتای ۲۸ مرداد متوقف شد.[۱۹۱]

روزنامه پروین خمسه، اولین روزنامه محلی زنجان

پس از انقلاب اسلامی، چندین عنوان نشریه در زنجان به چاپ رسید که از آن میان می‌توان به هفته‌نامه پیام زنجان اشاره کرد که از سال ۱۳۶۷ انتشار می‌یابد و پرسابقه‌ترین نشریه زنجان محسوب می‌شود و نیز از هفته‌نامه امید زنجان نام برد که اولین نشریه محلی زنجان بود که توانست مخاطبانی در استان‌ها دیگر از جمله تهران و آذربایجان بیابد.[۱۹۱] در این میان، هفته‌نامه بهار زنجان به صاحب امتیازی و مدیرمسئولی رحمت‌اله بیگدلی - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان و اکنون عضو شورای مرکزی حزب اعتماد ملی - به دو زبان ترکی و فارسی در استان زنجان منتشر می‌شد که از پرمخاطب‌ترین نشریات استان بود. این هفته‌نامه به دلیل انتشار عین کلمات موهن منصور ارضی علیه مشایی در مهرماه ۸۹ توقیف و سپس به دلیل آنچه «انتشار مطالب خلاف عفت عمومی و توهین به مقامات کشور» اعلام شد، همچنین به دلیل اصرار بر تخلفات به استناد تبصره ۲ ماده ۶ و تبصره ماده ۱۱ قانون مطبوعات، لغو مجوز گردید. مدیرمسئول این نشریه هم‌زمان با روی کار آمدن دولت حسن روحانی، مجوز هفته‌نامه «بهار رحمت» را دریافت کرد که در انتشار مرتب آن توفیقی نداشت. در سال ۱۳۹۰ پانزده نشریه (سه روزنامه و دوازده هفته‌نامه و ماه نامه) در زنجان منتشر می‌شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:[۱۹۲]

هفته نامه بایرام به زبان ترکی منتشر می‌شود.[۱۹۲]

در طول این سال‌ها، نشریات زنجان بستر مناسبی برای رشد فعالان مطبوعات این استان بوده است، از جمله این افراد باید به رضا میرکریمی اشاره کرد که فعالیت هنری خود را به عنوان گرافیست در هفته‌نامه پیام زنجان آغاز کرد.[۱۹۱]

شهرهای خواهرخوانده

صنایع

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ↑ "مرکز آموزشی فرزانگان زنجان::".[پیوند مرده]
  2. ↑ تاریخ زنجان[پیوند مرده]
  3. ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵».
  4. ↑ «وبسایت دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان».
  5. ↑ "علیرضا فیروزفر به عنوان شهردار زنجان انتخاب شد - ایرنا". ایرنا. 2021-12-16. Retrieved 2021-12-26.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ «آفتاب». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۴ ژانویه ۲۰۰۸.
  7. ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی استان زنجان بایگانی‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، بازدید: اوت ۲۰۱۲.
  8. ↑ "معنی زنگان | لغت‌نامه دهخدا | واژه‌یاب". واژه یاب.
  9. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۲.
  10. ↑ «پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ آوریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۱ ژوئن ۲۰۰۷.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ عباسی، اقبالی، رجبی، & آزیتا. (2021). راهبردهای توسعه گردشگری مذهبی-تاریخی شهر زنجان. مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی, 7(2), 123-140.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ««شعور حسینی» در عزاداری‌های استان زنجان نباید کمتر از «شور حسینی» باشد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۶ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ «یوم العباس انعکاس شور و شعور حسینی». باشگاه خبرنگاران جوان. ۷ شهریور ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ یگانگی، سید کامران، شهیدی وردوق، سعید، & طاقه، علی. (1402). بررسی عوامل استراتژیک جذب گردشگر، مطالعه موردی: استان زنجان. آمایش و توسعه, 3(1), 67-84. doi: 10.22034/jpd.2024.2020031.1049
  15. ↑ بیگدلی، حامد، باقری، محمد، اسدی، فرخ، و زارع، لیلا. (1397). بررسی تاریخ شفاهی شهر سلطانیه " بررسی آثار معماری شهر تاریخی سلطانیه بر اساس متون تاریخی و تاریخ شفاهی. معماری‌شناسی، 1(5)، 0-0. SID. https://sid.ir/paper/516891/fa
  16. ↑ «شیخ اشراق (شیخ شهاب الدین سهروردی)». اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان زنجان. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  17. ↑ «8 مرداد روز زنجانی، روزی که با نام شیخ شهاب‌الدین سهروردی گره خورده است». اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.[پیوند مرده]
  18. ↑ «زیورآلات دست‌ساز سنتی زنجان، نیازمند حمایت مسئولان». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۰ تیر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲ ۱۹٫۳ ۱۹٫۴ https://ensani.ir/file/download/article/20140107153411-9650-90.pdf
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ «زنجان؛ مهد تمدن چندین هزار ساله». خبرگزاری ایسنا. ۹ مرداد ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ پورمحمدی محمدرضا، حیدری محمدجواد، and لطفی فاطمه. "زنجان از دیروز تا امروز (تحلیلی تاریخی بر رشد کالبدی و پویش شهرنشینی در شهر زنجان)." (2011): 135-157.
  22. ↑ «سایت علمی پژوهشی فرش ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳ اوت ۲۰۰۷.
  23. ↑ لغت‌نامه دهخدا
  24. ↑ «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۷ مه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  25. ↑ (از جهانگیری) (انجمن آرا)
  26. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۹.
  27. ↑ «زنجان، شهر شیخ اشراق». باشگاه خبرنگاران جوان. ۵ شهریور ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  28. ↑ «لقب شهر غواصان دریادل خط شکن نشان پرافتخاری برای زنجان است». خبرگزاری مهر. ۴ مهر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  29. ↑ «زنجان؛ خلاق در صنایع‌دستی و غذایی». باشگاه خبرنگاران حوان. ۵ شهریور ۱۴۰۱. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  30. ↑ «زنجان شهر جهانی ملیله شد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۹ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  31. ↑ «سرعت پیشرفت صنعت با حوزه سرمایه‌گذاری متناسب نیست». خبرگزاری مهر. ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  32. ↑ «ارمنستان می‌تواند پل تجاری زنجان با اوراسیا باشد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۲۳ تیر ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  33. ↑ «زنجان به قطب صنعت ماهیگیری تبدیل شده است؛ ۵۰۰ میلیون تومان به طرح‌های پژوهشی اختصاص یافت». خبرگزاری تسنیم. ۱۰ مهر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  34. ↑ «زنجان استان مرجع در مزارع مداربسته پرورش ماهی است». باشگاه خبرنگاران جوان. ۸ بهمن ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  35. ↑ «زنجان در چند بخش صنعتی از قطب‌های تولیدی کشور است». خبرگزاری ایرنا. ۴ بهمن ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۲۴.
  36. ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ پورمحمدی محمدرضا، حیدری محمدجواد، & لطفی فاطمه. (2011). زنجان از دیروز تا امروز (تحلیلی تاریخی بر رشد کالبدی و پویش شهرنشینی در شهر زنجان).
  37. ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ ۳۷٫۲ ۳۷٫۳ خسروی نژاد، کیخسرو، ترابی فارسانی، & سنگاری. (2023). تبیین و تحلیل کارکرد سازه‌های آبی ایالت آسورستان ساسانی و ارتباط آن با فتح اعراب (651-590 م). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران.
  38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ ۳۸٫۲ ۳۸٫۳ ۳۸٫۴ حاجی‌بابایی. (2018). مقاومت در آستانه مرز، الگویی برای تحلیل فتوحات اعراب مسلمان در ایران. مطالعات تاریخی جنگ, 6(2), 27-48
  39. ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ۳۹٫۲ ۳۹٫۳ «جغرافیای تاریخی استان زنجان - موزه تاریخ طبیعی». www.znu.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۲۹.
  40. ↑ سفرنامه ابن حوقل، ایران در صورة الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعار، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۶، ص۱۲۳
  41. ↑ مسالک و ممالک، ابو اسحاق ابراهیم اصطخری، به اهتمام ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۴۰، ص ۱۷۲
  42. ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ ۴۲٫۲ نجفی، ارض الله، میر فتاح، & سید علی اصغر. (2007). معرفی و تحلیل باستان‌شناختی بناهای سلجوقی و ایلخانی استان زنجان. پیام باستان‌شناس, 3(6), 103-124.
  43. ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ خلیفه، مجتبی. (1391). اهمیت تاریخی دیوان لغات ترک محمود کاشغر. تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری, 22(9), 45-59. doi: 10.22051/hph.2014.878
  44. ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ ۴۴٫۲ ۴۴٫۳ «زنجان شهری با تاریخی غنی و پربار/ مردان نمکی شخصیت‌هایی مرموز». خبرگزاری مهر. ۲۵ اسفند ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  45. ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ ۴۵٫۲ ۴۵٫۳ ۴۵٫۴ ۴۵٫۵ عسکریان، عالی‌پور، & روح‌اله. (2021). واکاوی سیر تشیع امامیه در حکومت ایلخانیان (مطالعهٔ موردی: دورة الجایتو). مطالعات ایرانشناسی, 20(7), 43-58.
  46. ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ ۴۶٫۲ سرافرازی، عباس. (1389). گرایشهای سیاسی، مذهبی ایلخانان براساس مسکوکات ایلخانی 756-651 هـ.ق. پژوهش‌های تاریخی, 2(1), 47-66.
  47. ↑ https://kms.bou.ac.ir/thesis/تاريخ-تشيع-در-زنجان از-آغاز-تا-پایان-قا/
  48. ↑ فیضی، & مهجور. (2022). جایگاه شهرهای ابهر، زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی اداری ایران دوره اسلامی. تاریخ و تمدن اسلامی، 17(4), 46-66.
  49. ↑ ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ ایزدی، حسین. (1401). واکاوی انگیزه‌ها و اهداف تیموریان در سیاست‌های مذهبی. فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام, 23(شماره 1 - بهار 1401- مسلسل 89), 215-242. doi: 10.22081/hiq.2022.73190
  50. ↑ پورمحمدی محمدرضا، حیدری محمدجواد، & لطفی فاطمه. (2011). زنجان از دیروز تا امروز (تحلیلی تاریخی بر رشد کالبدی و پویش شهرنشینی در شهر زنجان).
  51. ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ ۵۱٫۲ ۵۱٫۳ «زنجان و شکوه شهری ۳ هزار ساله». خبرگزاری مهر. ۷ اسفند ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ «نگاهی به تاریخچه دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان». باشگاه خبرنگاران جوان. ۴ مرداد ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  53. ↑ «تاریخ جهان جمع شده در زنجان». باشگاه خبرنگاران جوان. ۲۸ بهمن ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  54. ↑ ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ ۵۴٫۲ ثواقب، جهانبخش، مروتی، فریده، & آزادبخت، سروش. (1401). نقش نظامیان قزلباش در جنگ‌ها و استقرار و تثبیت حکومت شاه اسماعیل اول صفوی. مطالعات تاریخی جنگ, 6(1), 1-17.
  55. ↑ ۵۵٫۰ ۵۵٫۱ بیات. (2006). واکنش گروه‌های اجتماعی زنجان به نوسازی در عصر رضا شاه. علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س), 60(16), 49-7
  56. ↑ ۵۶٫۰ ۵۶٫۱ ۵۶٫۲ ۵۶٫۳ عسکرانی. (2018). چرایی استقرار و استمرار سکونت ایل قاجار در کرانه‌های رود گرگان (907-1209ق/1502-1794م). پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران, 6(شماره اول-پیاپی 11-پاییز و زمستان 96), 125-136.
  57. ↑ فیضی، & مهجور. (2022). جایگاه شهرهای ابهر، زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی اداری ایران دوره اسلامی. تاریخ و تمدن اسلامی، 17(4), 46-66.
  58. ↑ «پیشینه تاریخی زنجان». حسینیه اعظم زنجان. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  59. ↑ ۵۹٫۰ ۵۹٫۱ مروتی، ثواقب، جهانبخش، شهیدانی، & شهاب. (2021). گونه‌شناسی شورش‌های عصر ناصری و بررسی عوامل رخداد آنها. تحقیقات تاریخ اجتماعی, 11(1), 247-274.
  60. ↑ ۶۰٫۰ ۶۰٫۱ ۶۰٫۲ ۶۰٫۳ ۶۰٫۴ «شورش بابیان در زنجان». بهایی پژوهی. ۱۱ مهر ۱۴۰۰.
  61. ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ حیدری نیا، صادق، زنجان جنگ، دانشنامه جهان اسلام، جلد 21 (ری - زیارت) (از 628 تا 630)
  62. ↑ والبریج، جان (۱۳۹۷). «شورش بابیان در زنجان». نشریه بهائی‌شناسی. سال سوم (شماره ۷) – به واسطهٔ ترجمه: حمید فرناق.
  63. ↑ ۶۳٫۰ ۶۳٫۱ ۶۳٫۲ احمدی، & منشادی. (2008). پیوستار تاریخی جنبش‌های اجتماعی–سیاسی معاصر ایران. فصلنامه سیاست, 38(4).
  64. ↑ ۶۴٫۰ ۶۴٫۱ حسینی، سیده مطهره. (1390). نقش منطقه آذربایجان در انقلاب مشروطه. فصلنامه سیاست, 41(3), 77-92.
  65. ↑ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ ۶۵٫۲ «نگاهی به جایگاه شیخ ابراهیم زنجانی در دوران مشروطه». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ۱۳ تیر ۱۴۰۱. دریافت‌شده در ۱۰ مه ۲۰۲۴.
  66. ↑ ۶۶٫۰ ۶۶٫۱ حسنی فر، عبد الرحمان (۱۳۹۹). «مناسبات دولت و مردم در تاریخ ایران (مجموعه مقالات)». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏ - تهران ایران.
  67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ ۶۷٫۲ ۶۷٫۳ ۶۷٫۴ ۶۷٫۵ رنجبر، & نوبخت. (2018). تحلیلی بر نگرانی روس‌ها از نفوذ آلمان در ایران در جنگ جهانی اول از منظر روزنامه آچیق سوز. مطالعات تاریخی جنگ, 2(3), 81-100
  68. ↑ ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ ۶۸٫۲ ۶۸٫۳ ۶۸٫۴ محسنی ابوالخیری، افشاری، & شوکت. (2018). بررسی و تحلیل جنگ قدرت‌های محلی و بین‌المللی در زنجان در دورهٔ جنگ جهانی اول (1294ـ 1298ش/1914ـ 1918م). مطالعات تاریخی جنگ, 2(1), 143-166.
  69. ↑ خرمشاد، & جمالی. (2019). امر سیاسی، شکل‌گیری و هژمونیک شدن گفتمان انقلابی اسلام سیاسی در ایران. فصلنامه علمی پژوهش‌های انقلاب اسلامی, 7(4), 27-44.
  70. ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ ۷۰٫۲ زمانی. (2019). تحلیل تغییرات نظم اجتماعی ایران از انقلاب مشروطه (1285) تا انقلاب اسلامی (1357). پژوهشنامه اقتصادی, 19(73), 75-118.
  71. ↑ Behnegarsoft.com (۲۰۲۴-۰۱-۰۸). «شرارت سربازان شوروی در زنجان | تاریخ معاصر». تاریخ معاصر | پژوهشکده تاریخ معاصر. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
  72. ↑ «زنجان در جنگ دوم جهانی». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
  73. ↑ ۷۳٫۰ ۷۳٫۱ افشاری، شوکت، & رضوی. (2021). تأثیر جنگ جهانی دوم در بروز بحران نان و غلات در زنجان (1320-1322). پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران, 9(شماره دوم-پیاپی 18-بهارو تابستان 1400), 247-266
  74. ↑ https://ensani.ir/fa/article/download/74972
  75. ↑ https://ensani.ir/fa/article/74972/زنجان-در-جنگ-دوم-جهانی
  76. ↑ چمنکار. (2023). تأثیرات شوروی بر ساختار اقتصادی و فرهنگی فرقه دموکرات آذربایجان. فصلنامه تاریخ روابط خارجی, 24(94), 57-80
  77. ↑ ۷۷٫۰ ۷۷٫۱ مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، کتابخانه شماره یک، 710940، شماره مدرک: ۱۶/۲۴۸/۱۱/۶/۶۷
  78. ↑ ۷۸٫۰ ۷۸٫۱ ۷۸٫۲ فیروزی، کیامهر، ملایی‌توانی، منصوربخت، & قباد. (2022). سیاست‌های نفتی شوروی در ایران، تأسیس فرقه دموکرات و نقش مردم آذربایجان. جامعه‌شناسی سیاسی ایران, 18(5), 209-228
  79. ↑ ملکشاهی، مجید، فروزش، سینا، & عودی، ستار. (1401). نقش و بررسی سازمان نظامی حزب توده در فرقه دمکرات آذربایجان (با تأکید بر روابط با شوروی). ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران, 5(10), 401-414. doi: 10.30510/psi.2022.334117.3259
  80. ↑ ۸۰٫۰ ۸۰٫۱ ۸۰٫۲ عابدی اردکانی، م. , & محمد. (2010). بررسی علل پیدایش و فروپاشی فرقه دموکرات آذربایجان. فصلنامه تاریخ روابط خارجی, 11(42), 81-117.
  81. ↑ ۸۱٫۰ ۸۱٫۱ ۸۱٫۲ حمیدی، س. , & شایسته راد، ج. (2019). سیاست خارجی دست نشانده و فروپاشی رژیم پهلوی واکاوی برداشت شاه از نقش ملی. فصلنامه تاریخ روابط خارجی, 20(80), 47-70.
  82. ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ ۸۲٫۲ رکابیان رشید، باباپورگل افشانی محمدمهدی، & بابایی مرتضی. (2019). بررسی رابطه هویت و تحولات سیاسی اجتماعی ایران معاصر با تأکید بر انقلاب اسلامی.
  83. ↑ {{چراغی، رامین، قائدرحمتی، صفر، مشکینی، قادرمرزی، & حامد. (2021). تبیین نقش ظرفیت نهادی در رقابت‌پذیری شهرهای میانی ایران (موردمطالعه: شهرهای سنندج و زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 53(2), 427-451.}}
  84. ↑ زیاری، کرامت اله، یوسفی، رشید، & مشکینی. (2023). شناسایی عوامل تأثیر گذار بر قیمت مسکن شهر زنجان با رویکرد آینده پژوهی. پژوهشهای جغرافیای انسانی.
  85. ↑ محمدی، محمدی، غفاری گیلانده، عطا، یزدانی، & محمد حسن. (2021). سنجش تأثیرپذیری شهر از نماگرهای شهر هوشمند (مطالعهٔ موردی: شهر زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی, 53(2), 521-543.
  86. ↑ «زنجان، شهر شیخ اشراق». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۵ شهریور ۱۳۹۱.
  87. ↑ «رودخانه قزل اوزن، طولانی‌ترین رودخانه غرب کشور». خبرگزاری ایسنا. ۲۴ فروردین ۱۴۰۳. دریافت‌شده در ۵ مه ۲۰۲۴.
  88. ↑ جعفری، & بختیاری. (2016). بررسی هیدرو-ژئونروتیک حوضه آبی قزل اوزن. نشریه جغرافیا و توسعه, 14(45), 221-242
  89. ↑ ۸۹٫۰ ۸۹٫۱ ۸۹٫۲ ۸۹٫۳ «دشت سهرین سرزمینی زیبا و با ارزش/ اینجا خاستگاه آهوای ایرانی است». خبرگزاری مهر. ۱۳ فروردین ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۴ مه ۲۰۲۴.
  90. ↑ ۹۰٫۰ ۹۰٫۱ ۹۰٫۲ رسولی، احدنژاد روشتی، حیدری، & مشکینی. (2022). تبیین عوامل شکل‌دهنده بافت‌های ناکارآمد شهری (مطالعه موردی: شهر زنجان). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی, 14(1), 23-44.
  91. ↑ «زنجان، شهر پاک، سرزنده، ایمن، هوشمند و دوستدار طبیعت». همدلی زنجان. ۸ اردیبهشت ۱۳۹۶.
  92. ↑ «ثبت زنجان به عنوان سردترین مرکز استان کشور». حیات. ۴ آبان ۱۴۰۲.
  93. ↑ https://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=1462
  94. ↑ ۹۴٫۰ ۹۴٫۱ گورابی، یمانی، محمدخان، حسینی، & سیدجواد. (2023). ارزیابی اثرات زمین‌ساخت گسلی بر ژئومورفولوژی حوضه زنجان‌رود با استفاده از تکنیک‌های دورسنجی و ژئومورفومتری. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی, 55(2), 89-110.
  95. ↑ ۹۵٫۰ ۹۵٫۱ عباداله زاده ملکی، ب. , زرآبادی، ز.س. , زهراسادات سعیده، پیری، & فرزادبهتاش. (2021). تبیین عوامل مؤثر بر تاب آوری تکاملی شهری در برابر زلزله، موردپژوهش: شهر زنجان. فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی, 13(2), 558-576
  96. ↑ ۹۶٫۰ ۹۶٫۱ حیدری. (2018). ارزیابی آسیب‌پذیری بافت‌های شهری از خطر زلزله (مطالعهٔ موردی: بافت قدیم شهر زنجان). مهندسی جغرافیایی سرزمین, 2(3), 101-115
  97. ↑ ۹۷٫۰ ۹۷٫۱ رابط علیرضا، & داورپناه غلامرضا. (2007). جاذبه‌های اکوتوریستی موجود عرصه‌های منابع طبیعی استان زنجان
  98. ↑ جعفری، غلام حسن، & کریمی. (2021). بررسی ژئومورفولوژیکی چمن سلطانیه (استان زنجان). مطالعات علوم محیط زیست, 6(2), 3596-3604
  99. ↑ ۹۹٫۰ ۹۹٫۱ ۹۹٫۲ اتاق بازرگانی زنجان (۱۰ خرداد ۱۴۰۰). «نقشه راه تجارت خارجی». اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی زنجان.
  100. ↑ ۱۰۰٫۰ ۱۰۰٫۱ ۱۰۰٫۲ «عراق، دومین شریک صادراتی زنجان است». اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق. ۲۴ خرداد ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
  101. ↑ «زنجان قطب صنعت نساجی کشور است». مجله نساجی و فرش ماشینی کهن. ۲۰۱۹-۰۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
  102. ↑ «استان زنجان در صنعت نساجی رتبه دوم کشور را دارد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۲-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
  103. ↑ «جایگاه برتر صنایع نساجی زنجان در اقتصاد کشور». خبرنگاران جوان. ۱۳ آذر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۲۴.
  104. ↑ ۱۰۴٫۰ ۱۰۴٫۱ حیدری، حقی، خوند، & محرمی. (2022). تحلیل راهبردی بازآفرینی ساختاری-کارکردی بازارهای سنتی در شهرهای ایران (مورد مطالعه: سراهای بازار تاریخی شهر زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی, 54(3), 851-866
  105. ↑ «زنجان-شهر-جهانی-ملیله-هنری-که-اوج-ظرافت-و-زیبایی-است». خبرگزاری مهر. ۲۹ اسفند ۱۴۰۲.
  106. ↑ ۱۰۶٫۰ ۱۰۶٫۱ «ملیله زنجان بی مثال در ظرافت و زیبایی». ۳۱ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۲۹ آوریل ۲۰۲۴.
  107. ↑ «با صنایع دستی استان زنجان بیشتر آشنا شوید + عکس». خبرنگاران جوان. ۲ فروردین ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۲۴.
  108. ↑ ۱۰۸٫۰ ۱۰۸٫۱ ۱۰۸٫۲ ۱۰۸٫۳ ۱۰۸٫۴ ۱۰۸٫۵ ۱۰۸٫۶ ۱۰۸٫۷ ۱۰۸٫۸ اتاق بازرگانی زنجان (۵ اردیبهشت ۱۴۰۳). «توانمندی‌ها، مشوق‌ها و اولویت‌های سرمایه‌گذاری استان زنجان(English and Persian)». اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی زنجان. ص. ۵۶.
  109. ↑ ۱۰۹٫۰ ۱۰۹٫۱ «ترمینال و پایانه‌های مسافربری زنجان کجا هستند؟ معرفی + راه‌های ارتباطی». مستربلیط.
  110. ↑ ۱۱۰٫۰۰ ۱۱۰٫۰۱ ۱۱۰٫۰۲ ۱۱۰٫۰۳ ۱۱۰٫۰۴ ۱۱۰٫۰۵ ۱۱۰٫۰۶ ۱۱۰٫۰۷ ۱۱۰٫۰۸ ۱۱۰٫۰۹ ۱۱۰٫۱۰ ۱۱۰٫۱۱ ۱۱۰٫۱۲ ۱۱۰٫۱۳ ۱۱۰٫۱۴ ۱۱۰٫۱۵ ۱۱۰٫۱۶ «آثار ثبت شده زنجان در فهرست آثار ملی». میراث فرهنگی زنجان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ اسفند ۱۳۸۹.
  111. ↑ «مسجد میرزایی زنجان، کانون توجه مرمتگران». میراث آریا. دریافت‌شده در ۱۲ اسفند ۱۳۸۹.[پیوند مرده]
  112. ↑ «خانه‌های تاریخی زنجان». پورتال استان زنجان. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۳۹۰.
  113. ↑ مقاله زبان آذری در: آفتاب بایگانی‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
  114. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بایگانی‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، سرواژةٔ زبان آذری. بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
  115. ↑ https://hamdelizanjan.ir/نگاهی-به-تاریخچه-شهر-زنجان/
  116. ↑ ۱۱۶٫۰ ۱۱۶٫۱ عرب خانی، رسول، و اسماعیلی، حسن. (1399). مناسبات افشارهای خمسه و حکومت قاجار (مدلی از تعامل دولت مرکزی با خاندان‌های محلی حکومتگر). پژوهش‌های ایرانشناسی، 10(1)، 169-188. SID. https://sid.ir/paper/405353/fa
  117. ↑ "Iran - Turkic-speaking Groups". countrystudies.us.
  118. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CC8Q6AEwAA#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Iran Country Study Guide Volume 78 of World Country Study Guide Series[پیوند مرده], Authors IBP USA, USA International Business Publications, Editor IBP USA, Publisher Int'l Business Publications, 2005, ISBN 0-7397-1476-7, ISBN 978-0-7397-1476-8, Length 348 pages
  119. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Iran A Country Study, Author Federal Research Division, Edition reprint, Publisher Kessinger Publishing, 2004, ISBN 1-4191-2670-9, ISBN 978-1-4191-2670-3, Length 340 pages
  120. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CFkQ6AEwCA#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z Volume 4 of Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World, James Minahan, ISBN 0-313-31617-1, ISBN 978-0-313-31617-3, Author James Minahan, Publisher Greenwood Publishing Group, 2002, ISBN 0-313-32384-4, ISBN 978-0-313-32384-3, Length 2241 pages
  121. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۳.
  122. ↑ http://books.google.com/books?id=w7_e4qjR854C&pg=PA123&dq=majority+of+the+population+of+East+Azarbaijan+and+a+majority+of+West+Azarbaijan. #v=onepage&q=majority%20of%20the%20population%20of%20East%20Azarbaijan%20and%20a%20majority%20of%20West%20Azarbaijan. &f=false
  123. ↑ ۱۲۳٫۰ ۱۲۳٫۱ ۱۲۳٫۲ ۱۲۳٫۳ ۱۲۳٫۴ آرام. (2011). بررسی فرایند اشتقاق در زبان ترکی آذربایجانی. پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی, 1(1), 185-207.
  124. ↑ ۱۲۴٫۰ ۱۲۴٫۱ پورمحمدی و همکاران، ارزیابی گسترش فضایی _ کالبدی شهر زنجان با تأکید بر تغییر کاربری زمین طی دوره 1384-1355، ص 34
  125. ↑ گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن زنجان ۱۳۶۵–۱۳۹۵ (PDF). سازمان برنامه و بودجه کشور، مرکز اسناد، مدارک و انتشارات. ۱۳۹۶. صص. ۲۵–۲۶. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۷۹-۸۵۲-۱.
  126. ↑ «اجتماع میلیونی در حسینیه اعظم زنجان». وبگاه رسمی. ۱ فروردین ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳ دی ۱۳۸۶..
  127. ↑ رشیدی آل هاشم، & باقی. (2019). مطالعهٔ نقش حسینیهٔ اعظم زنجان در پیشرفت گردشگری مذهبی در شهر زنجان. پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی, 9(19), 27-64.
  128. ↑ ۱۲۸٫۰ ۱۲۸٫۱ "همشهری آنلاین / آشنایی با مسجد حسینیه اعظم - زنجان". Retrieved 13 Sep 2013.
  129. ↑ ۱۲۹٫۰ ۱۲۹٫۱ TABNAK, تابناک | (23 سپتامبر 1389). "نخستین قربانگاه جهان تشیع در زنجان". fa.{{cite web}}: نگهداری CS1: نقطه‌گذاری اضافه (link)
  130. ↑ "آیین‌های عاشورایی در سراسر کشور". Retrieved 13 Sep 2013.
  131. ↑ رحیم مقدمی (۴ دی ۱۳۸۸). «روایت بزرگ‌ترین جمعیت عزادار حسینی در جهان». خبرگزاری همشهری آنلاین. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.